Jerzy M. Mischke Polski Uniwersytet Wirtualny Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi mischke@galaxy.uci.agh.edu.pl Anna Katarzyna Stanisławska Polski Uniwersytet Wirtualny Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie anna.stanislawska@puw.pl Jak prowadzić uniwersyteckie badania naukowe w zakresie e-edukacji? Nasza wiedza może ograniczać twórcze myślenie, ponieważ mamy tendencję, by nie zastanawiać się nad tym, co już wiemy. Istniejące rozwiązania czynią nas ślepymi na nowe pomysły. Nie stworzymy jednak nic kreatywnego, jeśli nie poświęcimy sporej ilości czasu i energii na wnikanie w istotę problemu właśnie brak wnikliwości w największym stopniu hamuje kreatywność. Paradoks ten jest trudny do rozwiązania. Tony Proctor 1 Wprowadzenie E-nauczanie (a szerzej e-edukacja) to w zasadzie specyficzny sposób organizacji instytucji edukacyjnej i formy kontaktu nauczyciel uczeń. Jest on jednak na tyle odmienny od organizacji tradycyjnego kształcenia, że jego rozwój i dobre funkcjonowanie wymaga istotnych, skoordynowanych i interdyscyplinarnych badań. Badania te mogą dotyczyć metodyki projektowania zdalnych procesów dydaktycznych, dydaktyki, motywacji e-studenta, roli e-nauczyciela, filozoficznych założeń teorii e-uczenia i e-nauczania, metodologii pomiaru efektywności kształcenia przez Internet, ekonomicznych aspektów e- nauczania, zarządzania instytucją e-edukacyjną itp. Szczęśliwie, w kształceniu zdalnym przekazywane treści, stosowane metody nauczania, a wreszcie organizacja procesu dydaktycznego pozostają sformalizowane i mają postać utrwaloną, dzięki czemu stają się powtarzalne i łatwe do korekty (ale i do przejęcia). Inaczej więc niż w nauczaniu tradycyjnym nie tyle osoba nauczyciela, ile e-kurs (najczęściej) w postaci zapisanej w pamięci komputera lub na płycie CD jest nośnikiem znaczącej części wiedzy o kursie i sposobach jego realizacji. Oczywiście jeśli e-nauczanie odbywa się z udziałem nauczyciela, to uzupełnia on i w istotny sposób modyfikuje własną osobowością instrukcje kursu, dopełniając w ten sposób informacje zawarte w jego materiałach. Warto więc i ten aspekt wziąć pod uwagę przy projektowaniu badań. Konsekwencją wymienionych przez nas różnic między tradycyjnym i elektronicznym nauczaniem jest zastąpienie w sposobie przekazywania wiedzy know-how tradycyjnego nauczyciela przez projektanta, producenta lub dostawcę e-kursu. W trakcie kursu i po jego zakończeniu zwykle poddaje się go ocenie (ewaluacji) według ustalonych i sformalizowanych procedur obowiązujących u dostawcy e-szkolenia. W ten sposób materiały kursu mogą być stopniowo doskonalone, a zachowania e-nauczyciela korygowane. Uprzedmiotowienie w materiałach szkoleniowych większości istotnej wiedzy o procesie e-nauczania powoduje, że wytwarzanie e-kursu jest analogiczne do wytwarzania towaru. W skrócie cechę tę nazwaliśmy korporacyjnym charakterem e- nauczania. Innymi słowy, materialna postać wiedzy o kursie, znaczne koszty inwestycyjne jego uruchomienia, kapitał wiedzy zainwestowany przez producenta kursu powodują, że w dobrze pojętym interesie zarówno producenta, jak i odbiorcy (ochrona przed produktem niskiej jakości) powinny być one chronione podobnie, jak dzieje się to w przypadku większości unikalnych produktów rynkowych. To wszystko sprawia, że e-edukacja jest typową interdyscyplinarną dziedziną wiedzy. Leży na pograniczu wielu różnych dyscyplin naukowych, takich jak: pedagogika, psychologia poznawcza, filozofia, kognitywistyka, socjologia, lingwistyka, neurofizjologia, zarządzanie, marketing, informatyka, sztuki plastyczne itp. E-kurs (materiały i realizacja w Internecie) jest zawsze specyficzną i jednostkową kompilacją wymienionych tu fragmentów wiedzy, której szczegółowa postać zależy między innymi od rodzaju nauczanego przedmiotu, poziomu wykładu, cech jego użytkowników, dostępnych środków komunikacji itp. 1 T. Proctor: Twórcze rozwiązywanie problemów. Podręcznik dla menedżerów, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2002, s. 62. 1
Mimo wolno rozwijającego się rynku e-edukacji w Polsce można z pełnym przekonaniem stwierdzić, że niektóre z organizacji oferujących usługi e-nauczania osiągnęły kres możliwości udoskonalania procesu dydaktycznego w oparciu tylko i wyłącznie o samokształcenie się pracowników (metodyków, grafików, specjalistów od multimediów, informatyków itp.) wykorzystujących najczęściej własne dotychczasowe doświadczenia i powszechnie dostępną wiedzę. Szerokie badania naukowe całego obszaru wiedzy, z której korzysta e-edukacja, wydają się koniecznym warunkiem dalszego jej rozwoju. Ponieważ zaś e-edukacja jest tylko pewnym szczególnym elementem całego systemu edukacyjnego, więc badania te, poza wymienionymi już dziedzinami wiedzy, powinny objąć swym zasięgiem również wzajemne relacje e-edukacji i edukacji tradycyjnej 2. Nie wydaje się nam, by teza o związku rozwoju z badaniami musiała być udowadniana. Wszyscy chyba zgadzają się, że naukowe badania są podstawą i warunkiem rozwoju każdej ludzkiej działalności. Nasze rozważania możemy zatem ograniczyć do poszukiwania takiego sposobu organizacji tych badań, który zapewniłby możliwie najszybsze wykorzystanie uzyskanych wyników w praktyce. Zamierzamy niniejszym dowieść, że badania e-nauczania (e-edukacji) dadzą najpewniejsze efekty i najłatwiej znajdą praktyczne zastosowanie, jeśli: 1. Będą to badania organizowane i koordynowane oraz w niezbędnym i racjonalnie uzasadnionym zakresie również prowadzone przez wyspecjalizowaną jednostkę stanowiącą element organizacyjnej struktury instytucji będącej producentem i dostawcą e-szkoleń jednostkę taką można by nazwać jednostką Badań i Rozwoju Kształcenia BiRKa. 2. Jednostki BiRKa będą szeroko korzystały z badań prowadzonych przez inne podmioty (np. przez pracowników wyższych uczelni), adaptując je do potrzeb własnych kursów oraz inspirując nowe badania istotnych z ich punktu widzenia problemów. 3. Badania będą prowadzone w interakcji z bieżącą praktyką e-nauczania. 4. Działalność jednostek BiRKa będzie elementem systemu zarządzania wiedzą instytucji e-edukacyjnej. Pierwsze przybliżenie: typy badań naukowych i ich zakresy Zwyczajowo badania dzieli się w zależności od ich celu na trzy typy: Badania podstawowe rozszerzające granice wiedzy, a inspirowane ludzką ciekawością oraz dążeniem do prawdy; Badania stosowane inspirowane co prawda również ludzką ciekawością, ale w oczekiwaniu praktycznych efektów możliwych do uzyskania w skończonym horyzoncie czasowym; Badania techniczne nastawione na rozwiązywanie problemów związanych z rozwojem technologicznym i cywilizacyjnym ludzkości. Wymienione typy ułożono w kolejności malejącej ogólności badań, a jednocześnie rosnącej praktycznej stosowalności ich wyników. W ten sposób kolejność ta informuje również o zależności badań każdego z typów od wyników badań stojących wyżej w hierarchii. Więcej cech różniących poszczególne typy badań zestawiliśmy poniżej. Cechy różnicujące badania Badania podstawowe Badania stosowane Badania techniczne cel wiedza ludzkości poznanie głębszych prawideł funkcjonowania tworów cywilizacji lub przygotowanie ich aplikacji wartość materialna lub intelektualna mająca praktyczne zastosowanie w niedalekiej przyszłości osoba decydująca o realizacji uczony inicjator badań uczony inicjator badań lub zleceniodawca zamawiający badania zarząd korporacji, a w przypadku badań finansowanych przez państwo rząd finansowanie sponsor najczęściej rząd sponsor lub zleceniodawca korporacja lub rząd oczekiwanie potencjalne wykorzystanie w nieokreślonej przyszłości praktyczne zastosowanie w określonym horyzoncie czasu realizacja strategii państwa (np. obronnej) lub strategii rozwoju korporacji właściwe miejsce realizacji uczelnia wyższa uczelnia lub laboratorium korporacyjne laboratorium państwowe lub korporacyjne (najczęściej o ograniczonym dostępie postronnych osób) 2 J. M. Mischke, A. K. Stanisławska: Nauczanie, cybernetyka, jakość i efektywność, w: Akademia on-line, pod red. J. M. Mischke, Łódź: Wydawnictwo WSHE 2005, s. 35 51. 2
związek z praktycznym zastosowaniem brak w momencie podejmowania badań w całym okresie badań interdyscyplinarność dostosowana do przedmiotu i celu badań przeciętna zazwyczaj znaczna kompleksowość 3 brak niewielka duża dostępność wyników powszechna ograniczona silnie ograniczona interesem państwa lub korporacji właściciel know-how uczony uczony lub zleceniodawca państwo lub korporacja Wydaje się, że każdy typ badań może być wykorzystywany do rozwijania wiedzy o e-nauczaniu i do ulepszania e-nauczania. Jednak każdy z nich wymaga innego sposobu adaptacji wyników do praktyki instytucji e-edukacyjnej. Badania podstawowe mogą dostarczyć użytecznej wiedzy, która jednak, choć najłatwiej dostępna, będzie wiedzą albo bardzo ogólną, albo zbyt wąską i szczegółową, a w konsekwencji raczej nieprzydatną do natychmiastowego praktycznego zastosowania. Najłatwiej może być wykorzystywana do zaplanowania nowych kierunków badań aplikacyjnych i oceny prawdopodobieństwa ich powodzenia. A zatem przydatność wyników badań podstawowych w bieżącej praktyce dostawcy e- kursów najprawdopodobniej będzie się ograniczała do intelektualnego wzbogacania twórców e-kursów i e-nauczycieli. Znacznie większą praktyczną przydatność rokują badania stosowane. Wynika to z trzech przesłanek: po pierwsze często celem tych badań jest rozwiązanie konkretnego problemu o znaczeniu praktycznym, po drugie mogą one być łatwiej ukierunkowywane na dziedziny powiązane z rozwojem e-nauczania, a wreszcie większość badań w dziedzinach, od których zależy postęp e-nauczania, należy do tej grupy (np. pedagogika, niektóre dyscypliny psychologiczne, neurofizjologia, socjologia, zarządzanie, marketing, informatyka, sztuki plastyczne). Jednak również w tym przypadku na ogół nie da się bez dodatkowych zabiegów zastosować w praktyce uzyskanych wyników badań. Prowadzone badania pozostają zbyt różnorodne tematycznie, nakłady na nie zbyt niskie, a zespoły badacze zbyt małe, by uzyskać wystarczająco spójne i kompletne wyniki możliwe do bezpośredniego zastosowania. Część wyników może być również niedostępna ze względu na zastrzeżenia zleceniodawców, którzy zamawiając badania mogą zażądać ich utajnienia przed konkurencją lub z jakichś innych ważnych powodów (np. militarnych) ograniczać zakres ich publikacji. Jednak nawet jeśli tajność wyników nie jest zastrzeżona, to ze względu na częste ograniczenia objętości publikacji i duży nakład czasu potrzebny na przygotowanie kompletnego i szczegółowego raportu z badań możliwość praktycznego wykorzystania teoretycznie powszechnie dostępnych informacji zwykle okazuje się niewielka. Adaptację wyników badań stosowanych do bieżących potrzeb instytucji e-edukacyjnej mogą wykonać jej pracownicy zatrudnieni przy produkcji materiałów kursowych i realizacji szkoleń, specjalnie zatrudnieni eksperci lub własna jednostka BiRKa. Każde z wymienionych rozwiązań ma wady i zalety, a więc wybór któregoś z nich zależeć będzie od konkretnej sytuacji, w jakiej znajduje się dostawca e-szkolenia. Dyskusję tego problemu podejmiemy szerzej nieco później. Trzeci z typów badań można w uproszczeniu nazwać badaniami korporacyjnymi. To chętnie stosowany sposób organizacji badań w przypadku, gdy potrzebne jest szybkie rozwiązanie problemu o znaczeniu utylitarnym i ważnym z punktu widzenia polityki państwa lub korporacji. Badania korporacyjne to najczęściej kombinacja zamawianych na zewnątrz badań stosowanych lub nawet podstawowych z rozwijającymi je i przystosowującymi do aktualnych potrzeb badaniami własnymi. Własne badania korporacji są z reguły prowadzone przez korporacyjne laboratoria i często powiązane bardzo ściśle sprzężeniem zwrotnym z obserwacjami wyników kolejnych modyfikacji przedmiotu badań. W odniesieniu do e-nauczania odpowiadałyby im badania prowadzone przez jednostki BiRKa znajdujące się w organizacyjnej strukturze dostawcy kursu. Drugie przybliżenie: warianty organizacji badań e-nauczania Uwzględniając rynkowy charakter e-edukacji (wysokie koszty inwestycyjne, konkurencja itp.) wydaje się oczywiste, że dostawcy szkoleń zdalnych powinni być zainteresowani rozwojem stosowanych i technicznych badań e-kształcenia. Przemawia za tym: nieuchronność zmian technologicznych, pociągająca za sobą konieczność nieustannego rozwoju produktów edukacyjnych, konieczność zabezpieczenia oryginalnego know-how konkretnych instytucji e-edukacyjnych, 3 Przez kompleksowość badań rozumiemy objęcie badaniami wszystkich, często ubocznych, aspektów problemu niezbędnych do osiągnięcia efektu praktycznego. 3
potrzeba rozwoju interdyscyplinarnych badań naukowych zarówno w zakresie metodyki i psychologii e-nauczania, jak również technologii informatycznej i zarządzania przedsięwzięciami e-edukacyjnymi. Na pierwszy rzut oka z przedstawionego przez nas zestawienia celów i cech badań naukowych można by wysnuć wniosek, że wystarczy poprzestać na prowadzeniu dorywczych, aspektowych i utylitarnych badań stosowanych, dla których dostawcy e- szkoleń stanowiliby odpowiednią przestrzeń laboratoryjną, a uczeni pełniliby rolę ekspertów rozwiązujących bieżące problemy. Takie rozwiązanie byłoby niewątpliwie rozwiązaniem noszącym znamiona skuteczności. Jednak należy przypomnieć, że nawet w idealnym przypadku objęcia badaniami wszystkich aspektów problemu interesującego instytucję e-edukacyjną tak rozproszone prace musiałyby być przez kogoś koordynowane, a ich wyniki scalone. Jak już wspomnieliśmy, omawiając charakterystyczne cechy różnego typu badań, można wyróżnić trzy sposoby organizacji adaptacji istniejącej wiedzy do potrzeb instytucji e-edukacyjnej. Dla porządku i ułatwienia analizy przytoczmy je raz jeszcze: 1) powierzenie badań pracownikom zatrudnionym w produkcji materiałów kursowych i realizacji szkoleń, 2) zamówienie rozwiązania wybranych problemów w systemie outsourcingu, 3) powierzenie badań specjalistom zatrudnionym we własnej jednostce BiRKa. W każdym przypadku zapewnienie rozwoju instytucji dostarczającej e-kursy wymaga: adaptacji powszechnej wiedzy specjalistycznej do potrzeb własnej działalności e-edukacyjnej, identyfikacji problemów do rozwiązania na podstawie krytycznej oceny jakości i efektywności oferowanych szkoleń, podziału problemów na rozwiązywalne własnymi siłami i wymagające dopływu informacji z zewnątrz (zamówienia badań lub ich zainspirowania), rozszerzania wiedzy o e-nauczaniu w możliwie wielu aspektach w celu rozwiązania praktycznych problemów. Aby kompetentnie, a więc skutecznie, wykonać te zadania, ich wykonawca musi: 1. Dysponować wystarczającą wiedzą początkową, pozwalającą ocenić przydatność i wiarygodność napływających informacji (dodajmy: wiedzą interdyscyplinarną!); 2. Posiadać niezbędną wiedzę o strategii (przyszłych potrzebach) własnej instytucji e-edukacyjnej; 3. W niezbędnym stopniu posiadać umiejętności analizy i syntezy informacji, a następnie przekształcenia ich w wiedzę naukową, czyli zdolność do pracy naukowej; 4. Dysponować potrzebnym czasem; W przypadku projektanta lub e-nauczyciela 5. Musi dodatkowo opanować sztukę zarządzania czasem i jego podziałem między dwie czynności o diametralnie różnym charakterze, a nadto dysponować zdolnością koncentracji na aktualnie wykonywanej czynności. Pojawia się zatem pytanie: od którego z wymienionych sposobów 1), 2) czy 3) organizacji badań e-nauczania możemy zasadnie oczekiwać, że zastosowanie go jest racjonalne, ekonomicznie uzasadnione i, co najważniejsze, że może być skuteczne? W pierwszym wariancie (powierzenie zadania pracownikom) najprawdopodobniej byliby do projektanci e-kursów, najpewniej metodycy zdalnego nauczania. Naszym zdaniem w tym przypadku odpowiedź na pytanie o skuteczność rozwiązania musi być przecząca. Nie można bowiem oczekiwać od tego typu pracowników, by skutecznie i kompetentnie prowadzili badania e- nauczania, ponieważ: Praca projektanta e-kursu ma inny charakter niż praca badacza (pracownika nauki), a więc wymaga innych umiejętności wymagane są wyższe i w ogólności inne (wymienione przez nas) kwalifikacje niż niezbędne na stanowisku metodyka zdalnego nauczania; Projektant e-kursu powinien co prawda nieustannie doskonalić swój warsztat oraz tworzone przez siebie produkty, jednak najczęściej brak mu wystarczającego dystansu, by dokonać ich krytycznej oceny; Projektant najczęściej nie dysponuje wystarczającymi narzędziami badawczymi; Projektant e-kursu, zajęty bieżącą pracą projektancką, badania prowadziłby przy okazji. W procesie projektowania e-szkoleń know-how o e-nauczaniu najczęściej staje się w większym stopniu własnością pracownika niż pracodawcy. Drugi wariant (outsourcing) wydaje się więc bardziej obiecujący. Kompetencje zleceniobiorcy mogą być wcześniej sprawdzone i dostosowane do wykonywanego zadania. Badania mogą zatem być skuteczne i kompetentnie odpowiedzieć na zadane przez instytucję e-edukacyjną pytania. Jednak po głębszej analizie doszliśmy do wniosku, że zlecenie badań na zewnątrz nie zwalnia instytucji e-edukacyjnej od zatrudnienia osoby (osób), która umie trafnie określić problematykę badań, przygotuje zlecenie, będzie współpracować z wykonawcą dostarczając potrzebnych bieżących informacji o stosowanej praktyce, a po otrzymaniu wyników adaptuje je do działalności firmy (wydziału, uczelni). Jednym słowem, nie da się przenieść wszystkich prac rozwojowych na zewnątrz. Drugim mankamentem takiego rozwiązania jest silna pokusa zatrudniania różnych wykonawców w zależności od merytorycznej zawartości zlecenia. Wynika to ze skądinąd uzasadnionego dążenia do zatrudniania osób (zespołów) wyspecjalizowanych w danej tematyce. Jednakże praktyka taka pociąga za sobą rozszerzenie koordynacji i może 4
spowodować trudności w zabezpieczeniu własności know-how zlecającego, nawet jeśli w skrajnym wypadku wszystkie prace rozwojowe zostaną outsourcingowane jednemu zewnętrznemu zespołowi (obcej firmie). Rozwiązanie takie wydaje się nam na pierwszy rzut oka racjonalne i zapewniające dobrą skuteczność, ale może być kosztowne. Można też przewidywać, że w końcowym efekcie zostanie stworzona między partnerami spółka, jako logiczna konsekwencja dążenia do zapewnienia im obu bezpieczeństwa handlowego i obniżenia kosztów. Sprowadziłoby to wariant drugi organizacji badań e-nauczania do wariantu trzeciego, tj. powołania własnego zespołu badawczego, tyle że okrężną i prawdopodobnie kosztowniejszą drogą! Z naszych dotychczasowych rozważań wynika wniosek, że optymalnym, zapewniającym szybki rozwój e-nauczania, zabezpieczającym własność know-how i względnie tanim sposobem jest powołanie przez dostawcę e-kursów własnego zespołu BiRKa. Zespół taki musiałby mieć charakter interdyscyplinarny. Zatrudnione w nim osoby poza specjalizacją w jednej (kilku) dziedzinie wiedzy powinny się wykazywać stosunkowo dużą erudycją w obszarze e-edukacji, ponieważ w ich kompetencjach leżałaby koordynacja zamawianych badań szczegółowych problemów i adaptacja ogólnie dostępnych wyników badań do praktyki własnej instytucji. Musiałyby też w ograniczonym zakresie uczestniczyć w przygotowaniu, realizacji i ewaluacji e-szkoleń, tak by nie wpaść w pułapkę utraty kontaktu z rzeczywistością e-nauczania. Wnioski Podsumowując, należy stwierdzić, że optymalnym rozwiązaniem organizacji badań e-nauczania wydaje się utworzenie w strukturze organizacyjnej instytucji e-edukacyjnej zespołu powołanego do badań i rozwoju nauczania (BiRKa). Jednak należy zdawać sobie sprawę, że wymienione powyżej wymagania względem niego są bardzo wysokie i nie każdy (zwłaszcza niezbyt bogaty) dostawca e-kursów będzie mógł im sprostać. Jak wspomnieliśmy na wstępie, system edukacyjny jest jeden, a e-edukacja i edukacja tradycyjna powinny się uzupełniać. Jest więc wysoce prawdopodobne, że w niedalekiej przyszłości regułą będzie kształcenie w formule mieszanej czy komplementarnej (blended learning). Przeto w odniesieniu do uczelni wyższych postulowane jednostki objęłyby swym działaniem doskonalenie zarówno edukacji tradycyjnej, jak i elektronicznej. Również z tego powodu koszty ich utrzymania w skali uniwersyteckich budżetów nie wydają się zbyt wysokie. Ponieważ przy takim rozwiązaniu podstawowym zadaniem BiRKa byłyby badania e-nauczania w powiązaniu z nauczaniem tradycyjnym, wydaje się zasadne obciążenie ich również obowiązkiem rozwijania i nauczania metodyki zdalnego nauczania jako nowej, a niezwykle potrzebnej dziedziny wiedzy pedagogicznej. W takiej formule byłaby to w strukturze uczelni nowego rodzaju międzywydziałowa jednostka o charakterze badawczo-dydaktycznym. 5