Fundusz likwidacji kopalñ czy wszystkim wystarczy?

GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom 24 2008 Zeszyt 2/4 PIOTR SA UGA*, JACEK JAROSZ*, EUGENIUSZ J. SOBCZYK*, JERZY KICKI* Fundusz likwidacji kopalñ czy wszystkim wystarczy? Wprowadzenie Pocz¹tki likwidacji kopalñ wêgla kamiennego w Polsce siêgaj¹ wczesnych lat dziewiêædziesi¹tych ub. wieku. Jako pierwsze likwidowano kopalnie Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. W okresie 1991 2005 liczba kopalñ zmniejszy³a siê z 71 do 33. Bezpoœrednimi przyczynami likwidacji du ej grupy kopalñ by³y: 1) wdra anie w gospodarce polskiej regu³ rynkowych, a w konsekwencji g³êboka restrukturyzacja górnictwa wêgla kamiennego, 2) naturalny proces, w postaci wyczerpania zasobów. Pod pojêciem ca³kowitej likwidacji kopalni wêgla kamiennego rozumie siê zaprzestanie wydobywania wêgla kamiennego i fizyczn¹ likwidacjê zak³adu górniczego. Jest to przedsiêwziêcie kosztowne i skomplikowane, którego nie mo na porównywaæ z likwidacj¹ jakiegokolwiek innego zak³adu przemys³owego. Oprócz infrastruktury na powierzchni, która w wiêkszoœci musi byæ usuniêta z uwagi na ograniczon¹ przydatnoœæ dla innych, pozagórniczych potrzeb, nale y w przypadku kopalni podziemnej podj¹æ przede wszystkim decyzje o sposobie likwidacji sieci poziomych i pionowych wyrobisk górniczych. Decyzja o likwidacji kopalni oznacza w konsekwencji wymóg przywrócenia stanu równowagi w œrodowisku. W zwi¹zku z g³êbok¹ ingerencj¹ górnictwa w œrodowisko, Ÿle prowadzony proces likwidacji mo e staæ siê przyczyn¹ wyst¹pienia szeregu zagro eñ i wywo³aæ niepo ¹dane skutki ekologiczne. * Dr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: psaluga@min-pan.krakow.pl; jjarosz@min-pan.krakow.pl; jsobczyk@min-pan.krakow.pl; jerkicki@min-pan.krakow.pl

132 Zarówno pañstwo jak i kopalnie wêgla kamiennego nie by³y w pocz¹tkowym okresie przygotowane do prowadzenia procesów likwidacji. Likwidatorzy musieli stawiæ czo³a nieznanym dotychczas wyzwaniom, obejmuj¹cych koniecznoœæ rozwi¹zania wielu problemów technicznych, ekonomicznych, spo³ecznych i ekologicznych. Ich dzia³ania nios³y ze sob¹ daleko id¹ce konsekwencje dla bud etu pañstwa, gdy jak pokazuj¹ dotychczasowe doœwiadczenia likwidacja jest przedsiêwziêciem d³ugotrwa³ym i kosztownym. W zwi¹zku z powy szym kluczow¹ kwesti¹ staje siê problem kosztów likwidacji i Ÿróde³ ich finansowania. 1. Przepisy prawa Wszystkie zlikwidowane dotychczas kopalnie korzysta³y ze œrodków bud etu pañstwa. Aktualne rozwi¹zania formalnoprawne narzucaj¹ przedsiêbiorcy górniczemu obowi¹zek tworzenia funduszu likwidacji zak³adu górniczego, który ma byæ w przysz³oœci wy³¹cznym Ÿród³em finansowania likwidacji. Zasady finansowania likwidacji zak³adu górniczego okreœla prawo geologiczne i górnicze. W art. 26c Pr.g.g. zosta³y sprecyzowane obowi¹zki przedsiêbiorcy w zakresie gromadzenia niezbêdnych œrodków finansowych na likwidacjê w postaci funduszu likwidacji zak³adu górniczego. Zgodnie zatem z art. 26c ust. 2. przedsiêbiorca prowadz¹cy wydobywanie kopaliny systemem podziemnym lub otworowym, bezzbiornikowe magazynowanie substancji lub sk³adowanie odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych, przeznacza na fundusz równowartoœæ od 3% do 10% odpisów amortyzacyjnych od œrodków trwa³ych zak³adu górniczego, ustalanych stosownie do przepisów o podatku dochodowym. Ustawa ta wprowadzi³a równie zapis o gromadzeniu przez przedsiêbiorstwo górnicze œrodków funduszu likwidacji zak³adu górniczego na wyodrêbnionym rachunku bankowym. Zgodnie z Ustaw¹ z dnia 26 listopada 1998 likwidacja zak³adu górniczego prowadzona po 1 stycznia 2006 roku mo e byæ finansowana wy³¹cznie ze œrodków zgromadzonych na funduszu likwidacji. W chwili obecnej trwa dyskusja nad projektem nowego prawa geologicznego i górniczego, w którym planowane s¹ istotne zmiany w zakresie dotycz¹cym likwidacji kopalñ. Nie mniej jednak, do momentu wejœcia w ycie jego postanowieñ obowi¹zuj¹ zasady zapisane w ustawie z 1994 roku oraz w póÿniejszych nowelizacjach Pr.g.g. Szczegó³owe zasady tworzenia i funkcjonowania funduszu likwidacji kopalñ wprowadzi³o rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 paÿdziernika 1999 r. (Dz.U. z dnia 8 listopada 1999 r.), które wesz³o w ycie z dniem 1 stycznia 2000 r. Coroczne okreœlenie wysokoœci odpisu stawki, na podstawie planu amortyzacji, pozostawiono w gestii przedsiêbiorstwa górniczego. W wymienionym rozporz¹dzeniu uzale niono wysokoœæ odpisów na fundusz w zale - noœci od: 1) zakresu i sposobu likwidacji zak³adu górniczego okreœlonego w wieloletnim programie dzia³ania przedsiêbiorstwa górniczego,

133 2) okresu funkcjonowania zak³adu górniczego przewidzianego do likwidacji. Okreœlono te szczegó³y gromadzenia œrodków funduszu likwidacji. Wprowadzono mo liwoœæ gromadzenia tych œrodków w bonach skarbowych obligacjach, emitowanych lub gwarantowanych przez Skarb Pañstwa. Wprowadzono zapis, pozwalaj¹cy na zwiêkszanie funduszu o wp³ywy z oprocentowania œrodków zgromadzonych na rachunkach bankowych oraz z oprocentowania papierów wartoœciowych. Aktualnie obowi¹zuj¹ce zasady dotycz¹ce funduszu likwidacji zak³adu górniczego zawarte s¹ w Rozporz¹dzeniu Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie szczegó³owych zasad tworzenia i funkcjonowania funduszu likwidacji zak³adu górniczego (Dz.U. z dnia 17 lipca 2002 r.). Zgodnie z tym rozporz¹dzeniem przedsiêbiorca wydobywaj¹cy kopalinê metod¹ otworow¹ b¹dÿ podziemn¹, wykorzystuje œrodki finansowe tego funduszu na pokrycie kosztów ponoszonych na likwidacjê zak³adu górniczego lub jego oznaczonej czêœci, a w szczególnoœci kosztów: 1) likwidacji oraz zabezpieczania wyrobisk górniczych, komór eksploatacyjnych, otworów eksploatacyjnych i wiertniczych oraz innych zwi¹zanych z eksploatacja kopalin, 2) likwidacji zbêdnych obiektów oraz demonta u maszyn i urz¹dzeñ, w tym równie instalacji eksploatacyjnych umieszczonych na dnie morskim, 3) rekultywacji gruntów i uporz¹dkowania terenów po dzia³alnoœci górniczej, 4) utrzymania obiektów przeznaczonych do likwidacji w kolejnoœci zapewniaj¹cej bezpieczeñstwo ruchu zak³adu górniczego, 5) wykonania prac zabezpieczaj¹cych oraz przedsiêwziêæ zapobiegaj¹cych zagro eniom, w tym zwi¹zanych z utrzymaniem i upraszczaniem systemów odwadniania likwidowanego zak³adu górniczego lub jego oznaczonej czêœci. Ustawa z dnia 7 wrzeœnia 2007 roku o funkcjonowaniu górnictwa wêgla kamiennego w latach 2008 2015 dopuszcza mo liwoœæ finansowania pewnych dzia³añ likwidacyjnych z bud etu pañstwa, takich jak: naprawianie szkód wywo³anych ruchem zlikwidowanego zak³adu czy zabezpieczenie kopalñ s¹siednich przed zagro eniem wodnym, gazowym i po- arowym. Jednak e przepisy szczegó³owe dla tych przypadków maj¹ byæ okreœlane stosownymi rozporz¹dzeniami ministra do spraw gospodarki. Nale y wyraÿnie podkreœliæ, i traktuj¹c o funduszu likwidacji prawo mówi wyraÿnie o zak³adzie górniczym nie o kopalni. Wed³ug art. 6 ust. 7 Pr.g.g. zak³adem górniczym jest wyodrêbniony technicznie i organizacyjnie zespó³ œrodków s³u ¹cych bezpoœrednio do wydobywania kopaliny ze z³o a, w tym wyrobiska górnicze, obiekty budowlane oraz technologicznie zwi¹zane z nimi obiekty i urz¹dzenia przeróbcze. Zak³ad górniczy okreœla siê jako produkcyjn¹ czêœæ kopalni, która: 1) dzia³a na podstawie planu ruchu zak³adu, 2) podlega kontroli organów nadzoru górniczego. A zatem o tym, co jest zak³adem górniczym, rozstrzyga plan ruchu. Do zak³adu górniczego nie zalicza siê obiektów administracyjno-socjalnych, magazynów, warsztatów (wraz z ich wyposa eniem), ogrodzenia terenu, ruroci¹gów ciep³owniczych, kanalizacji, dróg wewn¹trzzak³adowych, parkingów, wodoci¹gów wody pitnej, itp. Konsekwencj¹ takiego

134 stanu rzeczy jest sytuacja, w której przedsiêbiorca likwiduj¹cy zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem kopalniê powinien teoretycznie mieæ zgromadzone na wydzielonym koncie œrodki na likwidacjê jedynie zak³adu górniczego a wiêc czêœci kopalni. Likwidacja tych instalacji nie mo e byæ, wed³ug prawa, pokryta z funduszu likwidacji zak³adu górniczego. Bior¹c pod uwagê strukturê kosztów likwidacji kopalni oszacowanych na podstawie danych historycznych mo na zauwa yæ, e œrednie koszty likwidacji zak³adu górniczego stanowi¹ oko³o 70% ca³kowitych kosztów likwidacji kopalni. W gestii przedsiêbiorcy pozostaje zatem zapewnienie pozosta³ych 30% œrodków na likwidacjê czêœci kopalni. Mog¹ to byæ np. œrodki pochodz¹ce z przychodów z likwidacji (sprzeda urz¹dzeñ, z³omu, budynków czy te gruntów). Pojawia siê jednoczeœnie pytanie: czy œrodki zgromadzone w ramach funduszu likwidacji zak³adu górniczego zapewni¹ jego ca³kowit¹ likwidacjê. 2. Kalkulacja funduszu likwidacji przyk³adowego zak³adu górniczego Obliczenie wystarczalnoœci funduszu likwidacji przeprowadzono dla przyk³adowego zak³adu górniczego o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg rocznie. Jak ju wspomniano, zgodnie z wymogami ustawy œrodki funduszu na likwidacjê zak³adu górniczego maj¹ byæ gromadzone na wyodrêbnionym rachunku bankowym. Dla celów analizy za³o ono na podstawie danych bankowych, e œrednie oprocentowanie tych œrodków kszta³towaæ siê bêdzie na poziomie 4,2% w skali roku. Fundusze na likwidacjê maj¹ byæ gromadzone do momentu rozpoczêcia likwidacji kopalni. Analizuj¹c tabele zasobów przemys³owych i œrednie tempo wydobycia w kopalniach przyjêto, i przyk³adowa kopalnia rozpocznie stopniowe zmniejszanie wydobycia w 2041 roku, a zak³ad zakoñczy eksploatacjê w 2045 r. z wydobyciem 2,25 mln Mg rocznie (tab. 1). W tabeli 1 przedstawiono obliczenie wielkoœci funduszu likwidacji kopalni wêgla kamiennego o zdolnoœci wydobywczej 3 mln Mg rocznie. Poszczególne wiersze obejmuj¹ wydobycie kopalni, program inwestycyjny, wielkoœæ odpisów amortyzacyjnych, kwotê odpisu na fundusz likwidacji i odsetki. Utrzymanie zdolnoœci produkcyjnej na poziomie 3 mln Mg wêgla/rok oznacza ponoszenie nak³adów inwestycyjnych œrednio 39,7 mln z³ rocznie. Nak³ady inwestycyjne liczone by³y na podstawie skalkulowanych nak³adów jednostkowych. Nak³ady te przypadaj¹ce na 1 Mg zdolnoœci produkcyjnych, obliczone na podstawie rocznych planów inwestycyjnych spó³ek wêglowych w okresie 2000 2005, oszacowano na poziomie 13,50 z³/mg. W zwi¹zku z powy szym obliczono, i w okresie 2006 2045, w celu wydobycia wêgla w iloœci 117 mln Mg, kopalnia o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg musi zainwestowaæ ³¹cznie 1,6 mld z³. W kalkulacji odpisów amortyzacyjnych uwzglêdniona zosta³a amortyzacja od œrodków istniej¹cych oraz spodziewana amortyzacja od planowanych inwestycji. Œrednie jednostkowe koszty amortyzacji w latach 2000 2006 liczono na podstawie rzeczywistych wyników,

135 Obliczenie wielkoœci funduszu likwidacji zak³adu górniczego o zdolnoœci wydobywczej 3 mln Mg rocznie Calculation of the Closure Fund for a typical hard coal mine with 3 million tonnes production capacity per yr. ród³o: opracowanie w³asne TABELA 1 TABLE 1

136 osi¹ganych przez kopalnie (zastosowano nastêpuj¹c¹ proporcjê: nak³ady na jednostkê zdolnoœci produkcyjnych amortyzacja na analogiczn¹ jednostkê). Ponadto na lata 2006 2045, na podstawie prognozowanego wydobycia i zwi¹zanych z tym nak³adów inwestycyjnych (wed³ug wspomnianego jednostkowego przelicznika 13,50 z³/mg), skonstruowany zosta³ plan amortyzacji. Dla uproszczenia za³o ono, e œredni roczny odpis amortyzacyjny kszta³towaæ siê bêdzie na poziomie 20%. Przyjêto, i od roku 2041 w zwi¹zku z zmniejszeniem siê zaanga owania inwestycyjnego po roku 2017 wystêpuje stopniowy spadek odpisów amortyzacyjnych. Decyzja o przyjêciu okreœlonej stawki odpisów na konto funduszu likwidacji nale y do zarz¹dów spó³ek wêglowych i w dotychczasowej praktyce przyjmowano skrajne wartoœci stawki 3% w kopalniach Kompanii Wêglowej SA i 10% w kopalniach Jastrzêbskiej Spó³ki Wêglowej S.A. i w LW Bogdanka S.A. Dla obliczenia wielkoœci funduszu likwidacji w prezentowanej analizie przyjêto, e odpis na fundusz stanowiæ bêdzie œredni¹ wartoœæ stawki 6,5% amortyzacji rocznej od œrodków trwa³ych. Wielkoœæ funduszu likwidacji kalkulowano w pieni¹dzu sta³ym. Za³o ono, i œrednia inflacja w okresie istnienia zak³adu górniczego kszta³towaæ siê bêdzie na poziomie 2,5%. W zwi¹zku z powy szym nominalne oprocentowanie œrodków przeliczone zosta³o na oprocentowanie realne w myœl formu³y (Torries 1998): gdzie: r stopa procentowa przy zerowej inflacji, i stopa inflacji, R stopa procentowa uwzglêdniaj¹ca inflacjê. 1+R=(1+r)(1+i) (1) Zatem realne oprocentowanie œrodków gromadzonych na likwidacjê skalkulowane zosta³o na 1,7%. Szczegó³owe obliczenie wielkoœci funduszu likwidacji przedstawiono w tabeli 1, a kalkulacjê wystarczalnoœci funduszu przedstawiono w tabeli 2. Sumaryczna kwota wszystkich odpisów z odsetkami (stan konta na dzieñ 31.XII.2045) kszta³tuje siê na poziomie 148,6 mln z³. Œredni koszt likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej przyk³adowej kopalni policzony zosta³ na podstawie danych historycznych, dotycz¹cych czêœci kopalñ zlikwidowanych w latach 1994 2005. W celu uzyskania zobiektywizowanego wyniku do analizy wybrano jedynie te przedsiêbiorstwa, których koszty likwidacji nie odbiega³y znacz¹co od œrednich kosztów likwidacji kopalñ w tym okresie. Pominiêto np. KWK Nowa Ruda, której koszt trwaj¹cej 11 lat likwidacji liczony w cenach roku 2006 wyniós³ a 330 mln z³, co przy jej niedu ej zdolnoœci produkcyjnej (0,6 mln Mg/rok) i przy œrednim koszcie likwidacji pozosta³ych kopalñ wynosz¹cym oko³o 100 mln z³ powodowa³o zafa³szowanie obliczeñ. Z podobnych wzglêdów nie wziêto pod uwagê pozosta³ych kopalñ wa³brzyskich oraz tych kopalñ, których koszty likwidacji by³y z kolei bardzo niskie (np. KWK Rozalia 1,58 mln z³

TABELA 2 Obliczenie wystarczalnoœci funduszu likwidacji zak³adu górniczego o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg rocznie (przy 6,5-procentowej stawce odpisu na fundusz likwidacji) (Ney i in. 2006) TABLE 2 Calculation of closure fund sufficiency for the mine with 3 million tonnes production capacity per yr 137 Rok 2046* 2047 2048 Zgromadzone œrodki [z³] 148 598 707 91 593 027 57 429 985 Koszty likwidacji [z³] 58 500 000 35 100 000 23 400 000 Kwota przed oprocentowaniem [z³] 90 098 707 56 493 027 34 029 985 Odsetki [z³] 1 494 320 936 958 564 400 Œrodki pozosta³e w dyspozycji [z³] 91 593 027 57 429 985 34 594 384 * Zgromadzone œrodki stan funduszu likwidacji z koñca 2045 r. przy zdolnoœci produkcyjnej 1,2 mln Mg/rok). Ostatecznie do obliczenia kosztów likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej wykorzystano informacje z likwidacji 21 kopalñ. Wyniki obliczeñ oraz podstawowe dane, które pos³u y³y do analizy przedstawiono w tabeli 3. Obliczony œredni koszt likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej skalkulowano na ponad 68 mln z³. Mo na jednak zaobserwowaæ, e koszt ten skorelowany jest z d³ugoœci¹ okresu likwidacji kopalni im d³u ej kopalnia by³a likwidowana tym wy sze koszty. Jest to zrozumia³e, gdy sk³adnikami kosztów likwidacji s¹ tak e dzia³ania, które chocia konieczne, to jednak nie s¹ zwi¹zane z fizyczn¹ likwidacj¹ zak³adu górniczego. Dotyczy to g³ównie kosztów utrzymania obiektów, kosztów zarz¹du i niezbêdnych s³u b kopalnianych oraz ró nego rodzaju podatki i op³aty. Z tej przyczyny obliczono œrednie koszty likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej niezale nie dla trzech grup kopalñ oró nychokresachlikwidacji.wefekcieuzyskano zestawienie zale noœci kosztów likwidacji od czasu likwidacji kopalni, przedstawione w tabeli 4. Z powy szego zestawienia wynika, e najbardziej efektywna jest szybka likwidacja kopalni, w optymalnym okresie do 3 lat. Wyd³u enie prac likwidacyjnych o ka de nastêpne 3 lata skutkuje wzrostem kosztów likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej o oko³o 30 mln z³. Ostatecznie przyjêto wiêc, e przyk³adowa kopalnia o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg rocznie zostanie zlikwidowana w optymalnym 3-letnim okresie, a koszt jej likwidacji wyniesie 117 mln z³ (w cenach roku 2006). Za³o ono, e w poszczególnych latach likwidacji wydane zostanie odpowiednio: 50, 30 i 20% zgromadzonych œrodków. Odsetki w okresie fizycznej likwidacji naliczane by³y przy tej samej, co w okresie gromadzenia œrodków, realnej stopie 1,7%.

138 TABELA 3 Podstawowe parametry kopalñ bêd¹cych podstaw¹ do oszacowania koszów likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej przyk³adowej kopalni TABLE 3 Basic parameters of mines chosen as basis for estimate of the closure cost for the mine of 1 million production capacity per yr. Source: Industrial Development Agency Lp. Kopalnia Zdolnoœæ produkcyjna [mln Mg/rok] Okres likwidacji pocz¹tek koniec ca³kowity Koszt likwidacji w cenach roku 2006 [mln z³] 1mlnMg zdoln. prod. 1 Bytom II 1,38 2005 2006 29,86 21,64 2 Dêbieñsko 1,70 2000 2001 38,33 22,55 3 ZG Jadwiga 0,50 2000 2001 23,66 47,32 4 Gliwice 1,10 1999 2001 50,38 45,80 5 Morcinek 1,40 1998 2000 101,67 72,62 6 1 Maja 1,90 2001 2003 23,57 12,40 7 Grodziec 0,90 1998 2000 69,83 77,59 8 Moszczenica 2,00 2000 2002 31,97 15,99 9 Bobrek-Miechowice 2,20 1997 2000 70,64 32,11 10 Centrum-Szombierki 2,40 1996 2000 79,86 33,28 11 Siersza 2,47 1997 2002 87,91 35,59 12 Niwka Modrzejów 1,60 1997 2002 98,01 61,26 13 Pary 1,06 1994 1999 176,91 166,89 14 Powst. Œl¹skich (Bytom) 2,00 1996 2002 112,20 56,10 15 Jaworzno 2,50 1994 2000 122,55 49,02 16 Sosnowiec 1,10 1994 2000 135,88 123,52 17 Por¹bka-Klimontów 1,80 1994 2000 190,34 105,75 18 Katowice-Kleofas 2,50 1997 2003 106,96 42,78 19 Pstrowski 1,00 1994 2001 222,87 222,87 20 Jan Kanty 1,23 1994 2002 97,50 79,27 22 Jowisz 1,00 1994 2002 107,07 107,07 21 Czeczott 3,40 1997 2005 136,45 40,13 Wartoœæ œrednia 1,69 96,11 68,16 ród³o: ARP (Ney i in. 2006)

TABELA 4 Zestawienie kosztów likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej w zale noœci od okresu likwidacji. TABLE 4 The cost of closing of 1 million tonnes production capacity depending on a mine closure period 139 Okres likwidacji [lata] Koszt likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci produkcyjnej [mln z³] 1 3 39 4 6 66 6 9 92 ród³o: opracowanie w³asne Jak pokazuj¹ obliczenia, w analizowanym przypadku po zakoñczeniu fizycznej likwidacji na koncie funduszu pozosta³aby jeszcze kwota na poziomie 34,6 mln z³ (wynik ten nie uwzglêdnia wartoœci pieni¹dza w czasie). 3. Scenariusze modyfikuj¹ce stawkê odpisu amortyzacyjnego Tabela 5 przedstawia kalkulacjê wystarczalnoœci kopalni o zdolnoœci wydobywczej 3 mln Mg rocznie i 40-letnim okresie istnienia, przy minimalnej stawce odpisu na fundusz likwidacji. Wyniki pokazuj¹, e odpis 3% nie pozwoli na zebranie wystarczaj¹cych œrodków na likwidacjê, gdy w tym przypadku zabraknie na koncie oko³o 46,6 mln z³. Minimalna stawka pozwalaj¹ca na zgromadzenie odpowiednich funduszy okreœlona przez kierownictwo przedsiêbiorstwa powinna kszta³towaæ siê na poziomie 5,03%. W tabeli 6 przedstawiono z kolei oddzia³ywanie stawki 10%. Gromadzenie rocznych sk³adek przez ca³y zak³adany okres istnienia kopalni skutkuje zebraniem blisko 227 mln z³ po zakoñczeniu fizycznej likwidacji na koncie funduszu likwidacji pozostanie jeszcze prawie 117 mln z³. Kalkulacje wskazuj¹, e do zgromadzenia odpowiednich œrodków na likwidacjê wystarcz¹ 24 lata zebrane zostan¹ one ju w 2029 roku. Dalsze deponowanie kwot na koncie funduszu jest w takiej sytuacji bezcelowe. Odk³adanie kwot na koncie funduszu przez ca³y okres realizowania wydobycia powoduje, e w scenariuszu obejmuj¹cym odpis 9%, na koncie funduszu likwidacji po ukoñczeniu likwidacji pozostanie oko³o 58 mln z³. Odpowiednie œrodki zostan¹ zebrane w roku 2034 (zatem konieczne jest deponowanie odpisów przez 29 lat; po tym okresie mo liwe jest rozpoczêcie likwidacji). Podobne analizy przeprowadzono rozpatruj¹c kolejno mo liwoœci zgromadzenia wystarczaj¹cej iloœci œrodków na likwidacjê, w zale noœci od zdolnoœci produkcyjnej, okresu istnienia kopalni i stawki odpisu na fundusz likwidacji.

140 TABELA 5 Wystarczalnoœæ funduszu likwidacji zak³adu górniczego o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg rocznie, przy stawce 3% odpisu od amortyzacji œrodków trwa³ych (Ney i in. 2006) TABLE 5 Self-sufficiency of the closure fund of the 3 million tonnes production capacity mine at the depreciation deduction rate of 3% Rok 2046* 2047 2048 Zgromadzone œrodki [z³] 70 227 253 11 921 754 23 178 246 Koszty likwidacji [z³] 58 500 000 35 100 000 23 400 000 Kwota przed oprocentowaniem [z³] 11 727 253 23 178 246 46 578 246 Odsetki [z³] 194 501 0 0 Œrodki pozosta³e w dyspozycji [z³] 11 921 754 23 178 246 46 578 246 * Zgromadzone œrodki stan funduszu likwidacji z koñca 2045 r. TABELA 6 Wystarczalnoœæ funduszu likwidacji zak³adu górniczego o zdolnoœci produkcyjnej 3 mln Mg rocznie, przy 10% stawce odpisu (Ney i in. 2006) TABLE 6 Self-sufficiency of the Closure Fund of the 3 million tonnes production capacity mine per yr. at the depreciation deduction rate of 10% Rok 2046* 2047 2048 Zgromadzone œrodki [z³] 226 970 161 171 264 301 138 422 635 Koszty likwidacji [z³] 58 500 000 35 100 000 23 400 000 Kwota przed oprocentowaniem [z³] 168 470 161 136 164 301 115 022 635 Odsetki [z³] 2 794 139 2 258 335 1 907 692 Œrodki pozosta³e w dyspozycji [z³] 171 264 301 138 422 635 116 930 328 * Zgromadzone œrodki stan funduszu likwidacji z koñca 2048 r. Analizie poddano kopalnie o zdolnoœciach wydobywczych odpowiednio: 1, 2 oraz 3 mln Mg o 10-, 20- i 30-letnim okresie istnienia. Dla uproszczenia przyjêto za³o enie, e dana kopalnia do momentu rozpoczêcia likwidacji prowadziæ bêdzie produkcjê na niezmiennym poziomie. Pozosta³e za³o enia pozostawiono niezmienione. Jak pokazuj¹ wyniki analiz (tab. 7) stawka odpisu na fundusz likwidacji okreœlona przez ustawodawcê (3 10%) jest niewystarczaj¹ca dla kopalñ planuj¹cych likwidacjê w ci¹gu 10 20 lat niezale nie od mo liwoœci produkcyjnych. Dla kopalni o wydobyciu 1 mln Mg rocznie pokrycie spodziewanych kosztów likwidacji by³aby w stanie zapewniæ stawka na poziomie: 30,9% w przypadku 10-letniego okresu istnienia, 12,6% w przypadku okresu 20-letniego.

TABELA 7 Graniczna stawka odpisu na likwidacjê dla zak³adów górniczych owydobyciu1,2i3mlnmgrocznie oraz okresy niezbêdne dla zgromadzenia wystarczaj¹cych funduszy na likwidacjê TABLE 7 The boundary depreciation deduction rates and sufficient deposit periods needed for effective mine closure for the mines with production capacity respectively 1, 2 and 3 million tonnes 141 Wydobycie [mln Mg] Okre istnienia [lata] Graniczna stawka odpisu na fundusz likwidacji Liczba lat potrzebnych na zgromadzenie wystarczaj¹cych funduszy na likwidacjê przy odpisie 3% Liczba lat potrzebnych na zgromadzenie wystarczaj¹cych funduszy na likwidacjê przy odpisie 10% 1,0 2,0 3,0 10 30,87% 20 12,60% 30 6,94% 10 31,65% 20 12,99% 30 7,19% 10 31,92% 20 13,11% 30 7,28% 63 (2068 r.) 23 (2028 r.) 67 (2072 r.) 24 (2029 r.) 68 (2073 r.) 24 (2029 r.) ród³o: opracowanie w³asne Procenty te nieznacznie rosn¹ wraz z wielkoœci¹ kopalni: dla zak³adu górniczego o wydobyciu 2 mln Mg rocznie wynosz¹ one odpowiednio 31,7 oraz 13%, a dla kopalni o wydobyciu 3 mln Mg 32 i 13,1%. Interesuj¹ce by³o postawienie sobie pytania o liczbê lat niezbêdnych na zgromadzenie wystarczaj¹cych funduszy na likwidacjê przy minimalnie i maksymalnie dopuszczalnym przez ustawê odpisie. Wyniki obliczeñ pokazuj¹, i aby kopalnia o wydobyciu 1 mln Mg rocznie by³a w stanie zgromadziæ wystarczaj¹ce œrodki na likwidacjê przy 3% stawce odpisu musia³aby to czyniæ a 63 lata. Okres ten wyd³u a siê wraz z wielkoœci¹ kopalni: zak³ad o zdolnoœci produkcyjnej 2 mln Mg/rok potrzebowa³by na zebranie odpowiednich funduszy 67 lat, a o zdolnoœci 3mlnMg 68lat. Z kolei stawka 10-procentowa odpisu powoduje, e minimalnym okresem, pozwalaj¹cym na zgromadzenie koniecznych œrodków na likwidacjê s¹ 23 lata w przypadku kopalni o zdolnoœci wydobywczej 1 mln Mg/rok, oraz 24 lata w przypadku kopalni o wydobyciu 2 3 mln Mg rocznie.

142 4. Ograniczanie wydobycia a gromadzenie œrodków na likwidacjê zak³adu górniczego Obecnie funkcjonuj¹ce prawo nak³ada na kopalnie obowi¹zek gromadzenia odpowiednich œrodków na likwidacjê zak³adu górniczego. Ustawa Prawo górnicze i geologiczne (Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 oraz z 2006 r. Nr 133, poz. 934, Nr 170, poz. 1217 i Nr 190, poz. 1399) mówi, e kopalnie powinny odpisywaæ na fundusz likwidacji równowartoœæ od 3 do 10% odpisów amortyzacyjnych od œrodków trwa³ych zak³adu górniczego. Oznacza to, i wielkoœæ odpisów likwidacyjnych w bezpoœredni sposób zale y od zakresu planowanych inwestycji. Jak pokazuj¹ szacunkowe obliczenia, w warunkach istniej¹cego prawa kluczowym parametrem jest równie okres istnienia zak³adu górniczego. Okres ten zwi¹zany jest bezpoœrednio z istniej¹c¹ baz¹ zasobów przemys³owych i planowanymi zdolnoœciami wydobywczymi, a tym samym z wielkoœci¹ nak³adów inwestycyjnych, pozwalaj¹cych na realizacjê zamierzonej produkcji. Im wiêksza skala planowanych przedsiêwziêæ i im d³u szy okres istnienia zak³adu górniczego, tym szanse zgromadzenia odpowiednich œrodków na likwidacjê s¹ wiêksze. Bior¹c pod uwagê wyniki obliczeñ opracowano wstêpny schemat strategii postêpowania w zakresie gromadzenia odpowiednich œrodków finansowych na likwidacjê kopalñ. Schemat ten przedstawiony zosta³ na rysunku 1. Pierwszym krokiem powinno byæ oszacowanie kosztów likwidacji i okresu istnienia kopalni. Rys. 1. Schemat blokowy strategii postêpowania w zakresie gromadzenia niezbêdnych œrodków na likwidacjê zak³adu górniczego (Ney i in. 2006) Fig. 1. The pattern of deposing adequate funds for mine closure

W przeprowadzonej analizie wszystkie kopalnie, bez wzglêdu na ewentualn¹ przynale noœæ organizacyjn¹ do danej spó³ki, traktowano jako niezale ne zak³ady górnicze gromadz¹ce œrodki funduszu likwidacji na odrêbnych kontach, z którego tylko one mog¹ korzystaæ. W rozwa aniach nie uwzglêdniono zatem sytuacji, w której w ramach konkretnej spó³ki, bardziej rentowne zak³ady górnicze zapewniaj¹ œrodki zarówno na w³asn¹ likwidacjê jak i na likwidacjê zak³adów mniej rentownych niemog¹cych sfinansowaæ swojej likwidacji z racji zbyt krótkiej ywotnoœci i ni szego poziomu inwestycji. Maj¹c powy sze za³o enie na uwadze dokonano szacunkowej analizy wystarczalnoœci funduszu likwidacji polskich kopalñ wêgla kamiennego. 143 Rys. 2. Prognoza ywotnoœci kopalñ wêgla kamiennego ród³o: opracowanie w³asne wed³ug danych na dzieñ 31.12.2006 Fig. 2. Prognosis of lifetimes of Polish hard coal mines Source: own study, based on data from 31.12.2006

144 Wraz z wielkoœci¹ odpisu na likwidacjê zarówno koszt likwidacji, jak i okres istnienia kopalni warunkuj¹ mo liwoœci zgromadzenia wystarczaj¹cych œrodków na koncie funduszu likwidacji. Wstêpne, szacunkowe obliczenia pokazuj¹, e je eli ywotnoœæ zak³adu jest mniejsza od 24 lat, obecne przepisy nie pozwol¹ na zgromadzenie wystarczaj¹cych funduszy na zlikwidowanie kopalni. Jak pokazuje rysunek 2, do 2028 r. zakoñczy prawdopodobnie wydobycie 19 kopalñ, o ³¹cznej zdolnoœci produkcyjnej oko³o 20 mln Mg. Oznacza to, i koszty likwidacji tych kopalñ (w sumie oko³o 800 mln z³) musz¹ byæ czêœciowo finansowane z innych Ÿróde³. Zak³ady górnicze, o okresie istnienia 24 30 lat (razem 5 kopalñ) bêd¹ w stanie zgromadziæ odpowiednie œrodki przy stawce odpisu od amortyzacji œrodków trwa³ych w granicach 7 10%, natomiast pozosta³e kopalnie (w liczbie 10) bêd¹ mog³y pozwoliæ sobie na stosowanie stawki odpisu z przedzia³u 3 7%. Jednak jak pokazuj¹ obliczenia równie i te kopalnie powinny przeprowadziæ symulacje kosztów likwidacji i wystarczalnoœci funduszu w zale noœci od przyjêtej stawki odpisu, jako e stosowana dziœ doœæ powszechnie stawka 3% (minimalna dopuszczalna przez ustawodawcê) mo e okazaæ siê w wiêkszoœci przypadków niewystarczaj¹ca. Podsumowanie Stosuj¹c pewne uproszczenie traktuj¹ce wszystkie polskie kopalnie wêgla kamiennego jako niezale ne zak³ady górnicze mo na zauwa yæ, e praktyczna realizacja przepisów ustawy Prawo geologiczne i górnicze pozwoli na zgromadzenie wystarczaj¹cych œrodków na likwidacjê jedynie 44% istniej¹cych zak³adów górniczych kopalñ o du ym zakresie programu inwestycyjnego i d³ugim (powy ej 24 lat) okresie deponowania œrodków na funduszu. W œwietle obowi¹zuj¹cego prawa, zak³ady o niskim poziomie planowanych inwestycji i okresie budowania funduszu krótszym ni 24 lata (56% istniej¹cych kopalñ) nie bêd¹ w stanie zgromadziæ odpowiednich œrodków. Wnioski te powinny byæ wziête pod uwagê zarówno przez czynniki pañstwowe, jak te kierownictwa kopalñ i spó³ek wêglowych. Z uwagi na pewne niedostosowanie obowi¹zuj¹cego prawa do mo liwoœci finansowych kopalni wydaje siê, i nale y zmieniæ filozofiê w zakresie gromadzenia œrodków na likwidacjê i wprowadzenie innych rozwi¹zañ prawnych. Akceptowalnym przez pañstwo i bran ê wydobywcz¹ mog³oby byæ opracowanie regulacji prawnej, opartej na rozwi¹zaniach anglosaskich, szeroko rozpowszechnionych w œwiecie. W myœl tamtejszych przepisów, kopalnie zobowi¹zane s¹ do gromadzenia odpowiednich œrodków na likwidacje poprzez inwestycje w tzw. instrumenty bezpieczne (bony skarbowe, obligacje d³ugoterminowe). Prawo stawia wymóg okresowego szacowania kosztów likwidacji i raportowania wielkoœci zgromadzonych funduszy. Wa nym elementem jest analiza ryzyka, w tym odpowiedÿ na pytanie o prawdopodobieñstwo, czy zak³adowi uda siê zgromadziæ odpowiednie œrodki. Nale y te podkreœliæ, e wed³ug tamtejszych regulacji, wszystkie inwestycje w fundusz likwidacji wolne s¹ od opodatkowania. W zwi¹zku z powy szym, czynniki prawodawcze powinny zastanowiæ siê nad innym sposobem gromadzenia niezbêdnych œrodków na likwidacjê kopalñ. Wydaje siê, i w usta-

145 wie polskiej ww. problem rozwi¹za³by system, pozwalaj¹cy na dokonywanie odpisów likwidacyjnych, analogicznych do odpisów amortyzacyjnych, wed³ug stawek dopuszczonych przez ustawodawcê b¹dÿ wed³ug stawek wyliczonych przez kopalnie na podstawie planu likwidacji, które wymaga³yby zatwierdzenia przez urz¹d górniczy i organ administracji terenowej. Jest spraw¹ oczywist¹, e uwzglêdniaj¹c przynale noœæ szeregu kopalñ do dobrze prosperuj¹cych spó³ek wêglowych, mo na je bêdzie, wbrew przedstawionym w tym artykule rozwa aniom, pewno skutecznie zlikwidowaæ wykorzystuj¹c œrodki zgromadzone na funduszu likwidacji ca³ej spó³ki. Niemniej jednak, celem nadrzêdnym powy szej analizy by³o w zamyœle autorów nie tyle pokazanie, którym kopalniom nie wystarczy œrodków na likwidacjê, co wskazanie na pewn¹ niespójnoœæ obowi¹zuj¹cego prawa, które z jednej strony obliguje przedsiêbiorców do konkretnych dzia³añ w zakresie likwidacji zak³adów górniczych, nie daj¹c z drugiej strony mo liwoœci swobodnej realizacji tych dzia³añ. LITERATURA Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa wêgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz.U. z dnia 30 grudnia 1998 r.). Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 paÿdziernika 1999 r. (Dz.U. z dnia 8 listopada 1999 r.). Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie szczegó³owych zasad tworzenia i funkcjonowania funduszu likwidacji zak³adu górniczego (Dz.U. z dnia 17 lipca 2002 r.). Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 oraz z 2006 r. Nr 133, poz. 934, Nr 170, poz. 1217 i Nr 190, poz. 1399). Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa wêgla kamiennego w latach 2003 2006 (Dz.U. Nr 210, poz. 2037). Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo³ecznej z dnia 28 stycznia 2004 r. w sprawie dotacji na finansowanie kopalñ (Dz.U. z dnia 6 lutego 2004 r.). T o r r i e s T.F., 1998 Evaluating Mineral Projects: Applications and Misconceptions. Society for Mining, Metallurgy, and Exploration, Inc. Ney R., Soko³owski A., Sobczyk E.J., Kicki J., Jarosz J., Sa³uga P., Dyczko A., Paszcza H., 2006 Strategia restrukturyzacji górnictwa wêgla kamiennego doœwiadczenia i prognozy. Wydawnictwo IGSMiE PAN. Kraków. FUNDUSZ LIKWIDACJI KOPALÑ CZY WSZYSTKIM WYSTARCZY? S³owa kluczowe Górnictwo wêgla kamiennego, zamykanie kopalñ, fundusz likwidacyjny Streszczenie W pracy poruszono bardzo istotny problem wystarczalnoœci œrodków zgromadzonych w ramach funduszu likwidacji kopalñ wobec rzeczywistych kosztów likwidacji. Obecne przepisy prawa nak³adaj¹ na przedsiêbiorstwa górnicze obowi¹zek tworzenia funduszu likwidacji, który ma byæ wy³¹cznym Ÿród³em przysz³ej likwidacji zak³adu

146 górniczego. Przedsiêbiorca, który uzyska³ koncesjê na wydobywanie kopaliny zobowi¹zany jest do utworzenia funduszu likwidacji zak³adu górniczego, na którym jest odk³adane od 3% do 10% odpisów amortyzacyjnych od œrodków trwa³ych. W przypadku przedsiêbiorcy zarz¹dzaj¹cego wieloma kopalniami zrzeszonymi w spó³kach (np. spó³ki wêglowe, holdingi itp.) sk³adki gromadzone s¹ w ramach jednego wspólnego funduszu likwidacji i mog¹ byæ w rozumieniu prawa u yte do likwidacji poszczególnych zak³adów górniczych w kolejnoœci ustalonej przez przedsiêbiorcê. W artykule przedstawiono, ze wzglêdów czysto praktycznych, analizê szacowania kosztów likwidacji przyk³adowego samodzielnego zak³adu górniczego o zdolnoœci wydobywczej 3 mln Mg wêgla kamiennego oraz prognozê wystarczalnoœci œrodków zgromadzonych w ramach funduszu likwidacji zak³adu. Przedstawiono kilka scenariuszy procesu likwidacji tego zak³adu, w których parametrem zmiennym by³a wysokoœæ sk³adki deponowanej przez przedsiêbiorcê na koncie funduszu. Szacunkowa analiza ywotnoœci polskich kopalñ wêgla kamiennego oraz kosztów ich likwidacji opartych o uœredniony koszt likwidacji 1 mln Mg zdolnoœci wydobywczej pokaza³a, e w œwietle obowi¹zuj¹cego prawa nie wszystkim zak³adom górniczym uda siê zgromadziæ odpowiednie œrodki na ich likwidacjê, przy za³o eniu, e ka da kopalnia (zak³ad górniczy) gromadzi œrodki funduszu likwidacji na odrêbnym koncie i tylko ona mo e z nich korzystaæ. Podejœcie takie jest du ym uproszczeniem zagadnienia szacowania wystarczalnoœci funduszu likwidacji w przypadku z³o onych podmiotów gospodarczych, które mog¹ swobodnie dysponowaæ œrodkami funduszu wielu zrzeszonych w nich kopalñ. Niemniej jednak, zdecydowano siê na takie podejœcie do tego tematu, aby uwypukliæ skalê problemu i zasygnalizowaæ niedoskona³oœæ obowi¹zuj¹cych rozwi¹zañ prawnych. THE MINE S CLOSURE FUND WILL MONEY DEPOSITS BE SUFFICIENT FOR EVERY MINE CLOSURE? Key words Coal mining industry, closure mines, closure found Abstract Brought up in the work was a very important problem of sufficiency of funds accumulated in a closure fund as compared to the actual mine closure cost. Under current regulations of law Polish mines must deposit money in a special savings account called the Closure Fund which is going to be the only source for financing a mine s closure in the future. According to law mines are obliged to deposit a rate of 3 10 per cent of total depreciation deductions in a mentioned account. The paper delivers an analysis of a relation between estimated closure costs and the Closure Fund for a typical Polish hard coal mine with 3 million tonnes production capacity per year. Some scenarios of a closure venture, depending on the set aside rate are presented too. In the last there is shown that according to current law not all mines will deposit sufficient money for a future closure venture. Several scenarios of the closure process were considered for varying closure fund premiums. An approximate analysis taking into account longevity of Polish coal mines and an average cost of closure per 1 million production capacity showed that not all of the mines currently in operation would be able to accumulate funds sufficient to cover the costs of their closures if they were to, as the current legislation requires, have separate funds which only they were allowed to use. Such approach to closure funds sufficiency estimation is a gross approximation in the case of large mining companies which may freely dispose the funds collectively accumulated by all their mines. Nonetheless this approach was chosen to highlight the scale of the problem and pinpoint the flaws in the current legislation. Due to the need for changes in the Polish law, an analysis of laws regulating the sphere of mine closure in other countries would be very beneficial.