Ocena efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi

Transkrypt

1 Anna Dubel 1 AGH w Krakowie Ocena efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi Wprowadzenie Powodzie to katastrofy naturalne, które występują z pewnym prawdopodobieństwem przynosząc straty materialne, a często również prowadzą do zagrożenia lub utraty życia wielu osób. Powodzie są klęską żywiołową szeroko omówioną w literaturze a ich rodzaje i przyczyny są przedmiotem wielu publikacji. W Polsce dla wielu obszarów prawdopodobieństwo wystąpienia tej katastrofy jest oszacowane i podane do publicznej wiadomości, dzięki powszechnemu dostępowi do map zagrożenia i ryzyka powodziowego (mapy.isok.gov.pl [11]). W związku z tym dzięki znajomości zagrożenia zarządzanie ryzykiem powodzi jest coraz skuteczniejsze. Przyczynia się do tego również doświadczenie instytucji, organizacji i osób prywatnych, które biorą udział w zarządzaniu ryzykiem, gdyż znaczna część zdarzeń powodziowych występuje cyklicznie co kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Najtrudniej jest przygotować się do katastrof o niskim prawdopodobieństwie wystąpienia, obejmujących duże obszary i generujących równocześnie bardzo wysokie straty, a także do zdarzeń o niskim prawdopodobieństwie wystąpienia i szybkim przebiegu (jak powodzie z deszczy nawalnych, wywołane nimi lawiny błotne lub osuwiska). W ramach zarządzania ryzykiem powodziowym planowane i realizowane są działania zapobiegawcze, jak i reagowanie kryzysowe, a także transfer ryzyka. Instrumenty transferu ryzyka [1], jak np. ubezpieczenia, umożliwiają odbudowę majątku, finansowanie działań adaptacyjnych i operacyjnych reagowania kryzysowego, a także w niektórych przypadkach, w zależności od konstrukcji opcji ubezpieczeniowej, zniechęcają do wystawiania majątku na ryzyko. [Badanie przeprowadzono w ramach projektu Instrumenty transferu ryzyka powodzi finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/01933.] Zarządzanie kryzysowe dotyczące powodzi jest realizowane na różnych szczeblach administracji publicznej i stanowi też szczególne wyzwanie ze względu na charakter zlewniowy zagrożenia, a więc często szerszy niż lokalny, regionalny, czy nawet krajowy, wymagając współpracy władz kilku jednostek administracyjnych, czy różnych instytucji. Fakt ten determinuje charakter procesów logistycznych omawianych w artykule. Liczba zaangażowanych podmiotów jest również pochodną wielkości obszaru na którym wystąpi powódź oraz jej charakteru. Przykładowo powodzie z deszczy nawalnych są bardzo intensywne przynoszące zwykle lokalnie wysokie straty, a następnie wpływając na nieruchomości i infrastrukturę zlokalizowaną w dolnej części zlewni, wzdłuż cieków wodnych, na drodze spływu wód. Zarządzanie kryzysowe obejmuje cykl składający się z kilku faz: zapobiegania, przygotowania, reagowania i odbudowy. Uwzględnia ono takie funkcje jak: planowanie, organizowanie zasobów, reagowanie kryzysowe oraz ocenę podjętych działań, zaistniałej sytuacji i warunków pod kątem usprawnienia działań w przyszłości. Reagowanie kryzysowe jest jedną z faz zarzadzania kryzysowego a jego procedury zawierają szereg sprawnych i skutecznych działań logistycznych, które należy podjąć w sytuacji powodzi. W artykule omówiono podstawowe aspekty logistyki sytuacji kryzysowych, następnie dokonano przeglądu podejść wykorzystywanych do pomiaru efektywności procesów logistycznych oraz zidentyfikowano istotne elementy oceny efektywności procesów logistycznych planowanych w sytuacjach powodzi. Na tej podstawie sformułowano wnioski i rekomendacje dotyczące pomiaru efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi. 1 Anna Dubel, adiunkt, AGH w Krakowie, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii, Finansów i Zarządzania Środowiskiem, Kraków, Polska, adubel@zarz.agh.edu.pl 8805

2 Logistyka sytuacji kryzysowych Logistyka sytuacji kryzysowych jest postrzegana jako nowa specjalność naukowa [7], która bazując na doświadczeniach logistyki wojskowej i cywilnej jest skuteczna dzięki zapewnieniu wysokich standardów realizacji zadań na rzecz odbiorcy, w szczególności poprzez operacjonalizację podstawowych zasad (7W), które zostały opisane poniżej dla sytuacji kryzysowej jaką jest powódź. Właściwy produkt/usługa czyli realizowanie zamówień, głównie dostaw niezbędnych materiałów i sprzętu dla zaopatrzenia ludności poszkodowanej (zaspokojenia ich podstawowych potrzeb) i realizacji akcji powodziowej, a także świadczenie usług logistycznych, m.in. związanych z ewakuacją, ale także pomocą medyczną i usługami takimi jak zakwaterowanie, przygotowanie posiłków, czy usługi handlowe. W sytuacji powodzi w charakterze zamówień dostarczane są niezbędne materiały wykorzystywane w akcji przeciwpowodziowej (np. worki z piaskiem, łopaty), sprzęt (np. koparki, ciężarówki), dla ludności z obszaru dotkniętego katastrofą dostarczane są środki zaopatrzenia (np. woda pitna, żywność, lekarstwa, odzież, energia elektryczna i cieplna, etc.). Ponadto, odpowiednie służby (wojsko, policja, straż pożarna) prowadzą często akcje ewakuacji ludności i zwierząt z terenów zagrożonych, które to działania wymagają zapewnienia gotowości i dostępności przeszkolonych osób, sprzętu ratowniczego i środków transportu. Priorytetami w tym zakresie będzie szybka pomoc rannym i chorym, stworzenie warunków przetrwania poszkodowanym, gromadzenie, ochrona i dostarczenie środków zaopatrzenia. Właściwy klient i jego wysokiej jakości obsługa są pojęciami z zakresu biznesu, jednak i one znajdują swoje odzwierciedlanie w sytuacjach zarządzania kryzysowego. W sytuacji powodzi odbiorcą działań kryzysowych jest poszkodowana ludność. Potencjalnymi klientami (beneficjantami działań przeciwpowodziowych) są mieszkańcy terenów szczególnie narażonych na wystąpienie powodzi (z tzw. obszarów szczególnego zagrożenia powodzią) [12], czyli o ryzyku średnim i wysokim szacowanym przynajmniej na poziomie Q1%, oznaczającym wystąpienie zdarzenia raz na 100 lat oraz obszary między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnie wysokim brzegiem, a także obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi, czyli tereny określone we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego, na których istnieje znaczące ryzyko powodzi lub jest prawdopodobne istnienie znaczącego ryzyka powodzi. Wysokiej jakości obsługa w klasycznym rozumieniu ma mniejsze znaczenie, natomiast jakość będzie oznaczała właściwy wybór priorytetów, aby dotrzeć z potrzebną pomocą do wszystkich osób jej potrzebujących w jak najkrótszym czasie. Właściwa ilość w sytuacjach rynkowych wynika z prognozowania popytu. W zarządzaniu przeciwpowodziowym dane historyczne oraz sporządzone na ich podstawie i wyników modelowania szacunki prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi, dostępne np. w postaci map zagrożenia i ryzyka powodzi, dostarczają m.in. informacji dotyczącej wielkości terenu objętego zagrożeniem, zagrożonych obiektów infrastruktury publicznej i prywatnej wraz z określeniem potencjalnej głębokości zalewu. Z powyższych informacji wynika prawdopodobna wielkość zapotrzebowania na określone produkty i usługi logistyczne. Właściwy stan oznacza przygotowanie i kontrolowanie stanu zapasów i zapewnienie ich wysokiej jakości. W zarzadzaniu przeciwpowodziowym obejmuje to m.in. aktualizację informacji o posiadanych i utrzymywanych w gotowości zasobach (m.in. materiałów, sprzętu, środków zaopatrzenia, środków transportu), a także aktualizację informacji o dostępności i drożności dróg ewakuacyjnych. Właściwe miejsce, czyli wybór odpowiedniej lokalizacji dla realizacji przedsięwzięcia, w przypadku zarzadzania kryzysowego oznacza to optymalne miejsce pod względem rozmieszczenia materiałów i sprzętu, tak aby do miejsc strategicznych i szczególnego zagrożenia była jak najkrótsza droga, z uwzględnieniem warunków terenowych powstałych w wyniku zagrożenia. Właściwy czas oznacza, iż pomoc (ewakuacja, zaopatrzenie) powinna dotrzeć do poszkodowanych jak najszybciej. Krótki czas reakcji i zorganizowania akcji jest priorytetem. Właściwa cena nie jest pojęciem adekwatnym. W zamian w sytuacjach reagowania kryzysowego właściwymi kategoriami do rozważenia byłaby wysokość kosztów przy równoczesnym zapewnieniu skuteczności. Z racji realizowania zadań przez służby publiczne koszty podwykonawstwa są determinowane poprzez dokonanie wyboru najlepszej cenowo oferty. Ważne jest pojęcie efektywności, czyli maksymalizacja efektu przy jednoczesnej minimalizacji kosztów. 8806

3 Bazując na powyższych zasadach i ich znaczeniu dla zarzadzania kryzysowego w sytuacji powodzi można zdefiniować funkcję celu, której rozwiązanie będzie optymalizować wybór najlepszego logistycznie rozwiązania w sytuacji powodzi z punktu widzenia realizacji powyższych zasad. Taka funkcja będzie zawierała następujące elementy: minimalizację czasu dotarcia zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych, maksymalizację liczby poszkodowanych, których potrzeby zostaną zaspokojone, maksymalizację dostaw środków zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych, optymalizacja rozmieszczania materiałów i sprzętu, minimalizację długości dróg ewakuacji i czasu ewakuacji, minimalizację czasu przepływu informacji pomiędzy podmiotami wykonującymi zadania logistyczne, minimalizację kosztów wykonywanych zadań przy maksymalnym założonym poziomie skuteczności. Ważną cechą wyborów logistycznych w sytuacji powodzi jest to, że optymalizacja wyborów może być dokonywana na różnych szczeblach administracji publicznej, co znacznie komplikuje operacjonalizację tej funkcji. Logistyka sytuacji kryzysowych będzie obejmowała sumę wszystkich działań organów i wykonawców zadań logistycznych dzięki którym dokonuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola procesów zaopatrzeniowych i usługowych w łańcuchach logistycznych organizowanych w sytuacjach kryzysowych [7]. Z uwagi na fakt, że ważną cechą jest wybór priorytetów w podejmowaniu decyzji właściwym podejściem do wyborów rozwiązań byłaby wielokryterialna metoda hierarchicznej analizy problemów decyzyjnych (Analytic Hierarchy Process AHP). Natomiast w ramach niniejszego artykułu przeanalizowane zostanie jedno z ważniejszych kryteriów przy wyborze najlepszego logistycznie rozwiązania jakim jest jego efektywność. Podejścia do oceny efektywności Skuteczność, czyli realizacja celu, jest intuicyjnie w sytuacjach kryzysowych praktycznie jedynym kryterium oceny podejmowanych działań. Jest to zrozumiałe, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z zagrożeniem życia. W niniejszym artykule natomiast przeanalizowano zagadnienie efektywności, które jest pojęciem szerszym i obejmuje realizację celu, czyli osiągnięcie pożądanego efektu, przy jak najmniejszych kosztach (efektywność kosztowa) lub też maksymalizację pożądanego efektu przy założonych kosztach. Efektywność całkowita uwzględnia zarówno koszty (w tym wszystko co przyczynia się do spadku dobrobytu), jak i korzyści (wszystko co przyczynia się do wzrostu dobrobytu) i zakłada maksymalizację korzyści netto wyrażonych wskaźnikami porównującymi sumę korzyści z sumą kosztów. Możemy analizować efektywność finansową przedsięwzięcia oceniając ją z punktu widzenia inwestora, jak i efektywność ekonomiczną rozwiązań uwzględniającą również koszty i korzyści zewnętrzne. Ponadto efektywność możemy oceniać przed realizacja działania (ex-ante) lub po jego realizacji, w procesie ewaluacji (ex-post)[9]. Efektywność procesów logistycznych w zarzadzaniu i reagowaniu kryzysowym można określić jako stosunek korzyści (pożądanych efektów, wzrostu dobrobytu społecznego) uzyskanych dzięki realizacji działań wynikających z procedur do czasu i kosztów ich realizacji. Koszty dotyczą koordynacji przepływów, stanów, rozmieszczenia materiałów oraz informacji i środków finansowych. Istotną kwestią dla analizowanego problemu są koszty związane z brakiem zapasów. Brak odpowiedniej ilości środków, sprzętu a nawet osób może zagrozić powodzeniu akcji i doprowadzić do braku osiągnięcia pożądanego efektu. Efektywność całkowita, tak jak przedstawiał ją Vilferedo Pareto, zostaje osiągnięta wówczas, gdy nie można poprawić sytuacji żadnego z podmiotów (beneficjantów podejmowanych działań zarządzania i reagowania kryzysowego), nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów. Takie ujęcie efektywności jest adekwatne do omawianej problematyki. Osiągnięcie takiego stanu wymaga optymalizacji procesów i funkcji logistycznych. W tym kontekście ważnym wyzwaniem dla procesów logistycznych jest zwiększenie efektywności przepływu materiałów i produktów, przyczyniające się do obniżenia kosztów przepływu, a w rezultacie do obniżenia kosztów całości procesów logistycznych. Usprawnienie kierowania procesami przepływu oraz magazynowania produktów, a także budowa łańcuchów logistycznych podniesie efektywność zarzadzania i reagowania kryzysowego. W kontekście zapobiegania wystąpieniu powodzi, będącemu ważnym elementem zarządzania kryzysowego, interes społeczny jest istotną kwestią. Nie jest on adekwatnie uwzględniany w ujęciu efektywności w sensie Pareto. W takim przypadku należy przyjąć 8807

4 podejście do efektywności zdefiniowane przez Kaldora i Hicka dopuszczające zmniejszenie dobrobytu podmiotu/ów przy zastosowaniu odpowiedniej rekompensaty. Pomiar efektywności daje cenną informację na temat poziomu osiąganego efektu (zdefiniowanego do osiągnięcia celu) w ujęciu ilościowym i wartościowym (w tym pieniężnym). Pomiar efektywności, np. z wykorzystaniem ilościowych metod wskaźnikowych, powinien odzwierciedlać faktyczne zmiany zachodzące w procesach, wynikające z przepływu materiałów, środków, czy informacji [5]. Elementy oceny efektywności logistyki w sytuacjach powodzi Plany reagowania kryzysowego obejmują zadania podmiotów wykonawczych będących w dyspozycji właściwych organów, natomiast plany zarzadzania kryzysowego obejmują zadania i obowiązki podmiotów we wszystkich fazach zarzadzania. W efektywnych planach zarzadzania kryzysowego określona jest struktura organizacyjna oraz zadania i obowiązki uczestników zarządzania kryzysowego. Poniżej omówiono procesy i kategorie kosztów logistycznych, które powinny zostać wzięte pod uwagę przy ocenie procesów logistycznych w sytuacji powodzi. Na procesy logistyczne w sytuacjach powodzi składają się podprocesy: przepływu: ewakuowanej ludności, materiałów, środków, dostaw zaopatrzenia; infrastruktury przepływów logistycznych; informacyjno-decyzyjne: strategiczne (zarządzania kryzysowego), taktyczne, operacyjne (reagowania kryzysowego); na różnych szczeblach zarządzania i kierowania; dotyczące funkcji planowania, organizowania zasobów, realizacji działań, ewaluacji działań pod kątem przyszłego planowania; zarządzania zapasami. Koszty logistyczne to specyficzna kategoria kosztów przedsiębiorstwa, spowodowana planowaniem, organizowaniem, realizacją i kontrolą procesów logistycznych [8]. Całkowite koszty logistyczne można oszacować jako sumę kosztów: fizycznego przepływu materiałów, utrzymania zapasów, realizacji procesów informacyjno-decyzyjnych. W szczególności koszty powstają w procesach: planowania, sterowania i kontroli przepływów materiałów i towarów, magazynowania, transportu, utrzymania i składowania zapasów, zamawiania, przygotowania wysyłki materiałów i środków zaopatrzenia, ich dostaw, odbioru i kontroli, pakowania i sortowania, przepływów informacyjnych i decyzyjnych oraz obsługi logistycznej. Szczególną i ważną kategorią kosztów logistycznych w sytuacji powodzi są koszty wyczerpania się zapasów. Dotyczą one nie tylko utraconych korzyści jakie mogłyby zostać osiągnięte dzięki posiadaniu zasobu we właściwym miejscu i czasie, ale co ważniejsze poniesieniu i nie uniknięciu wysokich strat nie tylko materialnych, ale i utraty zdrowia i życia ludzkiego. Na efektywność zarządzania zapasami wpływa ich właściwe planowanie, oszacowanie zapotrzebowania, a także zarządzanie i koordynacja procesów logistycznych. Dyskusja wyników Czynniki warunkujące efektywność procesów logistycznych w sytuacja powodzi zależą nie tylko o możliwości technicznych i organizacyjnych, ale także od relacji społecznych, w tym poziomu kapitału społecznego. Jednym z działań wymienionych jako niezbędne w Regionalnym Systemie Ostrzegania jest pomoc sąsiadów w sytuacji powodzi, np. przy ewakuacji zwierząt. Określenie, poprzez przeprowadzenie właściwych badań, wpływu wysokości poziomu kapitału społecznego na efektywność procesów logistycznych w sytuacji powodzi pozwoliłoby na wzrost efektywności finansowania w zarządzaniu kryzysowym. Do wzrostu efektywności procesów logistycznych organizowanych przez Zespoły Reagowania Kryzysowego przyczynia się zaangażowanie mieszkańców. Tam gdzie powodzie występują częściej ludzie bardziej liczą na pomoc państwa, podobnie w sytuacji powodzi o niskim prawdopodobieństwie występowania i wysokich stratach. [Na podstawie wyników badania w projekcie Instrumenty transferu ryzyka powodzi finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC- 2011/03/D/HS4/01933.] 8808

5 Podsumowanie Efektywne procesy logistyczne w sytuacji powodzi charakteryzują się wydajnym przepływem niezbędnych środków zaopatrzenia, usług oraz informacji pomiędzy miejscem ich powstania, a punktem wykorzystania, w celu realizacji założeń planu reagowania kryzysowego. Pomiar efektywności powinien optymalizować funkcje celu uwzględniającą w szczególności: minimalizację czasu dotarcia zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych, maksymalizację liczby poszkodowanych, których potrzeby zostaną zaspokojone, maksymalizację dostaw środków zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych, optymalizację rozmieszczania materiałów i sprzętu, minimalizację długości dróg ewakuacji i czasu ewakuacji, minimalizację czasu przepływu informacji pomiędzy podmiotami wykonującymi zadania logistyczne oraz minimalizację kosztów wykonywanych zadań przy maksymalnym założonym poziomie skuteczności. Streszczenie Zarządzanie i reagowanie kryzysowe w sytuacji powodzi wymagają podjęcia szeregu sprawnych i skutecznych działań logistycznych na różnych szczeblach administracyjnych, które są określane w odpowiednich planach zarządzania kryzysowego i procedurach reagowania kryzysowego. W artykule dokonano przeglądu podejść wykorzystywanych do pomiaru efektywności procesów logistycznych oraz zidentyfikowano istotne elementy oceny efektywności procesów logistycznych planowanych w sytuacjach powodzi. Na tej podstawie sformułowano wnioski i rekomendacje dotyczące pomiaru efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi. Słowa kluczowe: pomiar efektywności, procesy logistyczne, zarządzanie kryzysowe ASSESSMENT OF EFFICIENCY OF LOGISTIC PROCESSES OF CRISIS MANAGEMENT IN CASE OF FLOOD Abstract Crisis management in case of flood requires a number of efficient and effective logistics activities on various administrative levels, which are described in the appropriate emergency response procedures. The paper reviews the approaches that can be used to measure the efficiency of logistics processes as well as defines the important elements of the efficiency assessments of logistics processes planned in situations of flood. Building on this conclusions and recommendations for measuring the efficiency of logistics processes for crisis management in the event of floods were formulated. Keywords: Efficiency assessment, logistic processes, crisis management Literatura [1] Dubel A., Analiza cech ryzyka powodzi pod kątem projektowania instrumentów transferu tego ryzyka. Ekonomia i Środowisko, 49(2)/2014. [2] Dubel A.: Regionalne preferencje dotyczące dofinansowania przez Unię Europejską adaptacji do zmian klimatycznych na przykładzie zlewni Warty. [w:] red. Graczyk A. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 2013, nr 318, Polityka zrównoważonego i zasobooszczędnego gospodarowania. [3] Dyduch J., Handel uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń powietrza. PWE, Warszawa [4] EM-DAT: The CRED/OFDA International Disaster Database Université Catholique de Louvain Brussels Belgium. 8809

6 [5] Gębczyńska A.: Pomiar efektywności procesów logistycznych. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu, 32/2012. [6] Górka K., Poskrobko B., Radecki W.: Ochrona Środowiska. PWE. Warszawa [7] Nowak E.: Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, [w:] Włodarczyk M., Marjański A. (red.) Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe aktualne wyzwania. Zarządzanie bezpieczeństwem w sektorze publicznym. Przedsiębiorczość i Zarządzanie. Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2009 Tom X Zeszyt 8, ss [8] Nowicka-Skowron M.: Efektywność systemów logistycznych. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa [9] Trela M., Dubel A.: Efektywność ekonomiczna elektrowni fotowoltaicznych oraz uniknięte koszty zewnętrzne w wyniku ich funkcjonowania, [w] Środowiskowe i finansowe uwarunkowania funkcjonowania podmiotów gospodarczych, red. M. Czyż, J. Dyduch, Wydawnictwa AGH, Kraków [10] Wyciąg z gminnego planu zarządzania kryzysowego. Urząd Miejski w Brzegu Dolnym, Brzeg Dolny [11] Informatyczny System Osłony Kraju. [12] Ustawa Prawo wodne, t.j. Dz. U. z 2015 poz. 469 Art.9. Podziękowania Badania dotyczące instrumentów transferu ryzyka powodzi przeprowadzono w ramach projektu Instrumenty transferu ryzyka powodzi sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/