MASARYKOVA UNIVERZITA

MASARYKOVA UNIVERZITA FILOZOFICKÁ FAKULTA ÚSTAV SLAVISTIKY Polský jazyk a literatura Bc. Beata Bielesz Liczebniki w języku polskim (aspekty systemowe i paradygmatyczne) Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Roman Madecki, Ph.D. BRNO 2014

PROHLÁŠENÍ Prohlańuji, že jsem magisterskou diplomovou práci vypracovala samostatně na základě uvedených pramenů a literatury. V Brně dne Bc. Beata Bielesz

PODĚKOVÁNÍ Na tomto místě bych ráda poděkovala vedoucímu práce Mgr. Romanovi Madeckému, Ph.D. za jeho cenné rady a trpělivost, a také vńem ochotným vyplnit můj dotazník.

SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 6 2. Charakterystyka liczebników... 8 3. Kształtowanie się liczebników... 10 Doba staropolska... 11 Rozwój liczebników w dobie średniopolskiej... 14 Deklinacja liczebników w dobie nowopolskiej... 15 4. Fleksja liczebników... 18 Fleksja liczebników głównych... 20 Fleksja liczebników głównych wielowyrazowych... 24 Fleksja liczebników zbiorowych... 25 Fleksja liczebników ułamkowych... 29 Fleksja liczebników nieokreślonych... 29 Fleksja liczebników porządkowych... 31 5. Składnia liczebników... 34 Składnia liczebników głównych... 36 Składnia liczebników głównych wielowyrazowych... 39 Składnia liczebników zbiorowych... 41 Składnia liczebników ułamkowych... 43 Składnia liczebników nieokreślonych... 45 Składnia liczebników porządkowych... 46 6. Błąd językowy... 48 Błędy zewnętrznojęzykowe... 49 Błędy wewnętrznojęzykowe... 49 7. Najczęstsze błędy w używaniu liczebników... 52 Błędy fleksyjne... 52 Błędy składniowe... 53 Błędy ortograficzne i interpunkcyjne... 56 Błędy fonetyczne... 58

8. Część praktyczna... 59 9. Analiza wyników... 63 Zadanie nr 1... 64 Zadanie nr 2... 68 Zadanie nr 3... 74 Zadanie nr 4... 80 Zadanie nr 5... 82 10. Podsumowanie... 87 11. Resumé... 91 12. Bibliografia... 93

1. Wstęp Liczebniki to wyrazy, których używamy na co dzień, w niektórych rozmowach nawet nie moglibyśmy się bez nich obejść. Pojęcie liczby jest bardzo ważne w przekazywaniu informacji. Jednak liczebniki są kategorią dosyć skomplikowaną i niejednorodną, a nie zawsze udaje się użytkownikom polszczyzny użyć ich we właściwy sposób. Nie dotyczy to tylko obcokrajowców uczących się języka polskiego, dotyczy to również rodzimych użytkowników polszczyzny. Błędy liczebnikowe pojawiają się nie tylko w mowie potocznej, ale również w tekście pisanym. Wielkie zamieszanie terminologiczne powoduje przede wszystkim definicja liczebników. Sprecyzowanie zakresu użycia terminu liczebnik we współczesnym językoznawstwie polskim często sprawia kłopoty. Zwłaszcza przy klasyfikacji leksemów jest trudno określić, co do tej części mowy jeszcze należy, a co już nie. Często się zdarza, że definicji i reguł, jakich nauczono nas w szkole, użytkownicy polszczyzny nie dotrzymują i się rozchodzą z regułami, co powoduje późniejsze zamieszanie. Szczególnie w języku potocznym występuje w dużej mierze wariantywność form liczebnikowych, co prowadzi do tego, że nawet rodzimy użytkownik języka polskiego traci pewność i jest zmuszony do zaglądania do słowników. Na podstawie tych niepewności zdecydowałam się poświęcić moją pracę dyplomową właśnie liczebnikom. Chciałabym przyjrzeć się błędnym konstrukcjom i pokazać jak bardzo kłopotliwe jest utworzenie połączeń z liczebnikami zbiorowymi albo wielowyrazowymi, bądź też porządkowymi. Na początku wprowadzę do terminologii i zarysu kształtowania się liczebników w poszczególnych epokach, później dokonam przeglądu problematyki fleksyjnej i składniowej, a na końcu części teoretycznej skupię się na typach błędów językowych oraz na typach błędów popełnianych w liczebnikach. W mej pracy dyplomowej chcę rozpatrywać, co spowodowało, że liczebniki polskie są niejednorodne i nietypowe. Czy użytkownicy języka polskiego prawdziwie mają kłopoty z ich używaniem. Chciałabym się skupić i wyjaśnić bliżej 6

kategorię liczebników, ich zastosowanie, używanie i problematyczne liczebniki oraz ich poprawne formy. Celem pracy będzie opis, uporządkowanie kategorii liczebników i ich lepsze zrozumienie. Interesować mnie będą takie grupy jak liczebniki wielowyrazowe, porządkowe, a zwłaszcza zbiorowe. Czy są one potrzebne w dorozumiewaniu się, czy lepiej byłoby wyłączyć je z systemu części mowy i używać wyłącznie liczebników głównych? Na to pytanie chciałabym znaleźć odpowiedź podczas pisania mej pracy dyplomowej. Wiedzę teoretyczną chciałabym zastosować w praktyce, dlatego więc podsumowaniem mej pracy będzie ankieta skupiająca się na kłopotliwych formach liczebnikowych. Grupę ankietowanych podzielę na trzy części. Pierwszą grupą będą studenci polonistyki w Republice Czeskiej, następną grupą będą osoby żyjące na Zaolziu, mające polskie wykształcenie, a ostatnią grupą będą rodzimi użytkownicy języka polskiego. Na podstawie ankiety chciałabym stwierdzić jak sobie radzą ankietowani poszczególnych grup z podanymi formami liczebnikowymi. Chciałabym również stwierdzić, która kategoria sprawia im największe kłopoty. A następnie podsumuję zwięźle błędy, jakie popełnili. 7

2. Charakterystyka liczebników Liczebnik wyraz będący nazwą liczby lub takich cech przedmiotów, które pozostają w związku z liczeniem : Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się według przypadków. Liczebniki oznaczające następstwo lub porządek osób lub przedmiotów... nazywamy liczebnikami porządkowymi. Przy liczebniku zbiorowym dzisiejszego typu dwoje, czworo, który się zaczął wytwarzać w wieku XV... stoi rzeczownik liczony z funkcją podmiotu w dopełniaczu, np. dwoje książąt, troje pacholąt. Liczby szczególne wyrażamy za pomocą liczebników głównych: jeden, dwa, trzy... sto itd. Liczebniki mnożne wskazują na liczbę części składowych przedmiotu pojedynczy, podwójny, potrójny...; jednokrotny, stokrotny. 1 Cytując Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego okazuje się, że określenie liczebnika, może sprawiać niemałe kłopoty. Definicja liczebników od lat powoduje wielkie zamieszanie terminologiczne. Przyczyną może być fakt, że w czasach kiedy kształtowała się polska terminologia językoznawcza, liczebniki nie były jeszcze oddzielną kategorią gramatyczną. Były wtedy uważane za rzeczowniki i przymiotniki przede wszystkim ze względu na swoje cechy morfologiczne i syntaktyczne. Odróżniały je tylko cechy semantyczne, czyli stosunek do liczby. Niemniej jednak pojęcie liczby jest bardzo ważne w naszym używaniu języka, dlatego więc ukształtowała się dla ich nazywania oddzielna część mowy liczebniki. 2 Liczebniki można definiować jak jedną z pięciu odmiennych części mowy, podobnie jak rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i zaimki. Wskazują liczbę obiektów (osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk) lub ilość substancji, a także usytuowanie (kolejność, następstwo) różnych obiektów w jakimś zbiorze, systemie, ciągu oraz układzie. Zakres użycia terminu liczebnik we współczesnym językoznawstwie 1 DOROSZEWSKI, Witold (red.). Słownik języka polskiego. Przedruk elektroniczny [online]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997 [cit. 2014-04-30]. Na podstawie stron online: http://doroszewski.pwn.pl/haslo/liczebnik/. 2 SIUCIAK, Mirosława. Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polskim. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2008, s. 10. NAGÓRKO, Alicja. Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 163. 8

polskim często sprawia kłopoty, jeżeli chodzi o szczegółowe wyjaśnienie, zwłaszcza przy klasyfikacji leksemów oraz dopasowanie ich w kategorie części mowy. W gramatykach polskich jest klasyfikacja liczebników oparta na kryterium znaczeniowym 3, a według niego rozróżniane są takie podzbiory liczebników. 4 1. Liczebniki główne (sześć, osiemnaście, pięćdziesiąt siedem, siedemset dziesięć, milion); 2. Liczebniki zbiorowe (dwoje, troje, pięcioro, czternaścioro, dziewięćdziesięcioro troje); 3. Liczebniki ułamkowe (pół, półtora, trzy piąte, jedenaście dziewiętnastych, sześć i trzy czwarte); 4. Liczebniki porządkowe (pierwsza, pierwsze, pierwsi; dziewiąty, dwudziesty siódmy, sześćdziesiąty, setny); 5. Liczebniki wielorakie (trojaki, sześcioraki, dziesięcioraki); 6. Liczebniki wielokrotne (trzykrotny, stokrotny); 7. Liczebniki mnożne (potrójny, poczwórny); Roman Laskowski w Gramatyce współczesnego języka polskiego klasyfikuje według innych kryteriów. Liczebniki porządkowe, wielorakie, wielokrotne i mnożne zalicza ze względu na cechy syntaktyczne i morfologiczne do przymiotników, a liczebniki według niego obejmują trzy podzbiory: liczebniki główne określone i nieokreślone, liczebniki zbiorowe określone i nieokreślone oraz liczebniki partytywne określone i nieokreślone. Liczebniki partytywne według niego stanowią peryferyczną, semantycznie, syntaktycznie i morfologicznie nacechowaną podklasę liczebników. W przeciwieństwie do liczebników głównych i zbiorowych, informujących o liczebności zbioru przedmiotów policzalnych..., liczebniki partytywne nie wyrażają kwantyfikacji numerycznej, lecz partytywną informują o 3 Kryterium znaczeniowe klasyfikacja semantyczna dzieli wyrazy ze względu na ich pewne różnice znaczeniowe. 4 JADACKA, Hanna. Kultura języka polskiego: fleksja, słowotwórstwo, składnia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 80. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Oprac. DRABIK, Lidia. SOBOL, Elżbieta. Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 1051. SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 10. 9

wielkości części przedmiotu niepoliczalnego (np. substancji: trochę wody, wiele czasu) lub o wielkości części zbioru przedmiotów policzalnych (por. np. dużo osób, tyle ludzi). Wyrażenia typu wielu moich kolegów kwantyfikujące partytywnie zbiory przedmiotów policzalnych odpowiadają więc semantycznie takim wyrażeniom, jak np. część moich kolegów, różnią się natomiast w sposób istotny od wyrażeń typu kilkudziesięciu moich kolegów, kwantyfikujących numerycznie elementy zbiorów przedmiotów policzalnych. 5 Do liczebników zaliczamy także liczebniki nieokreślone. Są to leksemy, które nie podają konkretnej liczby, ale określają ją tylko w sposób niedokładny, przybliżony lub orientacyjny (dużo, kilka, kilkadziesiąt, mało, trochę, wiele, parę, kilkoro, kilkanaścioro). W staropolszczyźnie występowały jeszcze tzw. liczebniki zespołowe (samowtór, samotrzeć, samoczwart 6 ), ale te formy są we współczesnym języku polskim zupełnie martwe. Wyraz samowtór oznaczał, że ktoś zrobił coś jako drugi albo inaczej można to wyrazić jako sam i ktoś drugi; grupa dwuosobowa, samotrzeć we trzech, samoczwart we czterech itp. 7 Zaskakujący jest jednak fakt, że większość terminów językoznawczych powstała dopiero dwa wieki temu i funkcjonuje do dnia dzisiejszego. 3. Kształtowanie się liczebników Według opracowań historycznych proces kształtowania się kategorii gramatycznej liczebników rozciąga się na co najmniej czterysta lat. Część zmian rozwojowych w odmianie liczebników zaszła już w dobie staropolskiej, jednak właściwy proces gramatyzacji rozpoczął się dopiero w XVI wieku w dobie średniopolskiej i trwał aż do wieku XX. Nie jest to jednak zjawisko typowe tylko dla 5 LASKOWSKI, Roman. Liczebnik. In. GRZEGORCZYKOWA, Renata. LASKOWSKI, Roman. WRÓBEL, Henryk. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 341 342. 6 Z takimi formami możemy się jeszcze spotkać w literaturze dziewiętnastowiecznej, np. w dziełach J. Słowackiego albo H. Sienkiewicza. 7 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 81. 10

języka polskiego, ale z małymi odmianami także dla wszystkich języków słowiańskich. Rozwój liczebników w językach słowiańskich polega na ukształtowaniu nowej kategorii gramatycznej z grupy leksemów wskazujących liczbę obiektów, ale te leksemy należały pierwotnie do innych części mowy, przede 8 wszystkim do rzeczowników lub przymiotników. Najważniejsze zmiany w opisie systemu części mowy nastąpiły dopiero w wiekach XVIII i XIX, kiedy doszło do rozbicia kategorii imiennej na trzy klasy rzeczowniki, przymiotniki i liczebniki. Nazwę liczebnik wprowadzono do polskiego systemu gramatycznego nie prędzej niż w połowie XIX wieku. Do tej pory, jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku, używano terminu imiona liczbowe. 9 Doba staropolska Różnice między poszczególnymi klasami liczebników były w staropolszczyźnie bardzo wyraźne. Dopiero w XVI wieku zaczęły się morfologicznie i składniowo zbliżać do siebie. Wiele języków dzieli liczebniki na niższe (1 4) i wyższe (od pięciu wzwyż). W języku polskim ta różnica też istnieje, ale dotyczy ona już tylko liczebników głównych. W dobie staropolskiej ten podział obowiązywał także dla liczebników zbiorowych i porządkowych oraz dla wszystkich innych kategorii liczebnikowych. 10 Obecnie liczebniki występują w systemie semantycznym języka jako leksemy szeregujące, to znaczy, że podają kolejne miejsce w szeregu. Nie mają własnych form słowotwórczych, a we współczesnym języku polskim wyróżniają się przede wszystkim specyficzną fleksją. Zróżnicowanie i niejednorodność ich budowy słowotwórczej jest odziedziczona jeszcze z okresu prasłowiańszczyzny. Ze względu na cechy morfologiczne oraz składniowe liczebniki w tym okresie były 8 SIUCIAK, Mirosława Op. cit., s. 9, 15. SŁOBODA, Agnieszka. Pozajęzykowe uwarunkowania średniowiecznej morfologii i składni liczebników głównych. 2011, s. 91. 9 SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 11. 10 SŁOBODA, Agnieszka. Pozajęzykowe uwarunkowania średniowiecznej morfologii i składni liczebników głównych. 2011, s. 91 92. SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 15. 11

klasyfikowane do obszernej kategorii imienia, były zbliżone do rzeczowników, przymiotników i zaimków, a wyraźnie odróżniały się od czasowników. To znaczy, że nie istniała odrębna kategoria liczebników, ponieważ nie istniała ogólnie nawet ani morfologia, ani składnia. 11 Liczebniki w dobie staropolskiej zachowały odmianę, która była dziedzictwem prasłowiańskim. Jedyną istotną zmianą było tutaj ukształtowanie się nowej odmiany liczebników zbiorowych, która nastała w średniowieczu. Dzisiejsze liczebniki zbiorowe dwoje, troje, czworo były pierwotnie zaimkami i przymiotnikami rodzaju nijakiego. W języku prasłowiańskim i staropolskim wyglądały one następująco: Stan prasłowiański Stan staropolski dъoj ь -a -e; troj ь -a -e dwój -a -e; trój -a -e četver ъ -a -e; pętor ъ -a -o czwór -a -e; pięcior -a -o W dobie staropolskiej używano archaicznych form liczebników zbiorowych posiadających kategorię przypadka, liczby i rodzaju. Ich odmiana była podwójna. Liczebniki dwój, trój, obój odmieniały się w trzech rodzajach i trzech liczbach według odmiany zaimkowej jak mój, twój, swój, np. trojego rodzaju, obojemu państwu. Natomiast liczebniki od czwór wzwyż miały odmianę rzeczownikową, np. dziesięcioro przykazanie, pięciora chleba, o dziewięcioru błogosławieniu. Dopiero na początku XV wieku powstał nowy typ deklinacji, który był wynikiem połączenia obu typów odmian i przetrwał do dnia dzisiejszego, a jest nim rozszerzenie tematu liczebnika o -g-, np. z obojga stron, pięciorgiem chleba. 12 11 ROSPOND, Stanisław. Gramatyka historyczna języka polskiego: z ćwiczeniami. Warszawa Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 167 168. SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 19. 12 WALCZAK, Bogdan. Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1995, s. 88 89. KLEMENSIEWICZ, Zenon. Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 112. ROSPOND, Stanisław. Op. cit., s. 167 168. 12

Liczebniki główne odmieniały się pierwotnie albo jak zaimki (1 2), albo jak przymiotniki (3 4), albo jak rzeczowniki (5 10). Wartości liczbowe 11 19 miały strukturę złożoną, a liczbę jednostek dodawano do wyrażenia przyimkowego na desęte, np. *dwa na desęte, *tri na desęte 13. U leksemów 20 90 jest także widoczna dwuczłonowa budowa, przy czym pojawiają się pewne różnice w składni zestawienia. Liczebniki 2, 3, 4 łączyły się z leksemem desętь w związku zgody, np. *dъva desęte, *tri desęti, natomiast liczebniki pętь, šestь, sedmь, osmь, devętь łączyły się w dopełniaczu, np. pętь desętь, šestь desętь. Wyrażenia okreólające jednostki 200 900 tworzono na tej samej zasadzie. 14 W wypadku liczebników niższych, tj. 1 4 w łacinie zaczęła zanikać liczba podwójna. Już w XV wieku można było dostrzegać stopniowe zastępowanie form dualnych formami w liczbie mnogiej rzeczowników przy liczebniku dwa. Łacina wpłynęła także na składnię w grupie imiennej liczebników od pięciu wzwyż. Z powodu tego, że leksemy tej grupy były nieodmienne, a w tekstach łacińskich używano przy zapisie liczebników częściej cyfr aniżeli słów, rzeczowniki łączące się z liczebnikami od pięciu wzwyż zaczęto odczuwać jako elementy nadrzędne. W konsekwencji doprowadziło to do tego, że liczebniki te zostały uważane za przymiotniki i zostały członami zależnymi w niektórych przypadkach. Cechy morfologiczno-składniowe liczebników w staropolszczyźnie świadczą o tym, że w epoce średniowiecza doszło do zasadniczego przełomu w rozwoju nie tylko liczebników, ale ogólnie polskiej składni. 15 13 Już w Kazaniach Świętokrzyskich można dostrzec pewnych upraszczających procesów fonetycznych, po czym stworzono formę trzynadzieście, a w XIV wieku odnotowano formę trzynaćcie. Por. ROSPOND, Stanisław. Gramatyka historyczna języka polskiego: z ćwiczeniami. 2000, s. 117. 14 SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 18. SŁOBODA, Agnieszka. Pozajęzykowe uwarunkowania średniowiecznej morfologii i składni liczebników głównych. 2011, s. 91 92. ROSPOND, Stanisław. Op. cit., s. 117. 15 SŁOBODA, Agnieszka. Pozajęzykowe uwarunkowania średniowiecznej morfologii i składni liczebników głównych. 2011, s. 99 100. 13

Rozwój liczebników w dobie średniopolskiej Największe zmiany w dziedzinie liczebników zaszły w wieku XVIII. W tym okresie uległa przekształceniu odmiana liczebnika dwa i dwie. Ten proces był spowodowany zanikiem liczby podwójnej. Forma dwa była pierwotnie tylko odmianą rodzaju męskiego, natomiast w rodzaju żeńskim i nijakim była forma liczebnikowa dwie. W średniowiecznej polszczyźnie przy rzeczownikach męskoosobowych pojawiło się dwaj, a w rodzaju nijakim forma dwie została zastąpiona formą dwa. Z języka prasłowiańskiego była przejęta forma dwiema, która występowała w celowniku, ale w dobie średniopolskiej zamiast dwiema zaczęto używać formy dwom. Zaś w narzędniku forma dwiema pozostała, ale obok niej pojawił się równoważny wyraz dwoma. 16 Na odmianę liczebników od pięciu wzwyż wpłynęła w dużej mierze odmiana liczebnika dwa, która w dopełniaczu i miejscowniku (później też i w innych przypadkach) miała końcówkę -u. Ta końcówka w XVIII wieku ustaliła się u większości tych liczebników. 17 W grupie liczebników 5 10 końcówka -u nie występowała w mianowniku i bierniku (ta forma pozostała do dziś w rodzaju niemęskoosobowym), a także w narzędniku, tam zachowała się dawna forma piącią, sześcią, siedmią, itp. 18 Liczebniki 11 19 miały pierwotną formę, o której wspomniałam powyżej, trzy na dziesięcie, później przekształciły się w zrosty trzynadziesięcie, dalej nastąpiło upraszczanie na trzynadzieście, trzynaćcie i trzynaście, odmieniające pierwszy człon, np. trzechnaście. W wieku XVIII ustaliło się wszystko, a deklinację tworzono z nieodmiennym pierwszym członem i końcówką -u w członie drugim trzynastu, piętnastu. 19 Podobny okres różnych przekształceń i uproszczeń doznały liczebniki grupy 20 40. Pierwotna forma tych liczebników dwa dziesięcie przekształciła się w dwadzisięcie i dwadzieście, ale odmienny był pierwszy człon, tak samo jak przy 16 WALCZAK, Bogdan. Op. cit., s. 142 143. 17 Ibidem, s. 143. 18 Ibidem. 19 Ibidem. 14

liczebnikach grupy 11 19. W XVIII wieku ustaliła się odmiana dzisiejsza, tylko w narzędniku obok formy dwudziestu pozostawała forma dwudziestą, trzydziestą. Podobnie było z liczebnikami 50 90, z pierwotną formą sześć dziesiąt, potem sześćdziesiąt, ale z odmianą pierwszego członu według wzoru kość. Po wprowadzeniu końcówki -u powstała forma sześćciudziesiąt, a dzisiejsza odmiana ustaliła się dopiero w dobie nowopolskiej. 20 Liczebnik sto odmieniał się pierwotnie jak rzeczownik rodzaju nijakiego dno, ale w wieku XVII pojawiła się nowa forma stu w różnych przypadkach, która powstała według liczebnika dwa i formy dwu. 21 Liczebniki 200 400 po zrośnięciu obu członów ( dwie ście, trzy sta) przyjęły w XVII wieku w celowniku, narzędniku i miejscowniku formy dwustu, trzystu. Natomiast liczebniki 500 900 podobnie jak liczebniki 50 90, w prowadziły w wieku XVIII zamiast końcówek pierwotnych końcówkę -u (sześciuset zamiast sześciset, które także odmieniało się według wzoru kość). 22 Z tego wynika, że przełomowym okresem w rozwoju liczebników głównych był wiek XVIII. Chociaż w wieku XVI ustaliła się dzisiejsza forma liczebników porządkowych 11 19. Zamiast formy trzecinaście, trzeciegonaście, trzeciemunaści powstały formy z odmianą drugiego członu trzynasty, trzynastego, trzynastemu. 23 Deklinacja liczebników w dobie nowopolskiej Druga połowa XVII wieku i początek wieku XVIII to okres upadku języka polskiego. Nie chodzi jednak o upadek systemu gramatycznego, lecz o upadek języka ojczystego, przede wszystkim w tekstach polskich pojawiało się coraz więcej wyrazów zapożyczonych z łaciny. Wielki zwrot nastał w okresie niewoli narodowej, ponieważ język ojczysty stał się najważniejszym czynnikiem świadomości narodowej, a właśnie wtedy powstały najsilniejsze zmiany w języku polskim. 24 20 Ibidem. 21 Ibidem, s. 143 144. 22 Ibidem, s. 143. 23 Ibidem. 24 Ibidem, s. 212 213. 15

Jeżeli chodzi o liczebniki, to w dobie nowopolskiej doszło do znacznych zmian w ich deklinacji. Mniej więcej do połowy XIX wieku trwał proces zanikania różnych form przyjętych z doby średniopolskiej z używaniem końcówki -u. Oprócz tego ukształtowało się wiele form w tym zakresie, które pozostały w języku polskim do dnia dzisiejszego. 25 Przy liczebnikach łączących się z rzeczownikami męskoosobowymi w mianowniku i bierniku ustaliła się forma z końcówką -u, np. sześciu, stu, trzydziestu chłopców. W dopełniaczu końcówka -u, np. sześciudziesiąt zastąpiła formę archaiczną sześci, sześćdziesięciu używaną jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku. Jak wspominałam już powyżej, liczebniki 50 90 stopniowo zastąpiły odmianę pierwszego członu odmianą członu drugiego, która istnieje do dnia dzisiejszego, np. pięciudziesiąt pięćdziesięciu. W narzędniku jeszcze pod koniec wieku XIX używano końcówkę -ą, np. sześcią, sześciądziesiąt, sześciąset, ale nieco później ta forma została zastąpiona formą z końcówkami -u i -oma (sześciu lub sześcioma rycerzami). W celowniku, obok formy na -u w XIX wieku dosyć często pojawiała się końcówka -om, np. pięciomi, trzydziestom. 26 W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku ustalono nowy stan. Liczebniki główne posiadały, a do dnia dzisiejszego posiadają, zazwyczaj jedną formę, czasami dwie dla wszystkich przypadków jako następstwo rozpowszechnionej końcówki -u. W związku z tym jest w mianowniku i w bierniku postrzegalna różnica rodzaju męskoosobowego (formy na -u) i niemęskoosobowego. 27 Opis zawarty w opracowaniach historycznojęzykowych pokazuje przechodzenie od etapu prasłowiańskiego do stanu współczesnego jako kształtowanie się nowych reguł akomodacyjnych, które można w skrócie ująć następująco: - zanik liczby podwójnej spowodował, że liczebnik dwa, zachowując związek zgody z liczonym rzeczownikiem, zaczął łączyć się z jego formami w liczbie mnogiej. 25 KLEMENSIEWICZ, Zenon. Op. cit., s. 618. 26 KLEMENSIEWICZ, Zenon. Op. cit., s. 618 619. WALCZAK, Bogdan. Op. cit., s. 236. 27 KLEMENSIEWICZ, Zenon. Op. cit., s. 619. 16

- rzeczownik jako człon główny stawał się niezależny od liczebnika i zależny od czasownika we wszystkich przypadkach oprócz mianownika. Miał on zatem takie same wartości jak liczebnik, co doprowadziło do związki zgody między liczebnikiem i rzeczownikiem. Liczebnik pod wpływem tego zaczął przyjmować nowe wykładniki morfologiczne i stopniowo ujednolicał odmianę, która była oparta na końcówkach liczebnika dwa. - orzeczenie przy grupie liczebnikowo-rzeczownikowej z liczebnikami 2 4 ustabilizowało się w liczbie mnogiej, natomiast z liczebnikami od pięciu wzwyż przyjęło formę liczby pojedynczej rodzaju nijakiego zanikły formy odziedziczone z prasłowiańszczyzny, kiedy orzeczenie było formalnie zgodne z liczebnikiem lub semantycznie zgodne z rzeczownikiem. 28 Z perspektywy historycznej jest współczesny opis liczebników nieporównywalny, a wynika to z faktu, iż liczebnik ukształtował się jako odrębna kategoria gramatyczna najpóźniej ze wszystkich części mowy. Rozwój liczebników w języku polskim jest w zasadzie taki sam jak w innych językach słowiańskich i ma własną specyfikę, która wynika przede wszystkim z wykształcenia się rodzaju męskoosobowego. 29 28 SŁOBODA, Agnieszka. Akomodacja składniowa w obrębie grup imiennych z liczebnikiem głównym w średniowiecznej polszczyźnie online. 2011, s. 92 93. [cit. 2014-04-23]. Na podstawie online: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/3507/1/sloboda.pdf. 29 SIUCIAK, Mirosława. Op. cit., s. 10, 20. 17

4. Fleksja liczebników Fleksja, to dział gramatyki, który zajmuje się opisem odmiany wyrazów. Odmiana wyrazów przez przypadki nazywa się deklinacją, a odmiana przez osoby koniugacją. Język polski jest językiem fleksyjnym. Z tego wynika, że dany wyraz składa się z elementu stałego (temat) i elementu wymiennego (końcówka). Ze względu na funkcje wyrazów, jakie pełnią w wypowiedzeniach, szereguje się je do odpowiednich części mowy. Ogólnie dzieli się je na odmienne i nieodmienne. Do odmiennych części mowy zalicza się rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki i czasowniki. Do nieodmiennych części mowy należą przysłówki, przyimki, spójniki, partykuły oraz wykrzykniki. Autorzy książki pt. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia przedstawiają ten podział w trochę inny sposób: 30 WYRAZY odmienne nieodmienne przez przypadek nie przez przypadek przez liczbę przez rodzaj nie przez liczbę nie przez rodzaj przez liczbę czasownik przysłówek zaimek przysłowny partykuła przyimek spójnik wykrzyknik przymotnik zaimek przymiotny liczebnik zaimek liczebny rzeczownik zaimek rzeczowny Jak wspomniano powyżej, deklinacja polega na odmianie przez przypadki. W odmianie zmienia się przede wszystkim końcówka. Deklinacja liczebników może 30 Cf. GRZEGORCZYKOWA, Renata. LASKOWSKI, Roman. WRÓBEL, Henryk (red.). Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998. 18

sprawiać użytkownikom języka polskiego wiele problemów, zwłaszcza z tego powodu, że liczebniki odmieniają się według różnych wzorów i często obok siebie występują dwie, a niekiedy nawet trzy poprawne formy. 31 przypadki i rodzaje liczebniki główne liczebniki odmieniają się przez: przypadki przypadki, liczby i rodzaje liczebniki zbiorowe liczebniki porządkowe nie odmieniają się liczebniki ułamkowe Charakterystycznych form słowotwórczych liczebniki nie mają. Rozróżniamy je ze względu na specyficzną dla nich treść znaczeniową i specyficzne formy fleksyjne, różniące się od rzeczowników, przymiotników oraz zaimków. W zdaniu pełnią funkcję przydawki, ale z określanym rzeczownikiem łączą się w inny sposób niż np. przymiotniki. Cechują się fleksyjną kategorią przypadka i rodzaju oraz selektywną kategorią liczby. Przez liczbę pojedynczą odmieniają się liczebniki: jeden, pół, połowa, ćwierć natomiast przez liczbę mnogą odmieniają się takie liczebniki główne: zero, dwa, pięć, sto; oraz liczebniki zbiorowe, np. dwoje, pięcioro, dwadzieścioro. Semantycznie liczebniki wyrażają liczbę w sposób określony lub nieokreślony. 32 W związku z tym, że mogą nazywać liczby albo określać cechy przedmiotów, które są związane z liczeniem, rozróżniamy dwie ich funkcje: nazywania i 31 DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Słownik ortograficzny z zasadami gramatyki. Warszawa Bielsko-Biała: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2011, s. 59. 32 PYZIK, Józef. Przygoda z gramatyką: fleksja i słowotwórstwo imion : ćwiczenia funkcjonalnogramatyczne dla cudzoziemców. Kraków: Universitas, Język polski dla cudzoziemców, 2006, s. 378. MĘDAK, Stanisław. Liczebnik też się liczy!: [gramatyka liczebnika z ćwiczeniami : poziom średni ogólny]. Kraków: Universitas, Język polski dla cudzoziemców, 2004, s. 17. NAGÓRKO, Alicja. Op. cit., s. 163 164. 19

określenia. 33 Funkcję nazywania pełnią liczebniki: główne (określone i nieokreślone), zbiorowe i ułamkowe. W takiej sytuacji rzeczownik zależy od liczebnika i narzuca mu formę dopełniacza (z wyjątkiem liczebnika jeden i form dwaj, trzej, czterej w rodzaju męskoosobowym). Funkcję określania natomiast pełnią liczebniki: porządkowe, wielorakie i mnożne. Znaczeniowo są one najbardziej zbliżone do przymiotników. 34 Fleksja liczebników głównych Liczebniki główne odpowiadają na pytanie ile?. Najbardziej zróżnicowane fleksyjnie z tej grupy są liczebniki od 1 do 4. Liczebnik jeden ma trzy formy (jeden, jedna, jedno) i odmienia się jak przymiotnik przez przypadki i rodzaje. Obok leksemu jeden, teraz omówionego, istnieje w języku polskim jeszcze nieodmienny leksem jeden, który występuje jako ostatni składnik w liczebnikach wielowyrazowych. Wtedy leksem jeden jest zawsze reprezentowany przez wyraz tekstowy jeden, niezależnie od rodzaju albo przypadka członu głównego grupy imiennej, np.: 35 Przyszło dwadzieścia jeden żołnierzy. W fabryce pracowało dwadzieścia jeden kobiet. Liczebniki w zasadzie nie znają kategorii liczby. Po prostu liczebnik jeden ma liczbę pojedynczą a wszystkie inne liczbę mnogą. Jednakże niektóre liczebniki mogą mieć inne znaczenie, nie mając konkretnej wartości liczbowej. Tak więc liczebnik jeden oznacza nie tylko ilość, lecz także znaczy pewien, niektóry. W tym drugim znaczeniu może on występować także w liczbie mnogiej: jedni, jedne, np.: Jedne państwa są rozwinięte, inne zacofane. Z tego wynika, że liczebnik jeden ma liczbę mnogą, ale nie występuje ona w znaczeniu liczebnikowym. 36 33 PYZIK, Józef. Op. cit., s. 378. 34 Ibidem. 35 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 81. 36 MARKOWSKI, Andrzej. 500 zagadek o języku polskim. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1975, s.114. 20

Roman Laskowski w Gramatyce współczesnego języka polskiego podaje jeszcze jedno znaczenie liczebnika jeden i interpretuje go w ten sposób: JEDEN implikuje formę lp. rzeczownika (zaimka) o zupełnym paradygmacie fleksyjnym w zakresie kategorii liczby (jeden stół, jedna książka); jeśli członem głównym grupy jest rzeczownik plurale tantum, JEDEN reprezentowany jest przez formy fleksyjne liczby mnogiej (jedne nożyce, przyszli tylko jedni rodzice). 37 Liczebniki 2, 3, 4 mają swoistą odmianę, typowe wymiany morfologiczne w określonych przypadkach, takie jak stwardnienie spółgłoski wygłosowej w formach żeńskich, np. dwie, dwóch, dwom itd. Zapis cyfrowy 2 posiada w mianowniku cztery oddzielne formy: dla rodzaju męskiego nieosobowego i dla rodzaju nijakiego dwa, dla rodzaju żeńskiego dwie, dla rodzaju męskoosobowego: dwaj, a ponadto dwóch 38 (dwu). Z ostatnią formą rzeczownik męskoosobowy występuje w dopełniaczu. Oboczność form męskoosobowych obowiązuje również dla liczebników 3 i 4 trzej i trzech; czterej i czterech, natomiast pozostałe rodzaje są wyrażane jedną, wspólną formą, tzn. trzy, cztery. 39 ODMIANA LICZEBNIKA dwa 40 r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy. i r. żeński nijaki M. dwaj dwu/dwóch dwa dwie D. dwu/dwóch C. dwu/dwom/dwóm 37 LASKOWSKI, Roman. Liczebnik. In. GRZEGORCZYKOWA, Renata. LASKOWSKI, Roman. WRÓBEL, Henryk. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 345. 38 Jeszcze na początku XX wieku uważano formę dwóch za błędną: Dopełniacz i miejscownik dwuch powstał z formy dawnej dwu na wzór dopełniacza: trzech, czterech. [...] Pisanie zaś samogłoski u w tym wyrazie przez ó, to jest pisownia dwóch oparta jest na mylnym zestawieniu tej formy z wyrazami: dwoje, dwoisty, dwojaki, dwójka, itp. KRYŃSKI, Adam, Antoni. Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Skład główny w Księgarni M. ARCTA, 1903, s. 175. 39 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 81. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1052. 40 LASKOWSKI, Roman. Op. cit., s. 346. 21

B. dwu/dwóch dwa dwie N. dwoma dwiema/dwoma Msc. dwu/dwóch ODMIANA LICZEBNIKÓW trzy i cztery 41 r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy M. trzej czterej trzech czterech trzy cztery D. trzech czterech C. trzem czterem B. trzech czterech trzy cztery N. trzema czterema Msc. trzech czterech Liczebniki od pięciu wzwyż odmieniają się przez przypadki i rodzaje, występuje tutaj tylko opozycja form męskoosobowych wszystkim pozostałym, kiedy mianownik formy męskoosobowej równy jest dopełniaczowi pozostałych rodzajów. Liczebniki tej grupy mają specyficzne końcówki. Narzędnik liczebników od pięciu do czterystu może sprawiać pewne trudności, ponieważ odróżnia się dwoma wariantywnymi końcówkami: końcówka -u -oma, np.: z siedmiu wioślarzami z siedmioma wioślarzami; z trzydziestu prawniczkami z trzydziestoma prawniczkami. Wybór tych form jest obojętny, jednak w grupach liczebnikowych określających liczby większe od 100 częściej używane są formy z końcówką -u niż -oma. Pomimo 41 Ibidem. 22

to trzeba uważać wtedy, gdy liczebnikowi lub grupie liczebnikowej nie towarzyszy rzeczownik, wówczas obowiązuje końcówka -oma, np.: 42 Z pięcioma nie wygrasz. Przy odmianie liczebników 20, 200, 500 600, 700, 800, 900 obowiązuje fleksja wewnętrzna. Te liczebniki są z punktu widzenia słowotwórczego zrostami. Pierwsza część zrostu przyjmuje końcówkę -u we wszystkich przypadkach zależnych oprócz biernika rodzaju męskoosobowego, np.: 43 Dwudziestu / dwustu / sześciuset protestujących górników stoi pod gmachem sejmu. 44 ODMIANA LICZEBNIKÓW PIĘĆ I WZWYŻ r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy M. pięciu, stu pięć, sto D. pięciu, stu C. pięciu, stu B. pięciu, stu pięć, sto N. pięciu, stu pięcioma, stoma Msc. pięciu, stu 42 BAŃKO, Mirosław. Słownik wyrazów kłopotliwych. Edytor Maria Krajewska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s. 240. JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 81. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1052. 43 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 81. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1052. 44 POLAŃSKI, Edward. NOWAK, Tomasz. SZOPA, Marek. Słownik języka polskiego. Katowice: Videograf II, 2004, s. 367. 23

Liczebniki główne tysiąc, milion, miliard, bilion nie mają form rodzajowych i podlegają typowej odmianie rzeczownikowej, a rzeczowniki łączą się z nimi w dopełniaczu, np.: 45 Dyplomy wręczono tysiącowi laureatów. Milion gwiazd świeciło. Jednak trzeba zwrócić uwagę na to, że liczebniki te, tak samo jak liczebnik jeden, mogą występować w zdaniu w innym znaczeniu niż liczebnikowym. Według Mirosława Bańki wyrazy tysiąc, milion, miliard, bilion, łączące się z liczebnikami nadrzędnymi, np. dwa, cztery, dziesięć, nie występują już w funkcji liczebnika, lecz są rzeczownikami, por.: 46 Przewodniczący otrzymał dwa tysiące listów w tej sprawie. Roczny budżet nie będzie przekraczał dziesięciu milionów dolarów. Fleksja liczebników głównych wielowyrazowych Jeżeli liczebniki składają się z wielu wyrazów, wtedy ich wzorowa deklinacja wymaga odmiany wszystkich elementów, np.: 47 Będziemy się przyglądać czternastu tysiącom dziewięciuset dwudziestu siedmiu zawodniczkom i zawodnikom defilującym po stadionie olimpijskim w Atenach. Mogliśmy zobaczyć dwustu trzydziestu dwóch kolarzy w peletonie. 48 Takie konstrukcje jednak mogą być bardzo niepraktyczne i trudne w realizacji, zwłaszcza w mowie potocznej. Dlatego pewna część składników ciągów liczbowych może pozostać nieodmieniona, z tym że człony na miejscu jednostek i dziesiątek się odmienia, np.: 49 Opowiedziałem o tysiąc dwieście osiemdziesięciu siedmiu wychowankach tej placówki. 45 BAŃKO, Mirosław. Słownik wyrazów kłopotliwych. Op. cit., s. 332. 46 BAŃKO, Mirosław. Wykłady z polskiej fleksji. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2002, s. 63 64. 47 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 82. 48 POLAŃSKI, Edward. NOWAK, Tomasz. SZOPA, Marek. Op. cit., s. 367. 49 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1053. 24

Jednak istnieją zasady, według których niektóre formy ciągów liczbowych nie mogą zostać nieodmienione: a) dwa ostatnie składniki liczebnika wielowyrazowego, np.: Podarowaliśmy książki czterysta dziewięćdziesięciu dwom wyróżniającym się uczniom. Ulgi podatkowe przyznano dwustu czterdziestu płatnikom. b) wszystkie liczebniki, które oznaczają jednostki lub dziesiątki, bez względu na to, jakie miejsce zajmują w danym układzie dziesiętnym, nawet, jeśli są wielokrotnością milionów, tysięcy czy bilionów. Składniki, które znajdują się po składnikach już deklinowanych nie mogą zostać nieodmienione, np.: Tłum przyglądał się dziewięćset dwudziestu czterem demonstrującym bezrobotnym. Na spotkaniu obiecano ośmiu tysiącom siedmiuset pięćdziesięciu zebranym podjęcie pewnych regulacji prawnych ( nie: ośmiu tysiącom siedemset pięćdziesiąt). Norma fleksyjna zostawia nieodmienne tylko niektóre składniki liczebników wielowyrazowych oznaczających setki oraz wyrazy oznaczające pojedyncze tysiące, miliony, miliardy. Niezależnie od tego, jak długi dany liczebnik jest. 50 Fleksja liczebników zbiorowych Grupa liczebników zbiorowych jest nieliczna i uważana jest za semantycznie równoważną liczebnikom głównym. W jej skład wchodzą odpowiedniki liczebników głównych od dwóch do dziewiętnastu (np. dwoje, piętnaścioro), liczebników głównych oznaczających równe dziesiątki od dwudziestu do dziewięćdziesięciu (np. dwadzieścioro, pięćdziesięcioro), także liczebnik oboje (obydwoje) oraz dwa liczebniki nieokreślone: kilkoro, kilkanaścioro. Z tego wynika, że liczebniki 50 JADACKA, Hanna Op. cit., s. 82. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1054. 25

zbiorowe poza jedności oraz dziesiątki nie wykraczają. Najczęściej używane są dziś jedynie liczebniki niższe, tzn. do dziesięcioro. We współczesnym języku polskim liczebniki zbiorowe występują: 51 1. z niektórymi rzeczownikami, które występują tylko w liczbie mnogiej (tzw. pluralia tantum), np. czworo drzwi, pięcioro urodzin, siedmioro wrót; 2. z rzeczownikami oznaczającymi istoty niedorosłe, które mają końcówkę na -ęta, np. dwoje piskląt, troje dziewcząt, jedenaścioro źrebiąt; 3. z rzeczownikami, które występują w parach, np. dwoje oczu, rąk, uszu; 4. z rzeczownikami lub zaimkami, które oznaczają grupy osób różnej płci, np. kilkoro uczestników, czworo z nas, oboje rodzice, jedenaścioro uczniów; 5. w tradycyjnych połączeniach wyrazowych oraz w frazeologizmach, np. na dwoje babka wróżyła, złamany we dwoje, dzielić włos na czworo. 52 Liczebników zbiorowych w języku polskim nie można utworzyć od liczebników zero, jeden, sto, tysiąc, milion, miliard, bilion; parę, wiele, ile, tyle. 53 Jednak należy zwrócić uwagę na liczebnik jeden. Oprócz trzech form w liczbie pojedynczej, posiada on jeszcze formę jedne, która łączy się z rzeczownikami z plurale tantum, np. jedne drzwi, imieniny, skrzypce, wrota lub z rzeczownikami występującymi w parach, np. jedne buty, jedne skarpety. W ten sposób właśnie Hanna Jadacka w Kulturze języka polskiego określa ten liczebnik i dodaje: Formy tej nie należy utożsamiać z wyrazem jedni, jedne w znaczeniu pewni, pewne; bliżej nieokreśleni, bliżej nieokreślone (np. Jedne dziewczyny wybrały operę, inne dyskotekę; Jedni pasażerowie zeszli do restauracji, drudzy wybrali opalanie się na pokładzie). Leksem ten ma nietypową fleksję w obu użyciach przymiotnikową; przynależność 51 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1054 1055. DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 61. PYZIK, Józef. Op. cit., s. 278. MĘDAK, Stanisław. Op. cit., s. 29. 52 BEŃTA, Teodor. Základy polské mluvnice. Praha: Polský institut v Praze, 1994, s. 204. MĘDAK, Stanisław. Op. cit., s. 29. 53 Na podstawie stron online [cit. 2014-04-29] http://grzegorj.w.interia.pl/gram/pl/liczeb01.html. 26

do kategorii liczebników w omawianym znaczeniu jest potwierdzona przez ograniczenie odmiany do form liczby mnogiej. 54 Liczebniki zbiorowe przy odmianie przez przypadki przyjmują końcówki rzeczownikowe rodzaju niejakiego liczby pojedynczej. Przy czym temat przypadków zależnych został rozszerzony o spółgłoskę -g- 55, z wyjątkiem biernika, który jest równy mianownikowi. WZORY ODMIANY LICZEBNIKÓW ZBIOROWYCH 56 M. dwoje pięcioro pięćdziesięcioro D. dwojga pięciorga pięćdziesięciorga C. dwojgu pięciorgu pięćdziesięciorgu B. dwoje pięcioro pięćdziesięcioro N. dwojgiem pięciorgiem pięćdziesięciorgiem Msc. dwojgu pięciorgu pięćdziesięciorgu W liczebnikach zbiorowych wielowyrazowych, tak samo jak przy liczebnikach głównych, postać zbiorową przyjmują zazwyczaj tylko dziesiątki i jedności albo co najmniej ostatni element ciągu liczbowego, np.: Tysiąc dwieście trzydzieścioro dwoje dzieci; albo Tysiąc dwieście trzydzieści dwoje dzieci; Przy czym druga forma uważana jest za poprawniejszą, a użytkownicy polszczyzny używają ją coraz częściej, ponieważ jest prostsza. Postacie zbiorowe nie mogą 54 JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 83. 55 Sufiks słowotwórczy -g- powstał w XV wieku, była o nim mowa powyżej, w rozdziale o kształtowaniu się liczebników, por.: s. 12. 56 NAGÓRKO, Alicja. Op. cit., s. 169. 27

natomiast przybierać słowne odpowiedniki setek, ponieważ takie formy w języku polskim nie istnieją. 57 Wszystkie liczebniki zbiorowe używane są coraz rzadziej we współczesnym języku polskim. Na obecnym etapie można by powiedzieć, że rysuje się tendencja do ich zaniku. Cytując Mariana Kucałę: Jest to w historii polszczyzny kolejna kategoria liczebników ginących. M. in. w XVII w. zginęły dawne liczebniki zespołowe typu samotrzeć, samoczwart. W ciągu ostatnich stu lat wyszły z użycia w języku literackim liczebniki ułamkowe typu półtrzecia, półpięta, zostało tylko półtora o nieprzejrzystej już dziś budowie. [...] Dość znaczna nieokreśloność znaczeniowa licz[ebników] zbiorowych przyczyniła się do tego, że we współczesnym języku literackim ograniczają się przede wszystkim do form niższego rzędu: dwoje, troje, czworo [do dziesięcioro włącznie oraz kilkoro], i występują przy niewielu rzeczownikach: dzieci, ludzie, drzwi i kilku innych. 58 Wiele spośród liczebników zbiorowych można we współczesnej polszczyźnie zastąpić kontekstami, które zawierają wyraz para, przy czym para oznacza jedną sztukę, np. dwie pary nożyc, cztery pary spodni. W grupie nazw istot młodych używane są często rzeczowniki z przyrostkiem -ak, np. dwa kurczaki, siedem kociaków. Nawet przy użyciu wyrazu dziecko, który jest charakterystyczny dla liczebników zbiorowych pojawiają się rzeczowniki utworzone od liczebników, np. dwójka, czwórka (dzieci) zamiast formy dwoje, czworo dzieci. Wszystkie te konstrukcje są poprawne, jednak świadome usuwanie liczebników zbiorowych powoduje ich zanik albo niepoprawne formy liczebnikowe 59. Pomimo to w języku 57 Op. cit. Oprac. DRABIK, Lidia. SOBOL, Elżbieta. Słownik poprawnej polszczyzny PWN. 2010, s. 1055. DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 61. NAGÓRKO, Alicja. Op. cit., s. 169. 58 KUCAŁA, Marian. Dopisek do artykułu GRESZCZUK, Barbary. Liczebniki zbiorowe kategoria fleksyjna czy słowotwórcza? [online]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1978, s. 30 31. [cit. 2014-04-30]. Na podstawie stron online: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plaincontent?id=19801. 59 Więcej na ten temat w rozdziale: Błędy liczebnikowe, zob. s. 52. 28

polskim do dziś zachowały się formy dawnego użycia liczebników zbiorowych, np. dziesięcioro bożych przykazań, Rzeczpospolita Obojga Narodów. 60 Fleksja liczebników ułamkowych Liczebniki ułamkowe to liczebniki określające część pewnej całości, np. jedna trzecia, półtora, dwa i pół. Odmiana tej grupy liczebników jest bardzo specyficzna. Liczebniki wielowyrazowe typu jedna czwarta, trzy drugie odmieniają się w ten sposób, że pierwszy człon tak jak liczebniki główne, a drugi jak porządkowe, np. trzem drugim, pięciu siódmych. Liczebniki pół i ćwierć są nieodmienne, a półtora ma dwie formy, dla rodzaju żeńskiego półtorej, a dla rodzaju męskiego i nijakiego półtora, np.: 61 Zabrakło półtora metra taśmy. Zjadł półtorej pomarańczy. Leksem ćwierć może być nie tylko liczebnikiem, ale również rzeczownikiem, tak samo jak w wypadku wyrazów tysiąc, milion, np.: 62 Król ten panował w ostatniej ćwierci XI wieku. Fleksja liczebników nieokreślonych Liczebniki nieokreślone opisują liczbę osób, zwierząt, przedmiotów, zjawisk lub ilość jakiejś substancji, ale nie podają konkretnej wartości liczbowej, lecz tylko określają ją w sposób przybliżony, orientacyjny i niedokładny, np. dużo, kilka, miliony, niemało, niewiele, szereg, trochę, ilekroć, kilkoro, itp. Formy ile, wiele, tyle są przeznaczone dla rodzaju niemęskoosobowego, a formy ilu, wielu, tylu dla rodzaju męskoosobowego, por.: 63 60 GRESZCZUK, Barbara. Liczebniki zbiorowe kategoria fleksyjna czy słowotwórcza? [online]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1978, s. 24. [cit. 2014-04-30]. Na podstawie stron online: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/plain-content?id=19801. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1055. 61 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1056. DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 62. JADACKA, Hanna Op. cit., s. 83 84. 62 BAŃKO, Mirosław. Wykłady z polskiej fleksji. Op. cit., s. 65. 63 DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 117. 29

Przez mój pokój przewinęło się już tylu gości. Ile książek przeczytałaś w tym roku? W zależności od typu strukturalnego liczebnika rozróżniamy kilka modeli fleksyjnych liczebników nieokreślonych: 64 1. Według odmiany typowej dla liczebników głównych od pięciu wzwyż, np. kilka, kilkanaście, wiele, parę; niektóre liczebniki mają ponadto zróżnicowane formy rodzajowe w mianowniku i bierniku; 2. Według odmiany rzeczownikowej rozróżnia się trzy kategorie: a) liczebniki zbiorowe nieokreślone, np. kilkoro, kilkanaścioro; odmieniają się tak samo jak liczebniki zbiorowe określone; b) liczebniki, które są w podstawowej funkcji rzeczownikami i zachowują pierwotny wzór odmiany, np. część, masa, mnóstwo, szereg; c) tysiąc, milion, miliard 65 używane w liczbie mnogiej o znaczeniu mnóstwo, np. tysiące przyjaciół, miliony robotników; 3. Liczebniki o złożonej budowie słowotwórczej, np. kilkanaście, kilkadziesiąt, mają fleksję wewnętrzną: kilkunastu, parudziesięciu, ilukolwiek; 4. Niektóre liczebniki są wyrazami nieodmiennymi, np. dużo, mało, trochę. Niektóre liczebniki nieokreślone, mogą być w zdaniu użyte tylko w funkcji mianownika, dopełniacza i biernika, jeżeli kontekst wymaga innych przypadków, wtedy trzeba je zastąpić innymi liczebnikami nieokreślonymi albo innymi konstrukcjami opisowymi, np.: 66 Zrobił trochę zapasów na zimę. ale Przyglądał się niewielu zapasom, które zrobił. 64 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1056 1057. JADACKA, Hanna. Op. cit., s. 84. 65 Wspominając powyżej, leksemy tysiąc, milion, miliard, itp. są morfologicznie uznane za rzeczowniki. 66 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1057. 30

Fleksja liczebników porządkowych Liczebniki porządkowe wskazują na miejsce danego przedmiotu w szeregu, odpowiadają na pytanie który z kolei? i odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, tak samo jak przymiotniki. Dlatego są przez Zygmunta Saloniego i Romana Laskowskiego zaliczane nie do liczebników, lecz do przymiotników 67, por.: Trzecia uczennica z naszej szkoły wygrała olimpiadę matematyczną. Najlepsza uczennica z naszej szkoły wygrała olimpiadę matematyczną. WZORY ODMIANY LICZEBNIKÓW PORZĄDKOWYCH 68 liczba pojedyncza r. męski żywotny r. męski nieżywotny r. nijaki r. żeński M. pierwszy pierwsze pierwsza D. pierwszego pierwszej C. pierwszemu pierwszej B. pierwszego pierwszy pierwsze pierwszą N. pierwszym pierwszą Msc. pierwszym pierwszej liczba mnoga r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy M. pierwsi pierwsze 67 Cf. GRZEGORCZYKOWA, Renata. LASKOWSKI, Roman. WRÓBEL (red.), Henryk. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998. 68 MĘDAK, Stanisław. Op. cit., s. 73. 31

D. pierwszych C. pierwszym B. pierwszych pierwsze N. pierwszymi Msc. pierwszych Liczebniki porządkowe w mianowniku rodzaju męskoosobowego liczby mnogiej są używane tym rzadziej, im wyższej liczby dotyczą. W zasadzie nie istnieją formy liczebników porządkowych dla leksemów od pięciu wzwyż. Zdania typu Polacy byli piąci, szóści, siódmi, piętnaści na mecie; są obecnie zastępowane Polacy zajęli piąte, szóste, siódme, piętnaste miejsce. 69 W liczebnikach wielowyrazowych postać porządkową mają tylko dwa ostatnie określenia (najczęściej dziesiątki i jednostki, wyjątkowo mogą to być setki, ale tylko wtedy, gdy są używane jako ostatnie człony), one odmieniają się przez przypadki, np.: Mamy rok tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąty piąty. Ten projekt zostanie zrealizowany w roku dwutysięcznym lub dwa tysiące pierwszym. Pozostałe składniki w ciągach liczbowych mają formę liczebników głównych i nie odmieniają się. Jeśli w zapisie cyfrowym znajduje się zero, wtedy deklinuje się tylko jeden (niezerowy) składnik, np.: 70 Kolejna epidemia wybuchła w (1308) tysiąc trzysta ósmym roku. W (1920) tysiąc dziewięćset dwudziestym roku. 69 BAŃKO, Mirosław. Wykłady z polskiej fleksji. Op. cit., s. 65 66. 70 NAGÓRKO, Alicja. Op. cit., s. 169 170. MĘDAK, Stanisław. Op. cit., s. 70 72. MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1057 1058. DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 61 62. 32

Liczebniki mnożne, np. podwójny, pięciokrotny, liczebniki wielorakie, np. dwojaki, trojaki oraz liczebniki wielokrotne, np. pięciokrotny, osiemdziesięciokrotny mają identyczną odmianę i składnię jak przymiotniki. We współczesnych opisach gramatycznych zalicza się je przeważnie do przymiotników. 71 71 MARKOWSKI, Andrzej (red.). Słownik poprawnej polszczyzny PWN. Op. cit., s. 1058. DUTKA, Wojciech. GAJEWSKA, Beata. WILLMAN, Anna. Op. cit., s. 62. 33

5. Składnia liczebników We współczesnej składni liczebników polskich można odkryć wiele zakłóceń. Wahania te występują przede wszystkim w związkach syntaktycznych liczebników głównych, a czasami także zbiorowych, ułamkowych i nieokreślonych. Zakłócenia nie dotyczą jedynie liczebników porządkowych, mnożnych i wielorakich, które pod względem składniowym zachowują się jak przymiotniki. 72 Liczebniki występują w grupie imiennej, tak samo jak na przykład przymiotniki. Są w tej grupie członem syntaktycznie zależnym, ale pozostają z członem głównym w stosunku wzajemnej zależności gramatycznej, np.: Pięć było widocznych. Dlatego w nowszych opracowaniach są już liczebniki traktowane nawet jako człony nadrzędne składniowo wobec rzeczowników z tego względu, że połączenia form tych wyrazów można zredukować do liczebnika, a nie zawsze do rzeczownika. Liczebnik określa przypadek i liczbę członu głównego (rzeczownika albo zaimka), natomiast rodzaj gramatyczny liczebnika jest zdeterminowany przez człon główny grupy. Istnieje również jednostronna zależność gramatyczna członu głównego od liczebnika. Można to zauważyć szczególnie u liczebników zbiorowych oraz liczebników partytywnych 73, czyli takich, które nie mają fleksyjnej kategorii rodzaju. 74 Składnia polskich liczebników jest bardzo złożona, można w niej rozróżnić kilka możliwych przypadków: 1. związek zgody liczebnik główny jeden, liczebniki porządkowe, wielokrotne, mnożne, wielorakie; 72 BUTTLER, Danuta. KURKOWSKA Halina. SATKIEWICZ Halina. Kultura języka polskiego: Zagadnienia poprawności gramatycznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 340. 73 Według Romana Laskowskiego liczebniki partytywne stanowią peryferyczną, semantycznie, syntaktycznie i morfologicznie nacechowaną podklasę liczebników. W przeciwieństwie do licz. głównych i zbiorowych, informujących o liczebności zbioru przedmiotów policzalnych, liczebniki partytywne nie wyrażają kwantyfikacji numerycznej, lecz partytywną informują o wielkości części przedmiotu niepoliczalnego (np. trochę wody, wiele czasu) lub o wielkości części zbioru przedmiotów policzalnych (np. dużo osób, tylu ludzi). Zob. SIUCIAK, Mirosława. Kształtowanie się kategorii gramatycznej liczebnika w języku polskim. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2008, s. 14. 74 GRZEGORCZYKOWA, Renata. LASKOWSKI, Roman. WRÓBEL, Henryk. Op. cit., s. 63, 342. BAŃKO, Mirosław. Wykłady z polskiej fleksji. Op. cit., s. 135. 34