PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2012;9(1):1-10 artykuł oryginalny original article Zaburzenia snu jako czynnik niekorzystny rokowniczo w chorobie Alzheimera Sleep disturbances as predictors of progression in Alzheimer disease Leszek Bidzan 1, Jakub Grabowski 1, Beata Dutczak 1, Mariola Bidzan 2 1 Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Gdański Uniwersytet Medyczny 2 Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego Słowa kluczowe: zaburzenia snu, choroba Alzheimera, rokowanie Key words: Sleep disturbances, Alzheimer disease, prognosis Streszczenie Zaburzenia snu w chorobie Alzheimera występują często. Zaburzenia te przyczyniają się do dodatkowych problemów behawioralnych jak dalsze zmniejszenie aktywności, drażliwość, pobudzenie. Ponadto zmniejszenie ilości snu pogarsza funkcjonowanie poznawcze. Zwrócono uwagę, że wystąpienie niektórych z objawów psychopatologicznych może wskazywać na szybszą progresję choroby. Celem podjętych badań była ocena związku zaburzeń snu z dalszą progresją objawów otępiennych. Osoby z rozpoznaną chorobą Alzheimera zamieszkujące w placówkach opiekuńczych poddano dwuletniej, naturalistycznej obserwacji. Rozpoznano możliwą chorobę Alzheimera w oparciu o kryteria NINCDS/ ADRDA. Do badań włączono osoby, które w badaniu MMSE uzyskały 12 i więcej punktów. Ostatecznie zakwalifikowano 56 chorych z otępieniem w chorobie Alzheimera. U osób włączonych do badania dokonano oceny funkcji poznawczych skalą ADAS-kog oraz oceniono nasilenie zaburzeń snu w oparciu o skalę NPI-NH. Po dwóch latach ponownie dokonano oceny skalą ADAS-kog. Powtórne badanie przeprowadzono u 38 osób. Analiza ujawniła, że osoby, które w badaniu wyjściowym prezentowały zaburzenia snu charakteryzowały się większą progresją choroby, przy wyższym wyjściowym poziomie zaburzeń funkcji poznawczych. Większą progresję objawów otępienia u osób z zaburzeniami snu w badaniu wyjściowym stwierdzano również po uwzględnieniu prowadzonego w okresie obserwacji leczenia farmakologicznego. Występowanie zaburzeń snu stanowi czynnik rokowniczo niekorzystny i może świadczyć o większej dynamice narastania zmian zwyrodnieniowych. PGP 151 Adres korespondencyjny: Dr hab. med. Leszek Bidzan, prof. nadzw. GUMed Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku Ul. Srebrniki 1, 80-282 Gdańsk Tel/fax: + 48 58 344 60 85 e-mail: leszekbidzan@amg.gda.pl Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
2 Abstract Sleep disorders occur frequently in the Alzheimer s disease. These abnormalities may contribute to additional behavioral problems, such as further reduction in activity, irritability, agitation. Moreover, reducing the amount of sleep worsens the cognitive functioning. It was noted that the occurrence of some of the psychopathological symptoms may indicate a more rapid progression of the disease. The aim of this study was to evaluate the connection between the sleep disorders and a further progression of dementia. Residents of care centers diagnosed with the Alzheimer s disease were subjected to a two-year naturalistic observation. The diagnosis of the potential Alzheimer s disease was based on the NINCDS-ADRDA criteria. The study included people who received 12 and more points in the MMSE test. Finally 56 patients with diagnosed dementia in the Alzheimer s disease were qualified to the study. The enrolled patients underwent the assessment of cognitive functions by means of the ADAS-cog scale, as well as of the severity of sleep disorders on the basis of the NPI-NH scale. After two years they were re-assessed on the basis of the ADAS-cog scale. The re-assessment was conducted in case of 38 individuals. The analysis revealed that those who at the baseline suffered from a sleep disorder, were characterized by a greater progression of the disease, with a higher baseline level of cognitive impairment. The greater progression of dementia symptoms in case of patients suffering from sleep disorders at baseline was also observed after taking into account the pharmacological treatment administered during the observation period. Wprowadzenie Badania osόb z chorobą Alzheimera (ch. A.) wskazują, że zaburzenia snu występują często. Szacuje się ich występowanie na 25% do 35% pacjentów z ch. A. [1]. Przyczyny tych zaburzeń są złożone. Do ważnych, ale na pewno nie jedynych, należą występujące już we wczesnych stadiach ch. A. zwyrodnienie jądra nadskrzyżowaniowego oraz dróg do niego prowadzących [2]. Wprawdzie zmniejszenie poziomu melatoniny koreluje z nasileniem zmian otępiennych [3], to jednak przyczyn zaburzeń snu w chorobie A. należy upatrywać również w szeregu innych czynników, często trudnych do oceny. W przebiegu ch. A,. do najczęstszych objawów należą częste przebudzenia w ciągu nocy, niejednokrotnie połączone ze splątaniem oraz pobudzeniem. W ciągu dnia zaś dość często obserwuje się senność, której towarzyszy znaczna ilość drzemek, co dodatkowo zaburza sen nocny. Zaburzenia te przyczyniają się do dodatkowych problemów behawioralnych, takich jak: dalsze zmniejszenie aktywności, drażliwość, pobudzenie [4]. Dostrzega się związek pomiędzy narastaniem zaburzeń funkcji poznawczych o bezsennością. Zmniejszenie ilości snu pogarsza funkcjonowanie poznawcze [5]. Zaburzenia snu w chorobie Alzheimera wyraźnie różnicują tę grupę osób od pozostałych w podeszłym wieku, ale bez zmian otępiennych. Stwierdza się w ch. A. redukcję fazy 3 i 4 snu oraz zmniejszenie snu REM. Redukcja okresów REM dotyczy zarówno ich ilości jak i długości poszczególnych faz [6]. Wydaje się, że w ch. A. zaburzenia snu i ich konsekwencje kliniczne w dużej mierze powiązane są ze strukturami hipokampa [7, 8, 9]. W przeprowadzonych badaniach poświeconych dynamice narastania zaburzeń otępiennych w ch. A. zwracano już uwagę na znaczenie rokownicze wystąpienia szeregu objawów psychopatologicznych [10]. Pojawienie się zaburzeń nastroju a zwłaszcza prezentowane przez osoby chore zachowań impulsywnych i agresywnych wykazywało związek z szybszą progresją zmian otępiennych. Celem podjętych badań była ocena związku zaburzeń snu z dalszą progresją objawów otępiennych.
3 Metoda W badaniach poddano dwuletniej, naturalistycznej obserwacji osoby z rozpoznaną ch. A., zamieszkujące w placówkach opiekuńczych. Do badań kwalifikowano osoby z rozpoznaniem ch. A. Wstępna procedura włączenia do badania obejmowała uzyskanie zgody na udział w badaniu oraz ocenę kryteriów wyłączających z badania, tj. obecności w chwili badania lub w wywiadzie jednej z następujących chorób: choroby afektywnej, schizofrenii, alkoholizmu, uzależnienia od leków lub środków odurzających, padaczki, choroby Parkinsona, upośledzenia umysłowego; obecności w chwili badania zaburzeń świadomości, schorzenia narządu ruchu, wzroku lub słuchu istotnie utrudniających wykonywanie poleceń i procedur zawartych w stosowanych skalach klinicznych, poważne schorzenia somatyczne. Wstępna selekcja do badania włączała również wykonanie skali MMSE [11]. Weryfikację w kierunku rozpoznania ch. A. przeprowadzono u wszystkich badanych, którzy w badaniu skalą MMSE uzyskali 24 lub mniej punktów. Rozpoznanie możliwej choroby Alzheimera oparto o kryteria NINCDS/ADRDA [12]. Pacjenci z klinicznymi lub radiologicznymi cechami mogącymi przemawiać za naczyniowym podłożem choroby, nie byli włączani. Dodatkowo jako kryterium wyłączenia przyjęto wynik skali Hachinskiego równy lub wyższy od 4 pkt. [13]. Do badań, z uwagi na konieczność przeprowadzenie procedur wymagających współpracy pacjenta, kwalifikowano osoby o niewielkim lub umiarkowanym nasileniu choroby. Ostatecznie 56 mieszkańców domu opieki spełniających kryteria włączenia zostało zakwalifikowanych do badania. Osoby włączone do badania zostały poddane dwukrotnej ocenie: po włączeniu do obserwacji i po okresie dwóch lat. Badanie wyjściowe obejmowało: Ocenę występowania objawów psychiatrycznych w oparciu o Inwentarz Neuropsychiatryczny wersja dla domów opieki (Neuropsychiatric Inventory-Nursing Home Version) (NPI) opracowanym przez Cummingsa i wsp. [14]. Inwentarz neuropsychiatryczny w stosowanej w badaniu wersji zawiera ocenę 12 kategorii (wymienionych w tab. 1). Dla każdego stwierdzonego zaburzenia dokonuje się oceny w stosunku do częstotliwości w skali czterostopniowej (1 sporadycznie, 4 bardzo często) i głębokości (nasilenia) zaburzeń w skali trzystopniowej (1- łagodne, 3 głębokie). Niektóre wersje skali zawierają jeszcze ocenę wpływu stwierdzanych zaburzeń na otoczenie (dokuczliwość), której nie analizowano w prezentowanych badaniach. Alzheimer s Disease Assessment Scale (ADAS) służyła do oceny funkcji poznawczych [15]. W badaniach posługiwano się 11 elementową podskalą oceniającą funkcje poznawcze (ADAS-kog). Wynik części kognitywnej mieści się w zakresie 0-70 pkt, gdzie 0 oznacza brak jakichkolwiek trudności, a 70 głębokie otępienie. W badaniach uwzględniono prowadzoną w okresie obserwacji farmakoterapię. Odnotowano środki prokognitywne stosowane przynajmniej przez 90 dni oraz inne leki psychotropowe stosowane przez okres przynajmniej 30 dni w leczeniu ciągłym. Z analizy statystycznej wykluczono osoby, które w okresie 14 dni poprzedzające badanie końcowe przyjmowały leki psychotropowe oprócz inhibitorów acetylocholinestrazy. Ponadto nie włączono do ostatecznej analizy osób, u których w trakcie obserwacji stosowano memantynę (przez okres przynajmniej 90 dni). Źródłem informacji o badanych był personel zatrudniony w placówce. Występowanie zaburzeń snu oraz ich nasilenie w badaniu wyjściowym oceniono w oparciu o jeden z elementów skali NPI-NH, zaburzenia snu i zachowań nocnych. Przy ocenie tego elementu bierze się pod uwagę następujące elementy skali NPI: trudności z zasypianiem, wstawanie w nocy, wałęsanie się, chodzenie w tę i z powrotem lub angażowanie się w niestosowne czynności w nocy, budzenie się w nocy, ubieranie z chęcią opuszczenia mieszkania,
4 Tab. 1 Średnie wartości wieku, skali ADAS kog oraz wyników skali NPI-NH Tab.1 Mean values of age, the ADAS-cog and the NPI-NH scales results średnia Minimum Maksimum Odch.Std. wiek 79,13 61,00 93,00 8,54 ADAS-0 22,84 14,00 32,00 5,62 ADAS-2 34,16 20,00 45,00 8,79 ADAS-2 ADAS-0 11,32 3,00 20,00 5,01 Skala NPI-NH: A. UROJENIA 2,58 0,00 9,00 2,97 B. HALUCYNACJE 0,63 0,00 6,00 1,63 C. POBUDZENIE/AGRESJA 2,08 0,00 9,00 2,34 D. DEPRESJA/DYSFORIA 1,32 0,00 4,00 1,32 E. NIEPOKÓJ 1,50 0,00 6,00 1,66 F. PODNIESIENIE NASTROJU/EUFORIA 0,42 0,00 2,00 0,72 G. APATIA/OBOJĘTNOŚĆ 2,68 0,00 9,00 2,91 H. ROZHAMOWANIE 1,34 0,00 9,00 2,36 I. DRAŻLIWOŚĆ/CHWIEJNOŚĆ EMOCJONALNA J. NIENORMALNE ZACHOWANIE MOTORYCZNE K. ZABURZENIA SNU I ZACHOWAŃ NOCNYCH L. ZABURZENIA APETYTU I JEDZENIA 3,21 0,00 9,00 2,87 0,84 0,00 4,00 1,50 3,11 0,00 9,00 3,05 0,34 0,00 6,00 1,36 NPI-NH Suma 41,24 6,00 96,00 25,36 ADAS-0 wynik skali ADAS-kog uzyskany w badaniu wyjściowym ADAS-2 wynik skali ADAS-kog uzyskany w badaniu końcowym
5 Tab. 2 Średnie wartości wieku oraz, skali ADAS-kog. U osób z zaburzeniami i bez zaburzeń snu. Tab. 2 Mean values of age, the ADAS-cog and the NPI-NH scales results obtained by the group with and without sleep disturbances. Bez zaburzeń snu Średnia N Sen zaburzony Średnia N Grupa badana (n = 38) 14 24 wiek 75,21 81,42-2,28 0,03 ADAS 18,21 25,54-4,97 0,00 ADAS-2 25,36 39,29-7,36 0,00 PROG 7,14 13,75-5,06 0,00 NPI-NH:Suma 18,21 54,67-5,92 0,00 nie leczeni IAChE (n = 19) 6 13 wiek 72,33 83,46-2,70 0,02 ADAS 18,33 24,00-2,59 0,02 ADAS-2 24,50 39,54-5,07 0,00 PROG 6,17 15,54-5,68 0,00 NPI-Suma 17,83 55,39-4,20 0,009 leczeni IAChE (n = 19) 8 11 wiek 77,38 79,00-0,46 0,65 ADAS 18,13 27,36-4,82 0,00 ADAS-2 26,00 39,00-5,08 0,00 PROG 7,88 11,64-2,10 0,05 NPI-Suma 18,50 53,82-3,90 0,00 Nie przyjmujący leków psychotropowych * (n = 20) 8 12 wiek 73,38 78,25-1,29 0,21 ADAS 18,13 24,67-3,34 0,00 ADAS-2 25,00 38,75-5,17 0,00 PROG 6,88 14,08-4,16 0,00 NPI-Suma 19,38 55,00-4,11 0,00 przyjmujący leki psychotropowe * (n = 18) 6 12 wiek 77,67 84,58-1,93 0,07 ADAS 18,33 26,42-3,50 0,00 ADAS-2 25,83 39,83-4,91 0,00 PROG 7,50 13,42-2,84 0,01 NPI-Suma 16,67 54,33-4,05 0,00 *wszelkie środki o działaniu psychotropowym z wyłączeniem IAEChE ADAS-0 wynik skali ADAS-kog uzyskany w badaniu wyjściowym ADAS-2 wynik skali ADAS-kog uzyskany w badaniu końcowym t p
6 zbyt wczesne budzenie się rano, inne nietypowe zachowania w ciągu nocy. Dodatkowo pytano o senność w ciągu dnia, w tym występowanie drzemek W zależności od występowania zaburzeń snu w badaniu wyjściowym badaną populację podzielono na dwie grup poddane analizie statystycznej. Stosowano test dla dwóch średnich niezależnych. Przyjęto przedział dwustronny. Wyniki testów, dla których poziom istotności był równy lub mniejszy od 0,05 (p < 0,05 lub p = 0.05) uznano za istotne, a pozostałe (p > 0,05) za nieistotne. Przy weryfikowaniu założenia o rozkładzie normalnym badanej cechy w zbiorowości generalnej (przy wykonywaniu testów dla dwóch średnich) posługiwano się testem zgodności Chi-kwadrat, a założenia o równości wariancji weryfikowano testem dla dwóch wariancji. Wyniki Do ostatecznej analizy włączono 38 osób, które dwukrotnie poddane były badaniu, w badaniu wstępnym oraz po dwuletnim okresie. W tabeli 1 zebrano średnią wieku, wyniki skali ADAS-kog przy badaniu wyjściowym oraz końcowym oraz wyniki uzyskane w badaniu wyjściowym skalą NPI-NH W tabeli 2 przedstawiono analizowane zmienne przy podziale badanej grupy na osoby wykazujące jakiekolwiek zaburzenia snu i zachowań nocnych w badaniu wyjściowym oraz osoby bez zaburzeń. W tabeli zamieszczono ponadto wyniki z uwzględnieniem prowadzonej w okresie obserwacji (dwa lata) terapii. Omówienie W badaniu wzięły udział osoby o umiarkowanym i łagodnym nasileniu otępienia w przebiegu ch. A. Ponadto średnia wieku badanych była dość wysoka. Czynniki te mogły mieć wpływ na stopień progresji zaburzeń otępiennych, która nie była duża i wyniosła nieco powyżej 10 punktów w skali ADAS-kog w dwuletnim okresie obserwacji. Wprawdzie mniej nasilona progresja może wiązać się z mniejszą dynamiką występowania objawów psychopatologicznych, ale równocześnie umożliwia, jak się wydaje, przeprowadzenie wiarygodnej oceny w oparciu o stosowane metody. Należy bowiem pamiętać, że skale oceny wymagające współpracy pacjenta (ADAS-kog) stają się bezużytecznymi metodami pomiaru w zaawansowanych postaciach otępienia. Wśród badanej grupy osób z ch. A. zaburzenia snu były częste. Przyjęcie za podstawę ich rozpoznania kryteria określone przez skalę NPI-NH pozwoliło na potwierdzenie ich występowania u 24 badanych. Tak znaczne rozpowszechnienie zaburzeń znajduje potwierdzenie również w badaniach obejmujących większe populacje [1]. Do najczęściej zgłaszanych dolegliwości zgłaszanych w grupie ch. A. należały częste przebudzenia w ciągu nocy, którym niejednokrotnie towarzyszyło subiektywne poczucie zagubienia a w obserwacji zachowanie wskazujące na dezorientację i zagubienie po przebudzeniu (informacje od opiekunów). U kilku badanych (u 4 badanych) zanotowano zagubienie po przebudzeniu trwające nawet do kilkunastu minut i mające tendencję do powtarzania się w ciągu kolejnych nocy. U znaczącej liczby osób (n = 11) w ciągu dnia utrzymywała się senność, której towarzyszyły częste drzemki w porze dziennej. Proces zwyrodnieniowy w ch.a. sprzyja występowaniu zaburzeń snu. Podobną zależność obserwuje się też w innych chorobach neurozwyrodnieniowych o.u.n. [1]. Ponadto upatruje się związku pomiędzy postępem procesu zwyrodnieniowego a nasilaniem się zaburzeń snu [5 ]. Konsekwencją nasilających się zaburzeń snu będzie również pogłębianie się zaburzeń poznawczych.
7 W kilku opracowaniach wskazano na korzystny wpływ modafinilu na zaburzenia funkcji poznawczych wywołanych brakiem snu [16, 17, 18]. Jednym z postulowanych mechanizmów działania modafinilu jest wpływ aktywujący na locus coeruleus [19], jeden z kluczowych ośrodków uszkadzanych w ch. A. Przyczyny zmian w zakresie snu obserwowanych w ch. A. są złożone. Niewątpliwie ważnym czynnikiem jest dysregulacja rytmów okołodobowych, spotykana w tej chorobie, która dotyczy nie tylko wydzielania melatoniny, ale również szeregu innych funkcji cyklicznych, jak chociażby regulacji temperatury. W chorobie Alzheimera dochodzi do bardzo znacznej redukcji wydzielania melatoniny. Chorzy osiągają zaledwie jedną piątą poziomu stwierdzanego w porównywalnej grupie wiekowej osób zdrowych. Interesujący jest związek pomiędzy stopniem redukcji poziomu melatoniny w ch. A. a czynnikami ryzyka dla tego schorzenia, zwłaszcza APOE 4/4. Pacjenci z allelem E4/4 wykazują znaczącą redukcję poziomu melatoniny w stosunku do pozostałych chorych [20]. Przyczyny zmniejszenia poziomu należy upatrywać w zmianach neurodegeneracyjnych jądra nadskrzyżowaniowego i jego połączeń nerwowych, głównie noradrenergicznych. Ponadto dochodzi do zwolnionego obrotu serotoniny, prekursora melatoniny, co uwidacznia się między innymi poprzez wzrost MAOA [20]. Do zmian dochodzi również w samym jądrze, gdzie dominują splątki neurofibrylarne [2]. Zmiany typowe dla ch.a. występują również w samej siatkówce i drogach nerwowych od niej wiodących [21]. Istotne znaczenie w mechanizmach regulacji funkcji snu odgrywają neurony wazopresynowe zaangażowane w funkcje cykliczne, których redukcja postępuje w przypadku osób chorych o wiele szybciej niż przy fizjologicznym starzeniu się i zaznaczona jest również w okresach przedklinicznych choroby. W dalszym zaś przebiegu ich zanik wykazuje pewną korelację z nasileniem zmian histopatologicznych typowych dla choroby [22]. Pozbawienie snu prowadzi do widocznych zaburzeń funkcji poznawczych. W procesie tym kluczową rolę przypisuje się hamowaniu ośrodków cholinergicznych mózgu [23]. Zwiększona degeneracja ośrodków cholinergicznych w ch. A. prowadzić może do nasilenia efektu deprywacji snu na funkcje poznawcze, ale równocześnie, czego też nie można wykluczyć, może nasilać zaburzenia snu, które w przebiegu tego schorzenia występują typowo. Dodatkowo za zaangażowaniem układu cholinergicznego w mechanizm zaburzeń poznawczych powodowany deprywacją snu może przemawiać wpływ leków wzmagających aktywność tego układu. Stosowanie inhibitora acetylocholinesterazy u osób doświadczalnie pozbawianych snu wyraźnie redukowało deficyty poznawcze [24]. W innych badaniach zwrócono uwagę na znaczenie uszkodzenia hipokampa w regulacji snu. Hipokamp należy do jednego z pierwszych obszarόw zajętych przez proces zwyrodnieniowy i jego destrukcja postępuje wraz z narastaniem otępienia [25, 26]. Postuluje się, że zaburzenia snu mogą upośledzać konsolidację sladόw pamięciowych następującą pomiędzy hipokampem i korą mόzgową. W procesie tym ważne znaczenie przypisuje się zjawiskom manifestującym się w zapisie snu jako tzw. wrzeciona snu. Istotna redukcja wrzecion snu ma miejsce w ch. A., a ponadto notowano związek pomiędzy gęstością wrzecion snu w zapisie eeg a funkcjami pamięci [27, 28]. Podobny związek postulowany jest rόwnież ze zdolnością do uczenia się [8, 29]. Zaburzenia snu w ch. A. są zapewne zjawiskiem złożonym i sprowadzenie ich przyczyn wyłącznie do zmian morfologiczno-czynnościowych w układach sprawujących kontrolę nad snem jest znacznym uproszczeniem. Faktem jest, że np. zmniejszenie poziomu melatoniny koreluje z nasileniem zmian otępiennych [30], jednak szereg innych czynników może mieć istotny wpływ modulujący nasilenie i częstotliwość występowania zaburzeń. Szczególne istotne są przejawiane formy zachowania dziennego. I tak częste przerwy w śnie nocnym pojawiają się u osób nieaktywnych w ciągu dnia, doświadczających poczucia przygnębienia, lęku i innych objawów psychopatologicznych. Powyższe objawy będą nasilane przez zaburzenia snu. W badanej populacji u osób z zaburzeniami snu jednocześnie notowano większe nasilenie innych objawơw psychopatologicznych, co uwidacznia ogólny wynik skali NPI-NH. Mając na uwadze toczący się już proces zwyrodnieniowy, zrozumiałe wydaje się, że jego efektem będzie występowanie wielu objawów neuropsychiatrycznych o złożonych wzajemnych relacjach. Z uwagi na możliwy wpływ prowadzonej farmakoterapii na zaburzenia snu podjęto próbę oceny tego zjawiska. Analiza ujawnia, że prowadzona w okresie obserwacji terapia IAChE, nie zmieniła tendencji do ujawniania większej progresji u osób wykazujących na początku obserwacji zaburzenia snu (tab. 2). Można natomiast odnieść wrażenie, że u osób leczonych progresja ta jest nieco mniej nasilona.
8 Podobne zależności notuje się dla osób przyjmujących inne leki psychotropowe. Oczywiście trudno jest wyciągać wnioski z łącznej analizy środków o zupełnie rożnych mechanizmach działania. Zaburzenia snu są wynikiem postępującej destrukcji mόzgowej. Dynamika narastania zmian zwyrodnieniowych w decydującym stopniu determinuje obecność zaburzeń psychopatologicznych, w tym zaburzeń snu. Nasilenie tych objawόw wykazuje związek z narastaniem zmian zwyrodnieniowych [10, 31]. Występowanie zaburzeń snu stanowi czynnik rokowniczo niekorzystny i może świadczyć o większej dynamice narastania zmian zwyrodnieniowych. Piśmiennictwo [1] Dauvilliers Y: Insomnia in patients with neurodegenerative conditions. Sleep Med. 2007;4(Suppl 4):S27 S34 [2] Stopa EG, Volicer L, Kuo-Leblanc V: Pathologic evaluation of the human suprachiasmatic nucleus in severe dementia. J Neuropathol Exp Neurol 1999; 58: 29 39. [3] Zhou JN, Liu RY, Kamphorst W: Early neuropathological Alzheimer s changes in aged individuals are accompanied by decreased cerebrospinal fluid melatonin levels. J Pineal Res 2003; 35: 125 130. [4] Cohen-Mansfield J, Werner P, Freedman L: Sleep and agitation in agitated nursing home residents: an observational study. Sleep. 1995; 18: 674-80. [5] Rauchs G, Schabus M, Parapatics S, Bertran F, Clochon P, Hot P, Denise P, Desgranges B, Eustache F, Gruber G, Anderer P: Is there a link between sleep changes and memory in Alzheimer s disease? Neuroreport. 2008; 19: 1159-62. [6] Okawa M, Mishima K, Hishikawa Y, Hozumi S, Hori H, Takahashi K: Circadian rhythm disorders in sleep-waking and body temperature in elderly patients with dementia and their treatment. Sleep 1991; 14: 478-85. [7] Born J, Rasch B, Gais S: Sleep to remember. Neuroscientist. 2006; 12:410 424. [8] Bodizs R, Kis T, Lazar AS, Havran L, Rigo P, Clemens Z: Prediction of general mental ability based on neural oscillation measures of sleep. J Sleep Res. 14:285 292. [9] Gruber G, Anderer P, Parapatics S, Saletu B, Miazhynskaia T, Schabus M: Differential effects of fast and slow spindles in early and late sleep on the consolidation of an explicit memory task. J Sleep Res. 2006;15:488. [10] Beck C, Frank L, Chumbler NR, O Sullivan P, Vogelpohl TS, Rasin J, Walls R, Baldwin B: Correlates of disruptive behavior in severely cognitively impaired nursing home residents. Gerontologist 1998; 38: 189-198. [11] Folstein M.F, Folstein S.E, McHugh P.R: Mini-Mental State: A practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J. Psychiatr. Res. 1975, 12, 189-198. [12] Mc Khan G, Drachman D, Folstein M, Katzman R., Price D., Stadlan E.M. (1984): Clinical diagnosis of Alzheimer s disease:report ofthe NINCDS-ADRDA Work Group under the suspicies of Department of Health Services Task Force on Alzheimer s disease.neurology, 34, 939. [13] Hachinski V.C.: Multi-infarct dementia: a cause of mental deterioration in the elderly. Lancet 1974, 2, 207-209. [14] Cummings JL, Mega M, Gray K, Rosenberg-Thompson S, Carusi DA, Gornbein J: The Neuropsychiatric Inventory. Comprehensive assessment of psychology in dementia. Neurology 1994, 44, 2308-2314 [15] Rosen W.G, Mohs R.C, Davis K.L : A new rating scale for Alzheimer s disease. Am. J. Psychiatry 1984, 141, 1356-1364 [16] Wesensten NJ: Effects of modafinil on cognitive performance and alertness during sleep deprivation. Curr Pharm Des. 2006;12(20):2457-71
9 [17] Piérard C, Liscia P, Philippin JN, Mons N, Lafon T, Chauveau F, Van Beers P, Drouet I, Serra A, Jouanin JC, Béracochéa D: Modafinil restores memory performance and neural activity impaired by sleep deprivation in mice. Pharmacol Biochem Behav. 2007 Nov;88(1):55-63. Epub 2007 Jul 20 [18] Thomas RJ, Kwong K: Modafinil activates cortical and subcortical sites in the sleep-deprived state. Sleep. 2006 Nov 1;29(11):1471-81 [19] Hou RH, Freeman C, Langley RW, Szabadi E, Bradshaw CM: Does modafinil activate the locus coeruleus in man? Comparison of modafinil and clonidine on arousal and autonomic functions in human volunteers. Psychopharmacology (Berl). 2005 Sep;181(3):537-49. Epub 2005 Oct 12 [20] Ying-Hui Wu and Dick F. Swaab: The human pineal gland and melatonin in aging and Alzheimer s disease. J Pineal Res. 2005; 38: 145-152. [21] Blanks JC, Schmidt SY, Torigoe Y: Retinal pathology in Alzheimer s disease. II. Regional neuron loss and glial changes in GCL. Neurobiol Aging 1996; 17: 385 395. [22] Wu YH, Feenstra MG, Zhou JN: Molecular changes underlying reduced pineal melatonin levels in Alzheimer disease: alterations in preclinical and clinical stages. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88: 5898 5906. [13] Boonstra TW, Stins JF, Daffertshofer A, Beek PJ: Effects of sleep deprivation on neural functioning: an integrative review. Cell Mol Life Sci. 2007 Apr;64(7-8):934-46 [24] Chuah LY, Chee MW.: Cholinergic augmentation modulates visual task performance in sleep- -deprived young adults. J Neurosci. 2008 Oct 29;28(44):11369-77 [25] Baron JC, Chetelat G, Desgranges B, Perchey G, Landeau B, de la Sayette V: In vivo mapping of gray matter loss with voxel-based morphometry in mild Alzheimer s disease. Neuroimage. 2001;14:298 309. [26] Braak H, Braak E: Neuropathological stageing of Alzheimer-related changes. Acta Neuropathol (Berl) 1991;82:239 259. [27] Clemens Z, Fabo D, Halasz P: Overnight verbal memory retention correlates with the number of sleep spindles. Neuroscience. 2005;132:529 535. [28] Schabus M, Gruber G, Parapatics S, Sauter C, Klosch G, Anderer P: Sleep spindles and their significance for declarative memory consolidation. Sleep. 2004;27:1479 1485. [29] Fogel SM, Nader R, Cote KA, Smith CT: Sleep spindles and learning potential. Behav Neurosci. 2007;121:1 10. [30] Zhou JN, Liu RY, Kamphorst W: Early neuropathological Alzheimer s changes in aged individuals are accompanied by decreased cerebrospinal fluid melatonin levels. J Pineal Res 2003; 35: 125 130. [31] Cohen-Mansfield J, Marx MS, Rosenthal AS: Dementia and agitation in nursing home residents: how are they related? Psychol Aging. 1990;5:3-8. Revieved/Zrecenzowano 30.07.2012 r. Accepted/Zatwierdzono do druku 16.08.2012 r.
KOMUNIKAT REDAKCJI Call for Manuscripts The editors welcome original full-length research articles or short communications within the scope of the journal, not previously published or submitted to another publisher, for consideration for publication in the Psychogeriatria Polska (Polish Journal of Geriatric Psychiatry) All submissions will be independently refereed. Editorial office Psychogeriatria Polska Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 http://www.fozp.org.pl e-mail: fozp@fozp.org.pl