Anna Dubel 1 AGH w Krakowie Efektywna logistyka jako narzędzie adaptacji do zmian klimatycznych Wprowadzenie Pogłębiające się skutki zamian klimatu, zwłaszcza wzrost temperatury, częstotliwości i nasilenia zjawisk ekstremalnych występujące w ostatnich kilku dekadach [2], wywołują coraz większe straty ekonomiczne [9]. W związku z tym powstaje potrzeba lepszego zarządzania ryzykiem katastrof naturalnych, w tym realizacji funkcji zarządzania będących elementami cyklicznego procesu zarządzania ryzykiem katastrof naturalnych [3]. Adaptacja do zmian klimatycznych to podjęcie działań mających na celu zapewnienie stabilnego rozwoju w obliczu ryzyka związanego ze zmianami klimatu. Działania takie ograniczają negatywne skutki tego zjawiska prognozowane z pewnym prawdopodobieństwem w przyszłości i równocześnie przyczyniają się do trwałego rozwoju wzmacniając obecny potencjał. Europejska Agencja Środowiska (EEA) zwraca uwagę na wysokie koszty działań adaptacyjnych i jeszcze wyższe koszty ich zaniechania [1]. Adaptacja czyli przystosowanie się do skutków zmian klimatu, których nie jesteśmy w stanie uniknąć wymaga przygotowania i podjęcia działań w obszarach i sektorach wrażliwych na zmienność warunków klimatycznych. Należą do nich w szczególności: gospodarka wodna, rolnictwo, leśnictwo, zdrowie, energetyka, sektor mieszkaniowy, planowanie przestrzenne, turystyka, różnorodność biologiczna. Katalog proponowanych dla Polski działań w obrębie tych sektorów [6] zawiera m.in. takie działania jak: zwiększenie retencji wodnej, renaturalizację cieków, zakaz lokalizacji obiektów budowlanych na terenach zalewowych, rozwój systemów nawadniających i monitoringu suszy rolniczej, dostosowanie terminów zabiegów agrotechnicznych do nowych warunków i zwiększenie wiedzy i świadomości rolników w tym zakresie, dostosowanie systemów ubezpieczeń rolniczych, rozwój systemów zapobiegania i ochrony przed pożarami, stworzenie systemów wczesnego ostrzegania przed falami upałów, poprawa efektywności energetycznej, dywersyfikacja mixu energetycznego, w tym wzrost udziału odnawialnych źródeł energii, zmiany w zasadach projektowania budynków, budowa systemów burzowych, wyegzekwowanie obowiązku opracowania i zatwierdzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, rozbudowa infrastruktury wodnokanalizacyjnej na terenach rozwijającej się turystyki, przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się obcych gatunków inwazyjnych, wdrożenie programów monitoringowych dla gatunków wskaźnikowych i wrażliwych na zmiany klimatu, objecie ochroną terenów o wyjątkowych walorach przyrodniczych oraz posiadających duży potencjał retencyjny, etc. Ponadto, w szczególności do sposobów adaptacji do zmian klimatycznych należy efektywne zarządzanie kryzysowe w zakresie powodowanych lub intensyfikowanych przez zmiany klimatyczne katastrof naturalnych. Każde z tych działań wymaga podjęcia szeregu procesów logistycznych stąd efektywna logistyka jest ważnym narzędziem wspomagającym adaptację do zmian klimatycznych. W artykule podjęto problematykę procesów logistycznych, które są istotne z punktu widzenia realizacji działań z zakresu adaptacji do zmian klimatycznych. Z uwagi na dużą różnorodność działań adaptacyjnych zidentyfikowano takie procesy dla sklasyfikowanych, wg wyodrębnionych cech charakterystycznych, grup metod adaptacji. Określono istotne czynniki mające wpływ na efektywność wybranych procesów logistycznych kluczowych dla wybranych działań adaptacji do zmian klimatu Pojęcie logistyki w kontekście adaptacji do zmian klimatu Według IPCC [7] adaptacja do zmian klimatu jest rozumiana jako inicjatywy i środki służące zmniejszeniu podatności naturalnych i ludzkich systemów na zaistniałe lub oczekiwane skutki zmian klimatu. 1 Anna Dubel, adiunkt, AGH w Krakowie, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii, Finansów i Zarządzania Środowiskiem, Kraków, Polska, adubel@zarz.agh.edu.pl 8799
W związku z tym adaptacja będzie obejmować działania zmierzające do: przewidywania skutków zmian klimatu, zapobiegania negatywnym skutkom, wykorzystaniem potencjału kapitału naturalnego i regionalnych lub lokalnych korzyści wynikających ze zmian klimatu, unikania lub minimalizowania prognozowanych szkód poprzez skuteczne i efektywne zarządzanie kryzysowe. W szczególności działania adaptacyjne powinny przyczynić się do obniżenia strat powstających w katastrofach naturalnych. Porównanie liczby katastrof naturalnych związanych ze zmianami klimatycznymi z wysokością strat w nich występujących (rysunki 1 i 2) wskazują na potrzebę podejmowania działań adaptacyjnych. Rys. 1. Liczba katastrof klimatycznych, hydrologicznych i meteorologicznych na świecie w latach 1960 2014. Źródło: EM-DAT: The CRED/OFDA International Disaster Database www.emdat.be Université Catholique de Louvain Brussels Belgium. Rys. 2. Całkowite straty ekonomiczne w katastrofach klimatycznych, hydrologicznych i meteorologicznych na świecie w latach 1960-2014 w miliardach USD. Źródło: EM-DAT: The CRED/OFDA International Disaster Database www.emdat.be Université Catholique de Louvain Brussels Belgium. Na rysunkach 1 i 2 grupa katastrof meteorologicznych obejmuje takie zjawiska jak: burze i ekstremalne temperatury. Katastrofy hydrologiczne to: powodzie i osuwiska. Do grupy katastrof klimatycznych zaliczamy susze i pożary [9]. Wszystkie powyższe rodzaje katastrof są powiązane ze zmianami klimatycznymi. Każdy z rodzajów katastrof naturalnych wymaga innych działań adaptacyjnych. Celem adaptacji planowanej [10] jest: Poprawa stanu świadomości społeczeństwa i decydentów na występujące zjawiska i wzbudzenie w nich gotowości do podejmowania wskazanych powyżej działań. Cel ten obejmuje przede wszystkim działania edukacyjno-informacyjne. 8800
Odwrócenie tendencji zwiększających podatność. Cel ten obejmuje działania prawne, administracyjne, techniczne, organizacyjne, w tym w szczególności planowanie przestrzenne. Zwiększenie zdolności infrastruktury do zniesienia silnego i często rosnącego wpływu zmian klimatycznych. Cel ten obejmuje przede wszystkim działania techniczne. Zwiększenie elastyczności potencjalnie wrażliwych systemów zarządzanych przez ludzi. Cel ten obejmuje przede wszystkim działania organizacyjne. Podniesienie zdolności do adaptacji podatnych systemów naturalnych. Cel ten obejmuje działania, techniczne, prawne, organizacyjne. Adaptacja to umiejętność życia z katastrofami naturalnymi. Może być podjęta gdy ludzie dostrzegają jej potrzebę, czyli m.in. są świadomi zagrożenia związanego z katastrofami naturalnymi. Badanie przeprowadzone przez autorkę w wybranych zlewniach w Polsce na 430 gospodarstwach domowych zaklasyfikowanych na mapach ryzyka powodziowego wystąpieniem powodzi o różnych prawdopodobieństwach potwierdziły znajomość ryzyka wśród mieszkańców zagrożonych terenów. Równocześnie też wskazały aktywność mieszkańców w podejmowaniu zabezpieczeń. [Badanie przeprowadzono w ramach projektu Instrumenty transferu ryzyka powodzi finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/01933.] Strategia adaptacji do zmian klimatu UE [11] wskazuje, iż Państwa Członkowskie są odpowiedzialne za dobór i organizację właściwych i niezbędnych zadań. Takie działania są podejmowane w różnych sektorach gospodarki, na różnych szczeblach rządzenia i gospodarowania (governance), są również bardzo różnorodne pod względem: długości czasu (strategiczne, operacyjne), wielkości obszaru na jakim są implementowane (np. gospodarstwo domowe, odcinek rzeki, gmina, zlewnia), liczby zaangażowanych podmiotów (działania podejmowane indywidualnie, zbiorowo). Ważnym celem logistyki jest efektywność, gdyż planowanie, sterowanie i kontrola procesów przepływu i magazynowania materiałów, zapasów i odpowiednich informacji powinno odbywać się z sposób efektywny i minimalizujący globalne koszty [12]. W szczególności w kontekście skutków zmian klimatycznych jakimi są m.in. katastrofy naturalne, logistyka sytuacji kryzysowych to suma wszystkich działań organów i wykonawców zadań logistycznych, dzięki którym dokonuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola procesów zaopatrzeniowych i usługowych w łańcuchach logistycznych organizowanych w sytuacjach kryzysowych [4]. Efektywność w sytuacjach reagowania kryzysowego jest determinowana przez właściwy i krótki czas realizacji zleceń i dostaw, a także dojazdu odpowiednich służb i optymalizację dróg ewakuacji. Natomiast w dłuższym okresie, w fazie przygotowywania do prawdopodobnych zdarzeń katastroficznych, efektywna logistyka będzie obejmowała optymalizację zapasów, wybór właściwej lokalizacji magazynów zaopatrzeniowych w niezbędny sprzęt i środki, a także optymalizację przepływu informacji, w tym dotarcie z informacją do zagrożonych osób np. za pomocą właściwe skonstruowanych i niezawodnych systemów ostrzegania. Aktualnie dostępny Regionalny System Ostrzegania umożliwia powiadamianie ludności o lokalnych zagrożeniach poprzez Internet, telewizję, aplikacje na telefon i poprzez SMS. Z kolei w fazie zapobiegania efektywna logistyka dotyczy optymalizacji zgodnie z zasadą 7W właściwych: produktu, ilości, stanu, miejsca, czasu, odbiorcy i ceny, ponieważ strategiczne zarządzanie związane z katastrofami obejmuje powiązane fazy: zapobiegania, przygotowania, reagowania i ewaluacji podjętych działań, które służy lepszemu planowaniu w przyszłości. Wpływ efektywnej logistyki na efektywność adaptacji Efektywność działań adaptacyjnych jest w dużej mierze zależna od efektywność procesów logistycznych. Zidentyfikowano zadania logistyczne, które są istotne z punktu widzenia realizacji działań z zakresu adaptacji do zmian klimatycznych oraz określono parametry oceny ich efektywności. Efektywność można rozumieć, w zależności od sposobu podejścia do analizy, jako: minimalizację łącznych kosztów osiągnięcia celu, maksymalizację efektu przy określonej wysokości kosztów, maksymalizację sumy korzyści finansowych netto z realizacji inwestycji, maksymalizację sumy korzyści netto z realizacji inwestycji (z uwzględnieniem efektów zewnętrznych). 8801
Wymieniane we wprowadzaniu sposoby adaptacji można sklasyfikować na kilka sposobów. Metody adaptacji możemy podzielić na inwestycyjne (infrastrukturalne, techniczne), związane z tworzeniem nowej infrastruktury i nieinwestycyjne (nietechniczne, organizacyjne) polegające na edukacji, zmianie prawa, właściwym planowaniu przestrzennym, zapewnieniu finansowania, etc. Ponadto, metody adaptacji możemy sklasyfikować jako zbiorowe (podnajmowane grupowo, wspólnie np. w ramach społeczności lokalnej, w obrębie gminy, miejscowości, dzielnicy, bloku, etc.) takie jak np. melioracje, przepompownie i indywidualne np. uszczelnianie budynków. Ze względu na czas implementacji metody możemy podzielić na strategiczne (obejmują cykl zarządzania katastrofami naturalnymi, np. zarządzanie przeciwpowodziowe) i operacyjne (np. zarządzanie kryzysowe). Ze względu na główną materię, od której zależy skuteczne wdrożenie danego sposobu adaptacji, możemy podzielić je na: społeczne, instytucjonalne, bazujące na ekosystemach. Wszystkie powyższe sposoby, aby być efektywne, będą wymagały skutecznych: planowania, organizacji zasobów ludzkich, rzeczowych i informacyjnych, realizacji zgodnie z zasadami 7W oraz refleksji podczas ewaluacji i wprowadzenia ewentualnych usprawnień. Zarzadzanie w powyższy sposób jest warunkiem niezbędnym efektywności logistyki służącej adaptacji do zmian klimatu. Ponadto, w tabeli 1 wyszczególniono specyficzne procesy logistyczne oraz czynniki warunkujące efektywność wybranych sposobów adaptacji. Wskazane w tabeli sposoby adaptacji wybrano jako reprezentatywne spośród wymienionych powyżej klasyfikacji. Tabela 1. Przykłady i klasyfikacja działań adaptacyjnych wraz z procesami logistycznymi i czynnikami warunkującymi efektywność tych procesów Grupa metod adaptacji i przykładowa metoda Infrastrukturalne, zbiorowe, strategiczne, instytucjonalne Przykłady: budowa zbiorników retencyjnych, polderów, obwałowań Infrastrukturalne, zbiorowe, strategiczne, bazujące na ekosystemach Przykład: zwiększenie naturalnej retencji np. poprzez zalesianie Organizacyjne, zbiorowe, operacyjne, instytucjonalno-społeczne Przykład: systemy reagowania kryzysowego Organizacyjne, zbiorowe, strategiczne, instytucjonalno-społeczne Przykład: usuniecie zabudowy i obiektów infrastruktury z terenów zalewowych Infrastrukturalne, indywidualne, operacyjne, społeczne Przykład: uszczelnianie budynków Źródło: opracowanie własne. Główne procesy logistyczne na etapach planowania (P), realizacji (R) i utrzymania (U) P: przepływu dokumentów pomiędzy instytucjami; informacyjno-decyzyjne R/U: przepływu materiałów, dokumentów, odpadów; informacyjnodecyzyjne; P: przepływu dokumentów pomiędzy instytucjami; informacyjno-decyzyjne R/U: przepływu materiałów; informacyjno-decyzyjne; P: przepływu dokumentów; informacyjno-decyzyjne R/U: przepływu danych; informacyjno-decyzyjne; P: przepływu dokumentów; informacyjno-decyzyjne R/U: przepływu odpadów; informacyjno-decyzyjne; P: przepływu dokumentów; informacyjno-decyzyjne R/U: przepływu materiałów, dokumentów, odpadów; informacyjnodecyzyjne; Specyficzne przykładowe czynniki warunkujące efektywność procesów logistycznych R/U: Fizyczny dostęp do dostawców i wykonawców, infrastruktury transportowej; zintegrowany system zarzadzania zasobami w danym projekcie (typu ERP, MRP, APS, SCM) R/U: Fizyczny dostęp do terenu, do dostawców i wykonawców, infrastruktury transportowej; zintegrowany system zarzadzania zasobami w danym projekcie (typu ERP, MRP, APS, SCM) R/U: Fizyczny dostęp do technologii IT, do dostawców i wykonawców; zintegrowany system zarzadzania zasobami w danym projekcie (typu ERP) R/U: Fizyczny dostęp do dostawców i wykonawców R/U: Fizyczny dostęp do dostawców i wykonawców, dostępność finansowania 8802
Dyskusja wyników Warto podkreślić, iż kluczowym zagadnieniem pomiaru efektywności w sytuacjach kryzysowych są nie tylko koszty pozyskania i utrzymania zapasów, ale przede wszystkim koszty wyczerpania się zapasów. Te ostatnie mogą zdeterminować powodzenie całej akcji, a więc osiągnięcie pożądanego i zakładanego efektu. W zarządzaniu kryzysowym koszty wyczerpania się zapasów nie są związane z utraconymi korzyściami ze sprzedaży lecz z niepowodzeniem w uniknięciu strat. Optymalizacja procesów logistycznych w procesach produkcji i transportu w sektorach gospodarczych przyczynia się również do zapobiegania zmianom klimatycznym. Wyznaczanie celów i ich realizacja w zakresie zapobiegania są łatwiejsze do precyzyjnego wyrażenia w kategoriach ilościowych niż efekty działań adaptacyjnych. Trudno jest też odpowiedzieć na pytanie, jakie sposoby dostosowania się do skutków zmian klimatycznych byłyby najbardziej efektywne (uwzględniając także skutki braku tych działań) [5]. Podsumowanie W artykule przedstawiono argumenty potwierdzające tezę, iż efektywna logistyka jest narzędziem adaptacji do zmian klimatycznych dzięki temu, że jest kluczowym elementem wszystkich procesów w cyklu zarządzania katastroficznego, a także w zarządzaniu kryzysowym. Istotnym czynnikiem efektywności działań adaptacyjnych jest efektywność procesów logistycznych, która zależy m.in. od profesjonalizmu przygotowania dokumentacji, decyzyjności organów podejmujących decyzje dotyczące zarządzania projektem i relacji z otoczeniem, znajomości prawa i procedur i ich operacjonalizacji, fizycznego dostępu do dostawców i wykonawców, infrastruktury transportowej, czy implementacji zintegrowanych systemów zarzadzania zasobami w danym projekcie (np. typu ERP, MRP, APS, SCM). Streszczenie W artykule omówiono pojęcie logistyki w kontekście adaptacji do zmian klimatu oraz wpływ efektywnej logistyki na efektywność adaptacji. Z uwagi na dużą różnorodność działań adaptacyjnych dokonano ich klasyfikacji i zidentyfikowano procesy logistyczne dla wyodrębnionych wg cech charakterystycznych grup metod adaptacji, takich jak np. budowa zbiorników retencyjnych, polderów, obwałowań, zwiększenie naturalnej retencji poprzez np. zalesianie, systemy reagowania kryzysowego, czy usuniecie zabudowy i obiektów infrastruktury z terenów zalewowych, a także uszczelnianie budynków. Dla zidentyfikowanych głównych procesów logistycznych, które są istotne z punktu widzenia realizacji wybranych działań z zakresu adaptacji do zmian klimatycznych określono czynniki warunkujące efektywność tych procesów. Słowa kluczowe: adaptacja do zmian klimatu, efektywność, procesy logistyczne EFFICIENT LOGISTICS AS A MEAN FOR ADAPTATION TO CLIMATE CHANGE Abstract The concept of logistic was discussed in the context of climate adaptation. The influence of efficient logistics on the effectiveness of climate adaptation was presented. Due to the high diversity of possible climate adaptation actions and options their classification was introduced. The logistics processes for the adaptation options were classified according to their characteristic features. Not exclusively, the following climate adaptation options were discussed: reservoirs, polders, dykes, increase of natural retention through e.g. afforestation, crisis management systems, moving infrastructure form the flood prone areas, as well as flood-proofing of buildings. For the main identified logistic processes, which are important for the fulfilment of the chosen climate adaptation actions, the factors conditioning its effectiveness were identified. Keywords: climate adaptation, efficiency, logistic processes 8803
Literatura [1] Strategia adaptacji do zmian klimatu Unii Europejskiej. (2013) Komisja Europejska, Bruksela COM (2013) 216. [2] Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013. [3] Dubel A.: Analiza cech ryzyka powodzi pod kątem projektowania instrumentów transferu tego ryzyka. Ekonomia i Środowisko, 49(2)/2014. [4] Nowak E.: Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, [w:] Włodarczyk M., Marjański A. (red.) Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe aktualne wyzwania. Zarządzanie bezpieczeństwem w sektorze publicznym. Przedsiębiorczość i Zarządzanie. Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, 10(8)/2009 Łódź s. 9 22. [5] Cygler M.: Adaptacja do zmian klimatycznych w Europie analiza wpływu proponowanych działań na budżet UE. Ekspertyza przygotowana dla Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. SGH. Warszawa 2009. [6] Nowicki M., Maćkowiak Pandera J., Dziadkowiec M., Ostawski P., Dyjak R., Zawadzka-Stępniak D. Sadowski M., Kindler J.: Strategia adaptacji Polski do zmian klimatu. Europejskie Centrum Klimatu i Środowiska. Warszawa 2013. [7] IPCC, 2014: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Field, C.B., V.R. Barros, D.J. Dokken, K.J. Mach, M.D. Mastrandrea, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, and L.L. White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 1132 pp. [8] IPCC, 2014: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Barros, V.R., C.B. Field, D.J. Dokken, M.D. Mastrandrea, K.J. Mach, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, and L.L. White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 688 pp. [9] EM-DAT: The CRED/OFDA International Disaster Database www.emdat.be Université Catholique de Louvain Brussels Belgium. [10] Sadowski M., et al. Monografia nt. Adaptacja produkcji rolnej w województwie podlaskim do oczekiwanych zmian klimatu, IOŚ, 2009. [11] EC 2009, White Paper: Adapting to climate change: Towards a European framework for action European Commission COM (2009) 147, Brussels. [12] Wartecki A., Koncepcje i strategie logistyczne. Logistyka 2/2006, s. 25. Podziękowania Badania w zakresie świadomości ekspozycji gospodarstw domowych na ryzyko powodzi i postaw mieszkańców wobec tego ryzyka przeprowadzono w ramach projektu Instrumenty transferu ryzyka powodzi sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2011/03/D/HS4/01933. 8804