1 Dr hab. Anna Fidelus Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie R E C E N Z J A rozprawy doktorskiej pt. Kształtowanie kompetencji społecznych studentów ratownictwa medycznego Autor: mgr Barbara Seweryn Praca została przygotowana pod kierunkiem dr hab. Katarzyny Potyrały, prof. UP Niniejsza recenzja została wykonana na pisemne zlecenie Rady Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (pismo z dnia 03.11.2018 roku). Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 15 stycznia 2004 roku (Dz. U. nr 15 z 2004 roku, poz. 128, z późn. zm.) jej celem jej jest uzasadnienie wartości naukowej rozprawy oraz opinia o spełnianiu warunków określonych w art. 13 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. z 2014 r., poz. 1852 z późn. zm.). Zgodnie z wytycznymi ministerialnymi przedstawiona została ogólna ocena treści i układu pracy ze szczególnym podkreśleniem jej wartości merytorycznej, wskazano ewentualne i możliwe rozszerzenia i ograniczenia, dokonano oceny poprawności definicji i teorii wykorzystywanych przez Autorkę, a także dokonano oceny poprawności analiz i adekwatności naukowego poziomu pracy w odniesieniu do jej przeznaczenia. Refleksje wstępne Praca doktorska Pani magister Barbary Seweryn swoją tematyką wpisuje się w pole badawcze pedagogiki, głównie pedagogiki pracy i dydaktyki szkoły wyższej. W ostatnich latach podejmowane są dyskusje w obszarze jakości kształcenia, jego
2 efektywności i dostosowania kompetencji absolwentów szkół wyższych do wymagań na rynku pracy. Reforma edukacji i formalne wpisanie kompetencji społecznych w zakres efektów kształcenia, a także konieczność ich ewaluacji, stały się przełomem i wyzwaniem dla nauczycieli akademickich. Pomimo, że zachowanie, postawy, kompetencje miękkie studentów zawsze były istotnym elementem w procesie kształcenia, to jednak nie istniała konieczność formalnego usytuowania ich w programie studiów. Podjęta w recenzowanej pracy tematyka w zakresie kształtowania kompetencji społecznych studentów ratownictwa medycznego nie jest łatwa, zarówno pod względem oceny, jak również standaryzacji. Brakuje zarówno doświadczeń, jak również opracowań naukowych podejmujących kwestię standaryzacji oceny kompetencji społecznych na studiach medycznych. Tym bardziej należy docenić zrealizowany przez Autorkę projekt badawczy i refleksyjną dyskusję wyników oraz propozycje wdrożenia w życie konkretnych, zweryfikowanych w badaniach rozwiązań. Podjęta problematyka wpisuje się w aktualne zmiany w systemie edukacyjnym w Polsce i Europie. Polityka edukacyjna Unii Europejskiej popularyzuje pojęcie kompetencji społecznych. Istnieje przekonanie, że na współczesnym rynku pracy kompetencje społeczne jako kompetencje miękkie warunkują możliwość wykorzystania kompetencji twardych, zawodowych i pełnią znaczącą rolę zarówno w procesie edukacji, jak również w życiu zawodowym. Badania przeprowadzone przez Autorkę koncentrują się na wypracowaniu i udoskonaleniu procesu kształtowania kompetencji społecznych wpisanych w kierunkowe efekty kształcenia w programie studiów kierunku ratownictwo medyczne. Należy zaakcentować, że przeprowadzone przez Doktorantkę badania wymagały dużej odpowiedzialności natury etycznej. Rozprawa jest tym bardziej interesująca, że Autorce przyświecały motywy osobiste, gdyż sama jest ratownikiem medycznym. Zatem recenzowana praca stanowi rodzaj swoistych badań w działaniu, w których rozpoznaje Ona teren swej aktywności, szuka dróg jej doskonalenia, jak również dąży do kreacji samej siebie w zawodzie ratownika medycznego. Ocena ogólna rozprawy
3 Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, wniosków końcowych i rekomendacji, bibliografii i netografii, spisu tabel, rysunków i wykresów, załączników oraz streszczenia w języku polskim i angielskim. Struktura pracy jest przejrzysta oraz w pełni odpowiada podjętemu tematowi i problematyce. Przechodząc do omówienia i oceny zawartości treściowej rozprawy: Rozdział 1. W rozdziale pt. Dydaktyka medyczna jako subdyscyplina pedagogiczna wobec zmian w standardach edukacyjnych na około 30 stronicach Autorka umiejętnie przedstawiła podstawowe zagadnienia w obszarze dydaktyki medycznej. Szczególną uwagę poświęciła zmianie standardów edukacyjnych będącej następstwem dążenia do ujednolicenia szkolnictwa wyższego na świecie. Szczególną rolę w reformie kształcenia studentów odegrały Europejskie Ramy Kwalifikacji, będące międzynarodowym układem odniesienia obejmującym wszystkie kwalifikacje dyplomy i certyfikaty. Autorka konsekwentnie i zgodnie z poczynionymi przez siebie założeniami, logiką i zarazem dyscypliną wypowiedzi oraz umiejętnością posługiwania się warsztatem pojęciowym przedmiotowej dyscypliny i zdolnością formułowania myśli na dobrym poziomie językowym, prześledziła wszystkie ważne elementy edukacji europejskiej. Dobrze dokumentuje własną perspektywę patrzenia na analizowane problemy i wystarczająco rozwija konieczne wątki dotyczące przyjętego podejścia teoretycznego obejmującego przejście od kwestii standardów ogólnych do standardów zawodowych i charakterystykę kompetencji społecznych. W omawianym rozdziale znalazła się również wyczerpująca prezentacja sylwetki ratownika medycznego i szczegółowa charakterystyka procesu kształcenia ratownika medycznego. Rozdział pierwszy kończy spójny i logicznie przeprowadzony wywód poświęcony dydaktyce medycznej i możliwości kształcenia kompetencji społecznych przyszłych ratowników medycznych. Treści te są rozwijane i analizowane przez Doktorantkę konsekwentnie i wielowymiarowo. Rozdział 2. W rozdziale zatytułowanym Kompetencje społeczne na tle innych kompetencji i kwalifikacji przedstawiona została analiza pojęcia kompetencji w ujęciu różnych
4 dyscyplin naukowych. Ta rozbudowana analiza w obszarze kompetencji społecznych, ze szczególnym odniesieniem ich roli w przygotowaniu do zawodu ratownika medycznego, stanowi wystarczające uzasadnienie dla postawienia problemu badawczego. Rozbudowane refleksje prowadzą Doktorantkę do sformułowania i konceptualizacji zagrożeń, jakie pojawiają się w procesie przygotowywania studentów do zawodu ratownika medycznego i zakresu stawianych wymagań jeszcze na poziomie kształcenia. Podsumowując część teoretyczną recenzowanej pracy, należy podkreślić, że jej zawartość w sposób wystarczający uzasadnia realizację projektu badawczego. Autorka wyczerpująco przedstawia stan teoretyczny i prawny w zakresie kształcenia studentów ratownictwa medycznego, stanowiący dobrą podstawę konceptualizacji i operacjonalizacji własnego projektu badawczego. Rozdział 3. Trzeci rozdział pracy - Badania własne - poświęcony jest uszczegółowieniu założeń metodologicznych rozprawy. Autorski projekt badawczy zaplanowany i przeprowadzony został w sposób spójny i wyczerpujący pod względem opisu wszystkich koniecznych elementów warunkujących prawidłowe postępowanie badawcze, prowadzące do realizacji założonych celów. W sposób pełny dokonano opisu przedmiotu badań - zjawisko wpływu zajęć eksperymentalnych na kształtowanie kompetencji społecznych studentów ratownictwa medycznego w trakcie studiów pierwszego stopnia i celu badań. Wyczerpująco zaprezentowano problemy i hipotezy badawcze, a także zmienne i wskaźniki. Autorka przyjęła zmienną zależną: poziom efektów kształcenia studentów w zakresie kompetencji społecznych, jedną zmienną niezależną: kierunkowe efekty kształcenia oraz trzy zmienne zakłócające. Funkcję wskaźników pełnią oceny postaw studentów dokonane przez nauczycieli podczas zajęć oraz przez egzaminatorów. Jako wskaźnik wskazano sylabus przedmiotu. W realizowanym projekcie badawczym wykorzystano metodę eksperymentu pedagogicznego, która wymaga pokonania wielu trudności natury organizacyjnej i metodologicznej. Eksperyment pedagogiczny dostarcza nie tylko materiału faktów, ale prowadzi do pewnego sposobu interpretacji.
5 Przy eksperymencie z reguły występują ponadto inne metody szczegółowe, w tym badaniu metoda określania poziomu kompetencji społecznych. Każdy student na pierwszych zajęciach został oceniony w zakresie badanych kompetencji społecznych przez nauczyciela na indywidualnym formularzu ewaluacyjnym, co Autorka przyjęła jako formę pretestu. Jego wyniki wzmacniają siłę dowodową eksperymentu stanowiąc swoisty układ odniesienia dla porównania wyników studentów grupy eksperymentalnej i kontrolnej. Pani magister Barbara Seweryn w realizowanym projekcie eksperymentalnym wykorzystała pięć autorskich narzędzi badawczych: indywidualny formularz ewaluacyjny na potrzeby ćwiczeń, indywidualny formularz ewaluacyjny na potrzeby laboratoriów, kartę egzaminu OSCE, arkusz obserwacji pedagogicznej dotyczący indywidualnej motywacji studentów oraz kwestionariusz diagnostyczny dla nauczycieli przedmiotu. Autorka szczegółowo opisała etapy realizowanego projektu badawczego, uwzględniając informacje o badaniach pilotażowych i badanych grupach. Badania obejmowały badanie pilotażowe w roku akademickim 2014/2015, które miało na celu weryfikację narzędzi badawczych, konspektów zajęć i przetestowanie możliwości organizacyjnych i logistycznych przeprowadzenia egzaminu OSCE oraz karty oceny do poszczególnych stacji. Badania właściwe prowadzono w latach 2015/2016 i 2016/2017. Z uwagi na problemy wynikające z absencji prowadzącego zajęcia w roku 2015/2016 zrezygnowano z wykorzystywania fragmentarycznego materiału badawczego, toteż podstawą analizy były wyniki uzyskane w badaniu w roku 2016/2017. Grupę badawczą, zarówno w badaniach pilotażowych i właściwych, stanowili studenci kierunku ratownictwo medyczne Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Eksperyment pedagogiczny został przeprowadzony na I roku studiów, w ramach przedmiotu Podstawy medyczne czynności ratunkowych. W badaniu uczestniczyło 45 osób, w tym 17 kobiet i 28 mężczyzn. Materiał badawczy uzyskany od prowadzących zajęcia oraz podczas egzaminu z pomocą stworzonych narzędzi stanowił podstawę przeprowadzonej analizy ilościowej. Wypełnione karty indywidualnej oceny, karty incydentów krytycznych, karty zajęć praktycznych, kolokwia oraz karty zajęć praktycznych były bezpośrednio dostarczane do autorki badania. Do obliczeń zastosowano pakiet statystyczny Statistica. Do analizy statystycznej kart egzaminu OSCE Autorka wykorzystała statystykę Chi-kwadrat
6 Pearsona, analiza formularzy ewaluacyjnych oparta była na teście t dla prób niezależnych (tzw. test Studenta), do obliczenia korelacji pomiędzy formularzami ewaluacyjnymi a wynikami egzaminu OSCE Autorka wykorzystała korelację porządku rang Spearmana. Zastosowane w pracy metody badawcze zasługują na pozytywną ocenę. Dobór metod jest prawidłowy w stosunku do określonego przedmiotu badań. Podsumowując część metodologiczną recenzowanej pracy należy podkreślić, że Doktorantka wyczerpująco precyzuje podstawowe założenia metodologiczne. Opisany przezeń model badań i sposób jego realizacji jest pełny. Rozdział 4. Rozdział Rezultaty badań własnych stanowi dosyć obszerną analizę zebranego materiału badawczego. Autorka podjęła próbę określenia efektywności kształcenia kompetencji społecznych studentów ratownictwa medycznego. Uzyskane wyniki badań bezsprzecznie potwierdzają fakt, że standaryzowana ocena postaw i zachowań nie jest łatwa do zaplanowania, a proces egzaminowania kompetencji społecznych jest trudny i złożony. Rozdział kończy podsumowanie wyników, będące weryfikacją przyjętych hipotez badawczych. Rozdział V. Kolejny rozdział Dyskusja wyników jest podsumowaniem przeprowadzonego badania eksperymentalnego. Autorka wskazała na znaczne ograniczenia możliwości standaryzacji oceny kompetencji społecznych i trudności w określeniu najbardziej efektywnych metod nauczania przyszłych ratowników medycznych. Autorka dysertacji poszukując odpowiedzi na pytanie badawcze, które z kompetencji społecznych w kierunkowych efektach kształcenia doskonalone są najszybciej i najłatwiej poprzez wykorzystane metody nauczania, rozbiła je na elementy, które mogą i powinny się w nich zawierać. Autorka szczegółowo i syntetycznie wskazała najskuteczniejsze formy nauczania oraz egzaminowania wybranych efektów kształcenia w procesie przygotowywania studentów do wykonywania zawodu ratownika medycznego.
7 Dysertację kończą Wnioski końcowe i rekomendacje, które zawierają konstruktywne wskazówki dla uczelni kształcących ratowników medycznych, dla nauczycieli akademickich i dla Ministerstwa Zdrowia nadzorującego opracowywanie standardów kształcenia na kierunku ratownictwo medyczne. To bardzo cenny materiał, który z mojej perspektywy można było bardziej uszczegółowić. Reasumując: za ważny i wartościowy wkład Doktorantki do pedagogiki zaliczyłabym głównie: 1) eksplorację ważnych praktycznie obszarów badań nad jakością kształcenia, jego efektywnością i dostosowaniem kompetencji absolwentów do wymagań na dzisiejszym rynku pracy, rzadko w prezentowanej perspektywie podejmowanych przez pedagogów. Praca wnosi nowe elementy do wiedzy na temat kształtowania i oceniania kompetencji społecznych studentów ratownictwa medycznego (projekt zakładający bezpośrednio aplikację wyników w praktyce, dzięki pozyskiwanym danym z różnych źródeł podmiotowych i przedmiotowych); 2) dużą erudycję oraz umiejętność analizy i syntetyzowania tekstów naukowych (dobrze określone pojęcia, definicje zjawisk i egzemplifikacja zależności między nimi); 3) dokonanie eksploracji uwarunkowań procesu kształcenia i jego hipotetycznych uwarunkowań na podstawie wielu źródeł informacji i próbę ich zsyntetyzowania, ukierunkowaną na sformułowanie zaleceń dla praktyki pedagogicznej i systemu edukacyjnego w Polsce; 4) w pełni prawidłowo zaplanowany, autorski i interesujący projekt badawczy, wskazujący na wysoką świadomość metodologiczną; 5) spójność sposobu sformułowania założeń metodologicznych z rezultatami badań, co powoduje łatwość odczytania odpowiedzi na postawione pytania badawcze; 6) wyczerpywalność wskazań aplikacyjnych i rekomendacji praktycznych w stosunku do rezultatów badań, które pozwalają na znacznie bardziej pogłębione i poszerzone wnioskowanie praktyczne.
8 KONKLUZJA Przytoczony opis pracy pozwala postawić ogólny wniosek, że Pani mgr Barbara Seweryn przedstawiła istotny poznawczo i praktycznie projekt badawczy, wielowymiarowo charakteryzujący przedmiotowe dlań zjawiska i ich potencjalne powiązania. Jego realizacja w stopniu wystarczającym dokumentuje umiejętności i kompetencje do prowadzenia pracy naukowej. Pracę można uznać za oryginalne rozwiązanie problemu naukowego. Doktorantka wykazuje się dobrą ogólną wiedzą naukową w danej dyscyplinie naukowej, odnoszącej się do postawionego problemu, posiada także wiedzę i umiejętności w zakresie warsztatu metodologicznego, co wzmacnia owartość rozwiązania postawionego problemu badawczego. Przedstawiony materiał teoretyczny i empiryczny jest istotny dla rozwiązywania problemów w obszarze pedagogiki i pedagogiki pracy oraz interesujący poznawczo, a przede wszystkim utylitarnie. Zgodnie zatem z ideą art. 13 Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DZ.U. z 2014 r., poz. 1852 z późn. zm.) 1, oceniana rozprawa spełnia w stopniu wystarczającym wymagania w nim artykułowane: Doktorantka stawia ważny pedagogicznie problem naukowy, wykazuje dobry poziom ogólnej wiedzy teoretycznej w reprezentowanej przez siebie dyscyplinie naukowej, wykazuje dostateczne kompetencje metodologiczne, które dają podstawę do wnioskowania o możliwości rozwoju w kierunku samodzielnego prowadzenia pracy naukowej, skutkującej realizacją zakładanych celów. Mając na uwadze istotność społeczną problemu, znaczenie praktyczne dokonanych eksploracji empirycznych, dobre przygotowanie teoretyczne, uważam, że praca po dokonaniu refleksji nad warstwą metodologiczną i strukturą treściową oraz w zakresie sposobu analizy i wnioskowania praktycznego, 1 Rozprawa doktorska, przygotowywana pod opieką promotora albo pod opieką promotora i promotora pomocniczego, o którym mowa w art. 20 ust. 7, powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego lub oryginalne dokonanie artystyczne oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie naukowej lub artystycznej oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej lub artystycznej.
9 może być podstawą dalszego postępowania w przewodzie doktorskim. Dlatego wnoszę do Rady Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie formalny wniosek o dopuszczenie Pani Magister Barbary Seweryn do dalszych etapów postępowania w procesie otrzymania naukowego stopnia doktora w dziedzinie nauk społecznych - w dyscyplinie pedagogika.