MAREK SUTERSKE EDWARD PRZYMUSZAŁA R Z E Ź B IA R Z Z IE M I W O L S Z T Y H S K IE J

MAREK SUTERSKE EDWARD PRZYMUSZAŁA R Z E Ź B IA R Z Z IE M I W O L S Z T Y H S K IE J

^Zanieś 'Stalinie/ i tym ui&zystkim/, ktazyza izeźły/ a tłusty/ pa&ud/zily/ do/ zadumy/1 tejleksfa/.

O p ra c o w a n ie g ra fic z n e Marek Suterski W s p ó łp ra c a Joanna Zwolińska, Kazimiera Mirosława Mączkowska K o n s u lta c ja Zofia Chwalisz, Stefania Mała K o re k ta Stefania Mała Z d ję c ia Roman Basak Wydawca: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wolsztyn ISBN: 83-89208-03-2 Muzeum Regionalne w Wolsztynie Realizacja: W ydaw nictw o "FOBTFS" - A rtur Skorupiński 64-200 W olsztyn, ul. Poznańska 9, tel. 0602 101 190

cvlio m isi/iz najleji&zy/ p o m yśleć nie/ zdałem ^Pozu Ujm, co/ jaaż/ LO/ nuwnwize/ spoczyuia/ CW p o tn ym zzwj&ie/ i/ co/ uu/datiyum ^ eno/ Mań/, ducha/ S j2 e tn ia ją c a / lualę/ PiicAaŁ sdniał

SPIS TREŚCI: WSTĘP... 9 1. SŁOWO O RZEŹBIE... 10 2. LATA SZKOLNE I MŁODOŚĆ... 10 3. PRACA W PRZEDSIĘBIORSTWIE WODNO - KANALIZACYJNYM I ELEKTRYCZNYM W WOLSZTYNIE... 11 4. NAUKA RZEŹBY U PROF. MARCINA ROŻKA...12 5. DZIAŁALNOŚĆ EDWARDA PRZYMUSZAŁY W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ...14 6. STUDIA W PAŃSTWOWYM INSTYTUCIE SZTUK PLASTYCZNYCH I PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOLE SZTUK PLASTYCZNYCH W POZNANIU...15 7. TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA...18 ZAKOŃCZENIE... 22 ANALIZA NAJWAŻNIEJSZYCH PRAC ARTYSTY... 31 MAŁE FORMY RZEŹBIARSKIE EDWARDA PRZYMUSZAŁY... 57 SPIS WAŻNIEJSZYCH PRAC ARTYSTY... 61 BIBLIOGRAFIA... 63

WSTĘP R z e ź b a n ie d o ró w n u je sw o ją p o p u la rn o ś c ią m a la rstw u, a n a w e t a rc h ite k tu rz e. N a le ż y d o d z ie d z in sz tu k i p la s ty c z n e j, o k tó re j n a sz a w ie d z a m im o w sz y stk o je s t n ie p e łn a. N in ie jsz e o p ra c o w a n ie p o ś w ię c o n e je s t n a jz d o ln ie js z e m u u c z n io w i p ro fe so ra M a rc in a R o ż k a - E d w a rd o w i P rz y m u sz a le. W tej k ró tk ie j m o n o g ra fii z a w a rte są w sp o m n ie n ia, n o ta tk i, p u b lik a c je z ró ż n y c h c z a s o p is m d o ty c z ą c e sy lw e tk i a rty sty.w y k o rz y sta n o listy, fo to g ra fie a rc h iw a ln e ze z b io ró w ro d z in y i Iz b y P a m ię c i S z k o ły Z a w o d o w e j, n a p u b lik o w a n ie k tó ry c h w ła ś c i c ie le w y ra z ili z g o d ę. W o p ra c o w a n iu u m ie sz c z o n o z d ję c ia n a jw a ż n ie js z y c h d z ie ł (rz e ź b, p ła s k o rz e ź b ), k tó re z o sta ły w y k o n a n e n ie ty lk o n a z ie m i w o lsz ty ń sk ie j, a le w ró ż n y c h m ie js c a c h W ie lk o p o lsk i. P o m y s ło d a w c ą n a p is a n ia tej m o n o g ra fii o ra z u rz ą d z e n ia m ie js c a p a m ię c i a rty sty w M u z e u m R e g io n a ln y m w W o lszty n ie je s t ra d n y L e o n a rd B o ro w c z a k. Ju ż o d w ie lu la t z a b ie g a ł o to, a b y z n a la z ło się m ie jsce n a s ta łą e k sp o z y c ję p ra c rz e ź b ia rz a, b y tu ry ści z w ie d z a ją c y n a sz e p ię k n e m ia sto i o k o lic e m o g li n ie ty lk o z a p o z n a ć się z rz e ź b a m i i m a la rs tw e m M a rc in a R o ż k a, a le p o z n a ć ró w n ie ż tw ó rc z o ś ć je g o u c z n ia. J a k d o tą d, p o z a sk ro m n y m i n o ta tk a m i w p ra s ie lo k a ln e j, n ie u k a z a ło się w ię k sz e o p ra c o w a n ie d o ty c z ą c e d z ia ła ln o ś c i rz e ź b ia rz a. Z e w z g lę d u n a m o je p ro fe s jo n a ln e z a in te re s o w a n ie s z tu k ą b y łe m d o ść b lisk o z w ią z a n y z p a n e m E d w a rd e m P rz y m u sz a łą. J u ż w c z e śn ie j n a p is a łe m o n im k ilk a a rty k u łó w w p ra s ie lo k a ln e j i w P la s ty c e i W y c h o w a n iu (w y d a w n ic tw o w a rsz a w sk ie ). O d p ro fe so ra J ó z e fa P e tru k a (p ro w a d z ą c e g o p ra c o w n ię rz e ź b y w A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h w P o z n a n iu ) d o w ie d z ia łe m się, ja k b a rd z o n a u c z e ln i c e n io n o je g o talen t. U w a ż a n o g o z a b a rd z o u z d o ln io n e g o stu d e n ta, s z c z e g ó ln ie w rz e ź b ie m o n u m e n taln ej. E d w a rd P rz y m u s z a ła w sw y c h d z ie ła c h (w y k o n a n y c h w g lin ie, g ip sie, c e m e n c ie p la s ty c z n y m, p ia s k o w c u i b rą z ie ) u m ia ł p o d k re ś lić e k sp re sję, u c h w y c ić p ra w d z iw o ść g e stó w, ru c h u, w y ra z u tw arzy, a to z b liż a ło g o d o re a liz m u. S ta ra ł się w y d o b y ć in d y w id u a ln y c h a ra k te r p o rtre to w a n e j p o sta c i. D ą ż y ł do n ie u s ta n n e g o o ż y w ie n ia rz e ź b y p o p rz e z p ra w d ę o d tw o rz o n ą z n atu ry. Z le c e n io d a w c ą m o n u m e n ta ln y c h rz e ź b b y ł d łu g o le tn i p re z e s Z B O W id u p. m e c. A n to n i K u t. P a n u m e c e n a so w i z a w d z ię c z a m y, ż e ta k w ie le d z ie l w y k o n a ł E d w a rd P rz y m u s z a ła w n a s z y m re g io n ie. D z ię k u ję p a n i Z o fii C h w a lis z - d y re k to ro w i M u z e u m R e g io n a ln e g o w W o ls z ty n ie, K a z im ie rz e M iro sła w ie M ą c z k o w sk ie j, Jo a n n ie Z w o liń sk ie j z a u d o stę p n ie n ie m a te ria łó w n ie z b ę d n y c h d o n a p is a n ia tej m o n o g ra fii o rz e ź b ia rz u, Ire n e u sz o w i Z w o liń s k ie m u z a tłu m a c z e n ie te k stó w, listó w p is a n y c h w ję z y k u n ie m ie c k im, a d o ty c z ą c y c h ż y c ia i d z ia ła ln o ś c i rz e ź b ia rsk ie j E d w a rd a P rz y m u sz a ły, F lo ria n o w i A n tk o w ia k o w i z a a rty k u ł O E d w a rd z ie P rz y m u s z a le u m ie sz c z o n y w G ło sie W o ls z ty ń sk im n r 8 z 2 0 0 2 r., L id ii L isie c k ie j i P io tro w i P o tw o ro w s k ie m u z a p rz e p isy w a n ie te k s tu n a k o m p u te rz e, H a lin ie S u te rsk ie j - ra d n e j M ia sta i G m in y za p o m o c w z a ła tw ia n iu sp o n so ró w, d z ię k i k tó ry m m o n o g ra fia m o g ła się u k a z a ć o ra z R o m a n o w i B a sa k o w i za w sp a n ia łe z d ję c ia i d o c ie k liw o ść p rz y ic h w y k o n y w a n iu. 9

1. SŁOWO O RZEŹBIE R z e ź b a, o b o k m a la rstw a, a rc h ite k tu ry i g ra fik i, je s t je d n y m z d z ia łó w sz tu k p la s ty c z n y c h. N a jo g ó ln ie j rz e ź b ę d zieli się n a d w ie g ru p y : p e łn ą c z y li p e łn o p la sty c z n ą i re lie f c z y li p ła s k o rz e ź b ę. Ja k k a ż d e d z ie ło sztu k i, ta k ż e i rz e ź b a z a w ie ra o k re ś lo n ą tre ść. P o d sta w o w y m ro d z a je m je s t rz e ź b a fig u ra ln a (w ra z z rz e ź b ą p o rtre to w ą ) o p e ru ją c a m o ty w e m p o je d y n c z e j p o sta c i lu d z k ie j (p o sąg, fig u ra, sta tu a, to rs, g ło w a, p o p ie rsie, b iu st) lu b rz e ź b a w ie lo fig u ra ln a. D a je o n a o d b io rc y m o ż liw o ść b e z p o śre d n ie g o k o n ta k tu z je j fo rm ą b a rd z ie j n iż m a la rstw o. K ie d y u sy tu o w a n a je s t w p rz e s trz e n i, w y p e łn ia św ia t c z ło w ie k a. Ja k o p rz e d m io t m a te ria ln y, d o ty k a ln y u k a z u je o b se rw a to ro w i, z a sp ra w ą a rty sty rz e ź b ia rz a, w ą te k fa b u la rn y, ro d z i m y śli, w y w o łu je w ra ż e n ia, sk o ja rz e n ia, n ie k ie d y z a c h w y t. R z e ź b a d z ia ła n a n a s z ą w y o b ra ź n ię w z a le ż n o śc i o d m ie js c a je j u sta w ie n ia, p o ry d n ia, ś w ia tła i sp o s o b u o g lą d a n ia. W y sta w io n a n a z e w n ą trz w s p ó łg ra z p o w ie trz e m, p o d o b n ie ja k c z ło w ie k ż y ją c y w rz e c z y w is ty m św ie c ie. M o ż e sta n o w ić w o b e c p rz e s trz e n i k s z ta łt z w arty, b a rd z ie j lu b m n iej o k re ślo n y, b y w a, ż e je s t a ż u ro w a, ro z c z ło n k o w a n a, p rz e z c o w ią ż e się z o ta c z a ją c ą n as rz e c z y w is to śc ią. W p ro c e s ie tw o rz e n ia to w a rz y s z ą rz e ź b ia rz o w i d w ie siły. J e d n ą je s t p ra g n ie n ie u k a z a n ia o b ra z u p la s ty c z n e g o, z d ru g ą tw ó rc a z m a g a się m a ją c p rz e d so b ą m n iej lu b b a rd z ie j o p o rn y m a te ria ł, k tó ry w y m a g a p o d p o rz ą d k o w a n ia w iz ji rz e ź b ia rsk ie j. Z e w z g lę d u n a s to su n e k d o rz e c z y w is to śc i, m o ż n a p o d z ie lić j ą n a p rz e d s ta w ia ją c ą i b e z p rz e d m io to w ą c z y li a b stra k c y jn ą. 2. LATA SZKOLNE I MŁODOŚĆ E d w a rd a P rz y m u sz a łę p o z n a łe m w 1965 ro k u n a z e b ra n iu K o la A b so lw e n tó w w w o ls z ty ń s k im lic e u m. A rty s ta p re z e n to w a ł p ro je k t p ła s k o rz e ź b y p rz e d s ta w ia ją c y p a tro n k ę L ic e u m O g ó ln o k s z ta łc ą c e g o M a rię S k ło d o w sk ą -C u rie. N ie b ę d ę o d o so b n io n y, je ś li n a p iszę, ż e je s t to je d n a z le p s z y c h p ra c rz e ź b ia rz a. T o p ie rw s z e sp o tk a n ie sp o w o d o w a ło, że c z ę sto o d w ie d z a łe m je g o p ra c o w n ię, s łu c h a łe m je g o c e n n y c h ra d o k o m p o z y c ji, e k s p re s ji i tw o rz y w ie rz e ź b ia rsk im o ra z w ła ś c i w y m s to su n k u rz e ź b ia rz a d o m a te ria łu. A b y ł to o k re s, g d y sa m p rz y g o to w y w a łe m się d o p o d ję c ia stu d ió w w P a ń s tw o w ej W y ższej S z k o le S z tu k P la s ty c z n y c h w P o z n a n iu. E d w a rd P rz y m u s z a ła b y ł u c z n ie m a rty s ty -rz e ź b ia rz a M a rc in a R o ż k a. U ro d z ił się 2 4 m a ja 1915 ro k u w W o lszty n ie, z o jc a J a n a i m a tk i B a rb a ry z d o m u M aj. P o c h o d z ił z w ie lo d z ie tn e j ro d zin y. W ro k u 1922 ro z p o c z ą ł n a u k ę w S z k o le P o d s ta w o w ej N r 2 w W o lszty n ie. Ja k o u c z e ń b u d z ił w śró d n a u c z y c ie li p o w s z e c h n e u z n a n ie ry s u n k a m i i m a ły m i fo rm a m i rz e ź b ia rsk im i. S z k o łę p o d s ta w o w ą u k o ń c z y ł w ro k u 1929. 10

3. PRACA W PRZEDSIĘBIORSTWIE WODNO KANALI ZACYJNYM I ELEKTRYCZNYM W WOLSZTYNIE T ru d n e w a ru n k i m a te ria ln e ro d z in y P rz y m u sz a łó w z m u s iły E d w a rd a d o p o d ję c ia p racy. Z o sta ł z a tru d n io n y w P rz e d s ię b io rstw ie W o d n o -K a n a liz a c y jn y m i E le k try c z n y m w W o lszty n ie o d 1 p a ź d z ie rn ik a 1930 r. d o 10 p a ź d z ie rn ik a 1933 r. Edward P rzym uszała rzeźbiarz Ziem i W olsztyńskiej P o c z ą tk o w o p ra c o w a ł ja k o p o m o c n ik w b iu rz e, a p ó ź n ie j ja k o k a n c e lis ta (n iż sz y u rz ę d n ik ) i ry s o w n ik. Z p ra c y tej n ie b y ł z b y t z a d o w o lo n y. M y śl o tw ó rc z o ś c i a rty sty c z n e j n ie d a w a ła m u sp o k o ju. W w o ln y c h c h w ila c h rz e ź b ił p o sta c ie lu d zi i z w ie rz ą t w w o sk u i ś n ie g u. Z w ła sn e j w o li p rz e rw a ł p ra c ę w P rz e d s ię b io rstw ie W o d n o -K a n a liz a c y jn y m z p o w o d u n a u k i rzeźb y. O d 1 p a ź d z ie rn ik a 1934 ro k u p o n o w n ie w ró c ił d o p ra c y d o te g o sa m e g o p rz e d s ię b io rs tw a n a sta n o w isk o k a n c e listy i k re śla rz a. W z a k ła d z ie p ra c y p o z o s ta ł a ż d o 31 s ty c z n ia 1937 r. B y ł p iln y m i k o m p e te n tn y m p ra c o w n ik ie m w b iu rz e. P la n y ry s u n k o w e d o ty c z ą c e sie c i e le k try c z n y c h, g a z o w y c h i w o d n y c h, k tó re w y k o n y w a ł c e c h o w a ła rz e te ln o ś ć i fa c h o w o ść. W ro k u 1937 p o w o ła n o g o d o o b o w ią z k o w e j słu ż b y w o jsk o w e j. O d b y w a ł ją w M a ry n a rc e W o je n n e j w G d y n i, a p o je j z a k o ń c z e n iu w ró c ił d o u k o c h a n e g o W o l sz ty n a. W ty m c z a s ie w z ią ł u d z ia ł w k o n k u rs ie n a rz e ź b ę ze śn ie g u. P o d c z a s siln y c h o p a d ó w śn ie ż n y c h w ro k u 1938 P rz y m u s z a ła z w ió z ł n a sw o je p o d w ó rz e d u ż ą ilo ść 11

B ole sła w C hrobry, rzeźba ze śniegu, Jan III S obie ski na koniu, rzeźba ze śn ie gu, B erzyna, 1938 B erzyna, 1934 Z praw ej Edward Przym uszała. śn ie g u i w y rz e ź b ił J a n a III S o b ie s k ie g o n a k o n iu w e d łu g z n a n e g o p o m n ik a, z n a jd u ją c e g o się w e L w o w ie. C z te ry la ta w c z e śn ie j w te n sa m sp o só b w y rz e ź b ił B o le sła w a C h ro b re g o. B y ł to p rz e ło m o w y m o m e n t w je g o ż y c iu, b o w ie m rz e ź b a S o b ie s k ie g o n a k o n iu p o d o b a ła się w sz y stk im. E d w a rd P rz y m u s z a ła w k o n k u rs ie ty m z d o b y ł p ie rw s z ą n a g ro d ę. W te n sp o s ó b u ja w n ił się ja k o rz e ź b ia rz (s a m o u k ) o d u ż y m ta le n c ie. W y g ra n y k o n k u rs n a rz e ź b ę z e śn ie g u p rz y c z y n ił się d o te g o, że z a in te re s o w a n o się je g o o so b ą. R e c e n z je o k o n k u rs ie u m ie śc ił p an R o m a n O lsz e w sk i w K u rie rz e P o z n a ń sk im p isząc: N ie p o sp o lite z d o ln o ści rz e ź b ia rsk ie w y k a z u je p. E d w a rd P rz y m u sz a ła z W o ls z ty n a. W k o ń c u d o sz ło d o s p o tk a n ia z p ro fe so re m M a rc in e m R o ż k ie m. 4. NAUKA RZEŹBY U PROF. MARCINA ROŻKA Pan Edward Przymuszała urodzony 24 maja 1915 pracował u mnie w czasie od 1 lutego 1938 do 15 sierpnia 1939 jako współpracownik rzeźbiarski, wykonując prace rzeźbiarskie w sztucznym jak i naturalnym kamieniu w zamian za naukę przeze mnie udzielaną w modelowaniu w glinie oraz wykonywaniu modeli w gipsie. N a p isa ł M a rc in R o ż e k a rty sta -rz e ź b ia rz. W ty m m ie js c u p o z w o lę so b ie n a re m in is c e n c je o p ro f. M a rc in ie R o ż k u. W ro k u 1911 M a rc in R o ż e k ju ż ja k o w y k sz ta łc o n y rz e ź b ia rz p o w ró c ił d o P o lsk i i o sie d lił się w P o z n a n iu. K sz ta łc ił się w A k a d e m ii M o n a c h ijsk ie j w k la s ie p ro f. E rw i n a K u rz a w y c h o w a n e g o n a k u lc ie w ło sk ie g o re n e s a n su. W 1919 r. w w y z w o lo n y m P o z n a n iu, d z ię k i sta ra n io m m.in. M a rc in a R o ż k a, p o w o ła n o d o ż y c ia S z k o łę Z d o b n ic z ą. R o ż e k o b ją ł k ie ro w n ic tw o w y d z ia łu rzeźb y, 12

le c z p o ro k u z re z y g n o w a ł z p ra c y p e d a g o g ic z n e j i z a ją ł się w ła s n ą tw ó rc z o ś c ią. C h c ia ł p o z o sta w ić śla d sw o je j o b e c n o śc i w ż y c iu a rty sty c z n y m P o lsk i. W 1933 z lik w id o w a ł p ra c o w n ię w P o z n a n iu i n a sta łe p rz e n ió sł się d o W o lszty n a. N a p isa łe m k ilk a z d a ń o p ro f. R o ż k u, a b y p o d k re ś lić, u ja k ie g o z n a k o m ite g o a rty sty k sz ta łc ił się E d w a rd P rz y m u sz a ła. M ię d z y p ro f. M a rc in e m R o ż k ie m a E d w a rd e m P rz y m u s z a łą z a w ią z a ła się nić p rz y ja ź n i. R o ż e k d a rz y ł g o o lb rz y m im z a u fa n ie m i sy m p a tią. U w a ż a ł E d w a rd a za n a jz d o ln ie jsz e g o sw o je g o u c z n ia. W la ta c h 1 9 3 8-3 9 P rz y m u s z a ła p o m aj ;ał M a rc in o w i R o ż k o w i p rz y w y k o n y - w a n iu ty m p a n o n u d o k o ś c io ła św. Je rz e g o w G n ie ź n ie, K a ro la K u rp iń s k ie g o d la o p e ry p o z n a ń sk ie j o ra z p rz y p ła s k o rz e ź b a c h d la k o ś c io ła św. M ik o ła ja w K ro b i. P ła s k o rz e ź b y d o ty c z y ły scen z ż y c ia C h ry stu sa O d N a ro d z e n ia d o U k rz y ż o w a n ia o ra z T a je m n ic ró ż a ń c a. T y ch o sta tn ic h p rac n ie d o k o ń c z o n o. Z 1938 r. p o c h o d z i k ró tk i list M a rc in a R o ż k a d o E d w a rd a P rz y m u sz a ły : Niech Pan wypełni nadesłany formularz w miejscu, które podkreśliłem czerwonym ołówkiem. Przysyłam na razie 20 złotych, resztę przy okazji jak Pan będzie u mnie. Proszę o pokwitowanie. Jak zdrowie? Pozdrowienia i życzenia najrychlejszego wyzdrowienia. M.R. L ist p o c h o d z i z 2 4.1 0.1 9 3 8 r. M o ż e m y ty lk o d o m n ie m y w a ć, że c h o d z iło o z a p ła tę E d w a rd o w i P rz y m u - szale z a p o m o c p rz y w y k o n y w a n iu p rac rz e ź b ia rsk ic h. E dw ard P rzym u sza ła ja k o w sp ó łp ra c o w n ik rzeźbia rski prof. M. R ożka 13

5. DZIAŁALNOŚĆ EDWARDA PRZYMUSZAŁY W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ W y b u c h II w o jn y św ia to w e j p rz e rw a ł d z ia ła ln o ś ć rz e ź b ia rs k ą i w sp ó łp ra c ę z p ro fe s o re m R o ż k ie m. P o w k ro c z e n iu ż o łn ie rz y n ie m ie c k ic h d o W o lszty n a sk ie ro w a n o P rz y m u sz a łę d o p ra c y fiz y c z n e j u g o s p o d a rz a n ie m ie c k ie g o P a u la L irsch a, b u rm istrz a p rz e m ę c k ie g o. P ra c u ją c ta m m ia ł d o stę p d o p ie c z ę c i i d o w o d ó w o so b isty c h. Z n a ra ż e n ie m ż y c ia w y sta w ia ł d o w o d y u k ry w a ją c y m się P o la k o m m.in. M a rc i n o w i R o ż k o w i n a n a z w isk o R o m a n M a rc in k o w sk i. B y w a ło, ż e u k ry w a ł sw o je g o m is trz a w e w ła sn y m m ie sz k a n iu. L ist M a rc in a R o ż k a d o E d w a rd a P rz y m u sz a ły, u c z n ia arty sty, n a p is a n y je s ie n ią 1939 r. w c z a sie, g d y a rty sta u k ry w a ł się p rz e d N ie m c a m i: Mam do Pana prośbę, proszę mianowicie o opiekę nad mojemi rzeczami w mieszkaniu, gdzie poprzednio dawniej mieszkałem, gdyż wskutek wyzdrowienia kuzynki trzeba zarazem pomyśleć o tem, ażeby po odejściu jej obecnych opiekunów jej dobytkiem się zaopiekować, przy którym pozostały także moje rzeczy. Sprawy moje zawodowe nie przyzwalają nato, ażebym zaraz przyjechać mógł, więc potrzeba mi będzie zaufana osoba, której pilnowanie dobytku zawierzyć będzie można, gdyż wiadomo, jak w takiej sytuacji różni nieuczciwi ludzie do takich czynów niedobrych zdolni są. (zachowano oryginalną pisownię). Czuję się zupełnie zdrów i dobrze, czego Panu z całego serca również Życzę Łączę serdeczny uścisk dłoni Roman Marcinkowski (M.Rożek) E d w a rd P rz y m u s z a ła w ty m c z a sie t.j. od 18 k w ie tn ia 1940 d o 2 p a ź d z ie rn ik a 1 9 4 0 p ra c o w a ł ja k o ro b o tn ik w z a k ła d z ie re m o n to w y m n a sta c ji k o le jo w e j w W o l sz ty n ie. D ru g i list z 7 lip c a 1 9 4 0 je s t p e łe n sy m p a tii i z a u fa n ia d o sw o je g o u c z n ia : Kochany Panie Edwardzie Za nadesłane paczki serdecznie dziękuję. Reszta garderoby, o której Panu poprzednio wspominałem jest mi bardzo potrzebna i proszę o jej nadesłanie. W razie gdyby się zamek zaciął, proszę go siłą odtworzyć, gdyż rzeczy są mi bardziej potrzebne niż zamek. Zostały tam także brązowe trzewiki, o których nadesłanie bym także serdecznie prosił. O nocleg, w razie Pańskiego przyjazdu byłoby trudniej, ale w najgorszym wypadku rada by się znalazła. Proszę jednakże o przyjeździe tydzień przedtem mnie zawiadomić, ażebyśmy się spotkać mogli. Gdyby Pan miał resztę mojej bielizny, która tam została nadesłać, byłbym bardzo wdzięczny. Cieszy mnie, że Panu zdrowie dopisuje. Późno Panu odpisuję, ale praca zawodowa i warunki na rychlejszą odpowiedź nie pozwalały. Łączę pozdrowienia oraz serdeczny uścisk dłoni. Roman Marcinkowski (M. Rożek) P.S. Pozdrowienia dla Pańskiego Ojca i innych znajomych " (z a c h o w a n o o ry g in a ln ą p is o w n ię ) 14

G d y h itle ro w c y z d e m o lo w a li p ra c o w n ię M a rc in a R o ż k a i z n is z c z y li rzeźb y, w rz u c a ją c n ie k tó re z n ic h d o w o lsz ty ń sk ie g o je z io ra, P rz y m u s z a ła z n a ra ż e n ie m ż y c ia w y ło w ił j e i p rz e c h o w a ł u sie b ie. W te n sp o só b u ra to w a ł w ie le c e n n y c h p łó c ie n, p ła s k o rz e ź b i rz e ź b. O b ra z d u ż y c h ro z m ia ró w W a lk a C e n ta u ró w (n a w ią z u ją c y d o te m a ty k i a n ty c z n e j) z a b e z p ie c z y ł i u m ie śc ił p rz y b rz e g u J e z io ra B e rz y ń sk ie g o. P łó tn o w n ie n a ru s z o n y m s ta n ie u jrz a ło św ia tło d z ie n n e i m o ż n a je o g lą d a ć w M u z e u m R e g io n a ln y m. 6. STUDIA W PAŃSTWOWYM INSTYTUCIE SZTUK PLASTYCZNYCH I PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOLE SZTUK PLASTYCZNYCH W POZNANIU P o z a k o ń c z e n iu II w o jn y św ia to w e j E d w a rd P rz y m u s z a ła ro z p o c z ą ł stu d ia w P a ń s tw o w y m In s ty tu c ie S z tu k P la s ty c z n y c h w P o z n a n iu. O d 1 lu te g o 1946 r. d o 28 c z e rw c a 1946 r. b ra ł u d z ia ł w K u rsie O g ó ln y m (L ic e a ln y m ) w P a ń s tw o w y m In s ty tu c ie S z tu k P la s ty c z n y c h w P o z n a n iu. U c h w a łą R a d y P e d a g o g ic z n e j z d n ia 3 lip c a 1946 z a lic z o n o m u d ru g i ro k k u rsu o g ó ln e g o z w y ró ż n ie n ie m z a stu d ia z n a tu ry k o m p o z y c ji o rn a m e n tu, m o d e lo w a n ia i lite rn ic tw a. dyrektor prof Wacław Taranczewski 15

KSIĄŻKA EWIDENCYJNA PWSSP W POZNANIU Z DN. 15.XI.1948 N a s tę p n ie u c h w a lą R a d y G łó w n e j z d n ia 3 lip c a 1946 z a lic z o n o o b. E d w a rd o w i P rz y m u s z a le p ie rw s z y ro k stu d ió w (o g ó ln y ) o d b y ty w p ra c o w n i p ro f. S ta n isła w a S z c z e p a ń sk ie g o w ro k u s z k o ln y m 1 9 4 5 /4 6 dyrektor prof. Stanisław Teisseyre O b. E d w a rd P rz y m u s z a ła z a p is a n y p rz y ję ty n a II ro k stu d ió w Z a k ła d u R z e ź b y o d 1 X I I 9 4 6 r. Kierownik Zakładu prof. Bazyli Wojtowicz Z a ję c ia z rz e ź b y w P a ń stw o w e j W y ż szej S z k o le S z tu k P la s ty c z n y c h w P o z n a n iu, w c z a sie g d y s tu d io w a ł E d w a rd P rz y m u s z a ła, o d b y w a ły się p rz y u licy J a c k o w s k ie g o 5. P ra c o w n ia rz e ź b ia rz y to z u p e łn ie o d rę b n y św ia t. Z je d n e j stro n y to ż y c ie ro d z ą c e się p o d p a lc a m i, m o k ra le p k a g lin a, p e łn a n a p ię c ia p ra c a z d ru g ie j n a tc h n ie n ie o d g ry w a ją c e n ie p o ś le d n ią ro lę. E d w a rd P rz y m u s z a ła stu d io w a ł rz e ź b ę w b rą z ie u p ro f. J ó z e fa G o sła w sk ie g o, a rz e ź b ę m o n u m e n ta ln ą u p ro f. B a z y le g o W o jto w i cza. E dw ard P rzym u sza ła w czasie m od e lo w a n ia rzeźby postaci w glinie. Pracow nia PW SSP w Poznaniu. 16

tów : C z ę sto p rz y ta c z a ł sło w a p ro fe s o ra J ó z e fa G o sła w sk ie g o, k tó ry m ó w ił d o s tu d e n W y k o n a n ie p o rtre tu w rz e ź b ie w y m a g a o k o ło d w u d z ie stu p a ru g o d z in p racy. N ie o z n a c z a to je d n a k, że p o u p ły w ie te g o o k re s u rz e ź b a je s t sk o ń c z o n a. W ła ś c iw ie n ie k o ń c z y się o n a n ig d y, z a trz y m u je się ty lk o w p e w n y m s ta d iu m ro z w o jo w y m. A rty s ta p la s ty k, k tó ry p o w ie d z ia łb y : P ra c a m o ja je s t sk o ń c z o n a w y d a łb y ty m sa m y m w y ro k n a sie b ie. I tej d e w iz y p rz e s trz e g a ł E d w a rd P rz y m u sz a ła. S tu d e n c i rz e ź b y p ra c o w a li w w a ru n k a c h b a rd z o tru d n y c h, p o d k re ś la li n a ła m a c h p ra sy p ro fe so ro w ie J ó z e f G o sła w sk i i B a z y li W o jto w ic z. W o k re s ie p a n u ją c e g o w P o ls c e so c re a liz m u stu d e n c i rz e ź b y P W S S P w y k o n y w ali p o rtre ty p rz o d o w n ik ó w p ra c y p o z n a ń sk ic h fa b ry k. N a d p o rtre te m Ja n in y T o rz e c k ie j (p rz o d o w n ic y p ra c y ze S to m ila ) p ra c o w a li: J ó z e f K a lis z a n i C z e sła w C h m ie le w sk i. W p ra c o w n i rz e ź b y m o n u m e n ta ln e j n a d p o rtre te m M ie c z y s ła w a Ł y k o w s k ie g o z H C P m o z o lił się E d w a rd P rz y m u s z a ła (III ro k stu d ió w ), H e le n a M iz e rk ó w n a, S ta n isła w S trz y ż y ń sk i i Z o fia U la to w sk a. K a ż d y z rz e ź b ia rz y u c h w y c ił w sw o jej p ra c y in n y c h a ra k te r p o rtre to w a n e j p o sta c i. P ra s a p o z n a ń s k a p isała : N a jsiln ie jsz e w ra ż e n ie w y w ie ra g ło w a d łu ta E d w a rd a P rz y m u sz a ły. P a trz ą c n a n ią m y ś lim y so b ie, ż e te n m ło d y a rty sta z o sta n ie n ie c h y b n ie z w y c ię z c ą k o n k u rs u i p ra c a je g o z a jm ie h o n o ro w e m ie js c e w św ie tlic y z a k ła d ó w H C P. W śró d m n ie j w a ż n y c h n o ta te k z n a la z łe m z a św ia d c z e n ie w y d a n e p rz e z P W S S P w P o z n a n iu : Zaświadczam, że student Edward Przymuszała zapisał się na IV rok studiów Zakładu Rzeźby PWSSP w Poznaniu. Poznań 7X 1949r. Kierownik Wydziału Rzeźby i Architektury Wnętrz P ro f. B a z y li W o jto w ic z

E dw ard P rzym u sza ła w czasie opracow yw ania form y portretu. RZEŹBA Stanisław Goslawski Henryk Graczyk Józef Kaliszan Helena Mizerka Edward Przymuszała Stanisław Strzyżyński MALARSTWO Józef Durczak Zygmunt Dyczkowski Jan Dyzmański Kazimierz Grodziski Stanisław Konieczny Edmund Mariczak Andrzej Matuszewski Stanisław Mrowiński Jerzy Nogaj Józef Padc Franciszek Pacholski Teresa Siwińska Zofia Wilińska Władysław Wojtczak W y ka z a b so lw e n tó w rzeźb y 1950 r. N ie w ta je m n ic z o n y m c h c ę p rz y p o m n ie ć, ż e p ro fe s o r B a z y li W o jto w ic z je s t tw ó rc ą p o m n ik a A d a m a M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu i w ie lu in n y c h w s p a n ia ły c h d z ie ł. S tą d z a p e w n e z a in te re s o w a n ie P rz y m u sz a ły rz e ź b ą m o n u m e n ta ln ą ta k ą, ja k ą p re fe ro w a ł p ro f. B azy li W o jto w icz. S tu d ia w P a ń stw o w e j W y ższej S z k o le S z tu k P la s ty c z n y c h w P o z n a n iu u k o ń c z y ł E d w a rd P rz y m u s z a ła w 1 9 5 0 ro k u, u z y sk u ją c ty m s a m y m a b s o lu to riu m tej u c z e ln i. W ty m sa m y m ro k u a b so lu to riu m u z y sk a li ta k ż e S ta n isła w G o sla w sk i, J ó z e f K a liszan, H e le n a M iz e rk a, S ta n isła w S trz y ż y ń sk i, Jan D y z m a ń sk i i S ta n isła w M ro w iń sk i - p ó ź n ie jsi z n a n i a rty śc i m ia sta P o z n a n ia i W ie lk o p o lsk i. B ę d ą c je s z c z e stu d e n te m z a w a rł z w ią z e k m a łż e ń sk i z W ła d y s ła w ą S c h ilf 2 2 g ru d n ia 1948 r. w W o l szty n ie. Z p a n ią W ła d y s ła w ą sp ę d z ił c a łe ż y c ie, o p ie k o w a ła się n im sz c z e g ó ln ie w o sta tn ic h d n ia c h je g o ż y c ia. P a ń stw o P rz y m u s z a ło w ie n ie m ie li w ła sn y c h d z ie c i. E d w a rd b a rd z o n a d ty m u b o le w a ł. D la te g o ty le c z a su p o św ię c a ł d z ie c io m z in n y c h ro d z in, k tó re o d w ie d z a ły je g o p ra c o w n ię. 7. TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA P o u k o ń c z e n iu stu d ió w w y rz e ź b ił p o sta ć ż o łn ie rz a p o ls k ie g o, k tó ry u m ie s z c z o no p rz e d s ie d z ib ą D o w ó d z tw a O k rę g u w o js k o w e g o w e W ro c ła w iu. W ie le je g o rz e ź b d o ty c z y ło m a rty ro lo g ii n a ro d u p o ls k ie g o. O k re s o k u p a c ji i śm ie rć p ro f. M a rc in a R o ż k a w o ś w ię c im s k im o b o z ie w y c z u liły je g o b u jn ą w y o b ra ź n ię. 18

W ty c h p ra c a c h c z u je się je g o p ra w d z iw y ta le n t. R z e ź b a m o n u m e n ta ln a to p re d y le k c y jn y te m a t je g o d o k o n a ń. W łas'n ie w tej rz e ź b ie w id z ia ł d la sie b ie d u ż e m o ż liw o śc i d z ia ła n ia a rty s ty c z n e g o. P ra c o w n ia P rz y m u sz a ły m ie śc iła się p rz y u lic y L ip o w e j. C z ę sto o d w ie d z a ły j ą d z ie c i, (d la k tó ry c h lep ił z g lin y m ałe fig u rk i), m ło d z ie ż sz k o ln a i m ie sz k a ń c y W o lszty n a. N a w e t b a rd z o z a ję ty p ra c ą tw ó rc z ą, z a w sz e z n a jd o w a ł c z a s, s z c z e g ó ln ie d la d z ie c i i ty c h, k tó rz y o d w ie d z a li je g o p r a c o w n ię, a b y p o ro z m a w ia ć o sz tu c e i ż y ciu. B y ł c z ło w ie k ie m łu b ia n y m p rz e z m ie sz k a ń c ó w W o lszty n a. Z d a rz a ło się, że b y w a ł su ro w y w sw o ic h o c e n a c h d o ty c z ą c y c h z a g a d n ień sztu k i, a le ty lk o w tedy, g d y n ie b y ły o n e z g o d n e z je g o p rz e k o n a n ie m. U tw ie rd z a m n ie w ty m n a stę p u ją c a h isto ria: E dw ard P rzym u sza ła na tle p o m n ika żo łn ie rza radzieckiego (cm entarz żołnierzy w W olsztynie ). Edward P rzym uszała przy w ykonyw aniu S okratesa do ogrodu M. Rożka. P racow nia przy ul. Lipowej. 19

E d w a rd P rz y m u sz a ła w ra c a ł w ła śn ie z W ie lk o p o la n k i (sta rsi m ie sz k a ń c y W o lszty n a w ie d z ą o ja k ie j re s ta u ra c ji m y ślę ). B y ło d o ść p ó ź n o, le p k a m g ła p rz y w ie ra ła d o n a sz y c h tw arzy. E d w a rd b y ł b a rd z o ro z ż a lo n y, tro c h ę z a g n ie w a n y. P rz y p ro w a d z ił m n ie p rz e d p o rta l L ic e u m O g ó ln o k sz ta łc ą c e g o w W o lszty n ie. O b o k g łó w n e g o w e jś c ia u m ie sz c z o n a z o s ta ła p ła s k o rz e ź b a M a rii S k ło d o w sk ie j - C u rie. W y k o n a n ie tej ta b lic y p o w ie rz o n o in n e m u a rty śc ie, ty lk o d la te g o, że P rz y m u s z a ła n ie d o trz y m y w a ł te rm in ó w w y k o n a n ia z a d a n ia p la s ty c z n e g o. B a rd z o p rz e ż y w a ł i n ie m ó g ł p o g o d z ić się z ty m, ż e n ie o n w y k o n a ł tę p ła s k o rz e ź b ę. S tał p rz e d ta b lic ą i w y ty k a ł b łę d y k o m p o z y c y jn e, sła b e lite rn ic tw o i b ra k p o d o b ie ń s tw a p ła s k o rz e ź b y d o M a rii S k ło d o w s k ie j. D z isia j w ie m, ż e m ia ł ra c ję. H e n ry k K o z ło w sk i n a ła m a c h d a w n e g o G ło su W o ls z ty ń sk ie g o p is a ł o n im : E d w a rd P rz y m u s z a ła je s t tw ó rc ą m o n u m e n ta ln y c h p o m n ik ó w w W o lszty n ie, T u c h o rz y i in n y c h m ie js c a c h p o w ia tu w o lsz ty ń sk ie g o. W s z ę d z ie sp o tk a ć m o ż n a ślad p ra c y te g o u ta le n to w a n e g o a rty sty n a sz e g o re g io n u. D ą ł siln y w iatr, sz a ro b łę k itn e fale je z io r a k o ły s a ły n as i z m u s z a ły d o w sp o m n ie ń. P rz y m u sz a ła, g d y o b n a ż a ł sw o je p la n y a rty sty c z n e i d u sz ę arty sty, p o d o b n y b y ł d o w ic h ru, k tó ry ta rg a p o tę ż n y m i k o n a ra m i p a rk o w y c h d rz e w. P o d k o n ie c la t 7 0 -ty c h n ie m ia ł z b y t w ie lu z a m ó w ie ń n a p ra c e p la s ty c z n e. S am o n ie n ie z a b ie g a ł. D o te g o p rz y p lą ta ła się c h o ro b a p łu c. N ie p a m ię ta m, ab y k ie d y k o lw ie k k o rz y s ta ł z p o ra d le k a rsk ic h. U w a ż a ł sie b ie z a c z ło w ie k a m o c n e g o i tw a r d e g o. J e d n a k w ro z m o w ie z n im w y c z u w a ło się, ż e je s t p o p ro s tu z m ę c z o n y. W id y w a łe m g o n ie ra z, g d y p rz e m ie rz a ł u lic e n a sz e g o m ia sta. M o ż n a g o b y ło sp o tk a ć w sz ę d z ie, a le n a jc z ę śc ie j ta m, g d z ie p o z o sta w ił śla d sw o je j d z ia ła ln o ś c i rz e ź b ia rsk ie j. P e w n e g o ra z u b y łe m w M u z e u m R e g io n a ln y m i p rz e z o k n o z a u w a ż y łe m, ja k w sp in a ł się n a p a lc a c h i p rz e z p ło t d łu g o p rz y g lą d a ł się rz e ź b o m, k tó re w y k o n a ł d o o g ro d u M a rc in a R o ż k a. O c z y m w te d y m y śla ł, c o c z u ł? T eg o n ie s te ty n ie w iem y. M o ż e w te n sp o só b c h c ia ł je s z c z e ra z "d o tk n ą ć w z ro k ie m " sw y c h d zieł. J a k ż e u b o ż sz e b y ło b y n a sz e m ia sto i re g io n b e z je g o a rty sty c z n y c h d o k o n a ń. C z ę sto z a d a w a łe m so b ie p y ta n ie ja k im c z ło w ie k ie m b y ł E d w a rd P rz y m u sz a ła? M y ś lę, ż e p rz e d e w sz y stk im a rty s tą rz e ź b ia rz e m, m a la rz e m i z n a k o m ity m s p o rto w cem. W m ło d o śc i b y ł n a jz w in n ie js z y m i n a jle p sz y m b ra m k a rz e m, ja k ie g o k ie d y k o lw ie k p o sia d a ł W o lszty n, k ie d y u p ra w ia ł le k k o a tle ty k ę sk a k a ł w z w y ż 189 cm. W y n ik te n b y ł z a ra z e m re k o rd e m p o w ia tu w o lsz ty ń sk ie g o, k tó ry p o p ra w io n o d o p ie ro w la ta c h 7 0 -ty c h p rz e z sp o rto w c ó w M K S -u W o lszty n. G ra ł n a a k o rd e o n ie, sk rz y p c a c h o ra z p ię k n ie śp ie w a ł. P ro je k to w a ł stro je, sc e n o g ra fię i a ra n ż o w a ł p rz e d s ta w ie n ia, w k tó ry c h w y s tę p o w a ł ja k o ak to r. P o s tu d ia c h w P W S S P E d w a rd P rz y m u sz a ła w sp ó łp ra c o w a ł z p. T. S z u k a łą (m a la rz e m ) i p. L. C y b iń s k im (s z tu k a to re m ). W s p ó ln ie p ra c o w a li p rz y re n o w a c ja c h k o śc io łó w w c a łe j W ie lk o p o ls c e. Je s z c z e d z iś m o ż n a o b e jrz e ć w ś w ią ty n ia c h rz eźb y, m a la rstw o fre sk o w e i e le m e n ty sztu k a te rii w y k o n a n e p rz e z ty c h a rty stó w. T en n ie c ie rp liw y, p e łe n te m p e ra m e n tu c z ło w ie k c h w y ta ł ż y c ie w e w sz y stk ic h je g o p rz e ja w a c h. P o z o sta w ił p o so b ie b a rd z o w ie le p ra c rz e ź b ia rsk ic h ró ż n e g o lo tu o d z n a k o m ity c h k o m p o z y c ji d o z w y k ły c h p a m ią tk a rsk ic h p la k ie te k i m a ły c h fo rm 20

"Skalmierzanki" w Wolsztynie 1937/38 - czwarty od lewej Edward Przymuszała rz e ź b ia rsk ic h z a m a w ia n y c h o k a z jo n a ln ie p rz e z z a k ła d y p racy, k lu b y s p o rto w e lu b o rg a n iz a to ró w ró ż n y c h im p re z. E d w a rd P rz y m u s z a ła m ó g ł je s z c z e b a rd z ie j u c z e stn ic z y ć w ż y c iu m ia sta. A le to ju ż n ie z a le ż a ło o d n ie g o. N ig d y n ie b a w iły g o d ro b ia z g i, k tó re m u s ia ł w y k o n y w a ć n a ró ż n e o k a z je. T u w W o lszty n ie n ie m ia ł z b y t d u ż o m o ż liw o śc i a rty sty c z n e g o w y ż y c ia się. B o te ż n ik t n ie d a w a ł k u te m u o k a z ji. T o, c o p o z o sta w ił p o so b ie, je s t d z iś p rz y k ła d e m, ile z y sk a ć m o ż e m ia sto, re g io n d z ię k i ty lk o je d n e m u a rty śc ie. P isząc m o n o g ra fię o E d w a rd z ie P rz y m u s z a le z d a w a łe m so b ie sp ra w ę, ż e w s p o m n ę o je g o sła b o śc i d o a lk o h o lu. N ie w ie m, c z y p o trz e b o w a ł g o d la in n e g o w id z e n ia św ia ta, w ła sn e j w iz ji a rty sty c z n e j, c z y te ż sp e łn ia ł o n ro lę a n tid o tu m n a ż y c ie, ty p o w e d la a rty sty c z n e j c y g a n e rii. Edward P rzym uszała przy pracy rzeźbiarskiej. Pracow nia przy ul. Lipowej w W olsztynie. R zeźbiarz w czasie m odelow ania orla. P rojekt m onum entalnego pom nika w Tuchorzy. 21

N ie m ia łe m z a m ia ru z b y tn io id e a liz o w a ć p o sta c i, a le n a p isać p ra w d ę o w ra ż liw y m c z ło w ie k u, a rty śc ie rz e ź b ia rz u, u w z g lę d n ia ją c ró w n ie ż je g o w a d y i u ło m n o śc i. W p rz e c iw n y m ra z ie o p ra c o w a n ie b y ło b y m a ło w ia ry g o d n e. A n a liz u ją c ż y c ie i tw ó rc z o ś ć w y b itn y c h a rty stó w (rz e ź b ia rz y, m a la rz y, a k to ró w i p o e tó w ) m o ż n a d o strz e c, że w ie lu z n ic h m ia ło p o d o b n e p ro b le m y. A le w a rto ś c ią n a jw a ż n ie js z ą d la n a s je s t ich tw ó rc z o ś ć i to, c o p o z o sta w ili p o so b ie. P a r e x c e lle n c e n ie c h o E d w a rd z ie P rz y m u sz a le ś w ia d c z ą je g o d z ie ła, z n a jd u ją c e się n a n aszej p ię k n e j z ie m i w o lsz ty ń sk ie j, d la k tó re j ż y ł i p ra c o w a ł d o o sta tn ic h sw o ic h d n i. ZAKOŃCZENIE E d w a rd P rz y m u s z a ła je s z c z e d łu g o p rz e d n a u k ą rz e ź b y u p ro fe so ra R o ż k a u ja w n ił sw ó j ta le n t w y k o n u ją c p ra c e, w k tó ry c h w id a ć m istrz o stw o w p o słu g iw a n iu się d łu te m. W c z a sie II w o jn y św ia to w e j p o m a g a ł w ie lu P o la k o m, a p rz e d e w sz y stk im p ro f. M a rc in o w i R o żk o w i. Z d o b y ta w ie d z a i d o św ia d c z e n ie, k tó re w y n ió sł z P W S S P w P o z n a n iu w z e tk n ię c iu się z w y b itn y m i o so b o w o śc ia m i t.j. B a z y lim W o jto w ic z e m, W a c ła w e m T aran - c z e w sk im, Jó z e fe m G o sła w sk im, S ta n isła w e m S z c z e p a ń sk im i S ta n isła w e m T eisse y re m, z d e c y d o w a ła, ż e p o sz e d ł d ro g ą a rty sty c z n ą, k tó rą O n i w y ty c z y li. W o sta tn im o k re s ie n ie m ia ł z b y t w ie lu z a m ó w ie ń n a rz e ź b ę m o n u m e n ta ln ą (w k tó re j u k a z a ł sw o je z d o ln o ś c i), z a jm o w a ł się p ła s k o rz e ź b ą i m a ły m i fo rm a m i rz e ź b ia rsk im i, a te n ie b a rd z o g o in te re so w a ły. P o z o sta w ił p o m n ik i, p o p ie rsia, p o rtre ty, p ła s k o rz e ź b y w y k o n a n e w g lin ie, c e m e n c ie p la s ty c z n y m, p ia s k o w c u i b rą z ie. C a łe sw o je a rty sty c z n e ż y c ie z w ią z a ł z W o l s z ty n e m i z ie m ią w o lszty ń sk ą. R z e ź b a E d w a rd a P rz y m u sz a ły u k s z ta łto w a ła się n a re a listy c z n e j p o d b u d o w ie. A rty s ta n ie b y ł w y b itn y m n o w a to re m, n ie re a g o w a ł n a a k tu a ln e p rą d y w sz tu c e. Jeg o rz e ź b y c e c h u je d o b re rz e m io sło, d u ż a s iła w y ra z u o ra z o p e ro w a n ie u ta rty m i w z o rc a m i k o m p o z y c y jn y m i. A le ta k ie b y ło z a p o trz e b o w a n ie śro d o w isk a, w k tó ry m ż y ł i tw o rz y ł. N ie m ó g ł so b ie p o z w o lić n a a rty sty c z n e p o sz u k iw a n ia, b o te ż n ik t o d n ie g o te g o n ie o c z e k iw a ł. C i, k tó rz y g o z n a li, w ie d z ie li d o b rz e, ż e n ie b y ł p o s ta c ią k ry s z ta ło w ą, b e z w ad, a le d o b ry m i sz c z e ry m c z ło w ie k ie m, a p rz e d e w sz y stk im, ja k w c z e śn ie j n a p is a łe m, a rty s tą rz e ź b ia rz e m i m a la rz e m o n ie w y k o rz y s ta n y m ta le n c ie i m o ż liw o śc ia c h. Z m a rł w 1979 ro k u m a ją c 6 4 lata. W ty m sa m y m ro k u z o rg a n iz o w a n o w y sta w ę p o śm ie rtn ą d z ie ł rz e ź b ia rz a w M u z e u m R e g io n a ln y m w W o lszty n ie. N a w n io se k ra d n e g o L e o n a rd a B o ro w c z a k a R a d a M ie js k a w W o ls z ty n ie z d n ia 10 p a ź d z ie rn ik a 2 0 0 2 r. n a d a ła n a z w ę u lic y E d w a rd a P rz y m u sz a ły, p o ło ż o n e j n a o s. H elen y. 22

EDW ARD PRZYM USZAŁA sculpteur du terroir de W OLSZTYN L a sc u lp tu re n 'e s t p a s a u ssi p o p u la ire q u e la p e in tu re o u L a rc h ite c tu re. E lle a p p a rtie n t a ce d o m a in e d e 1 'art p la s tią u e su r le ą u e l n o tre sa v o ir n 'e s t p a s, m a lg re to u t, c o m p le t. L a p re s e n te e la b o ra tio n e st c o n sa c re e a E D W A R D P R Z Y M U S Z A Ł A q u i fu t le p lu s b rilla n t d is c ip le d u p ro fe s s e u r M A R T IN R O Ż E K. P e n d a n t se s e tu d e s su p e rie u re s, il e ta it c o n sid e re c o m m e L u n d e s m e ille u rs e tu d ia n ts, s u rto u t e n la sc u lp tu re m o n u m e n ta le. D a n s ses o e u v re s (e x e c u te e s e n a rg ile, p la tre, c im e n t p la s tiq u e, g re s o u b ro n z e ), E D W A R D P R Z Y M U S Z A Ł A sa v a it m e ttre e n r e lie f l'e x p r e s s io n,s a is ir la re a lite d es g e ste s, d es m o u v e m e n ts, d e s fig u re s ce q u i le p la c e p ro c h e d u re a lism e. II e s s a y a it de fa ire s o rtir le c a ra c te re in d iv id u e l d e la p e rs o n n e p o rtra itu re e. II c h e rc h a it san s c e ss e a d o n n e r la v ie a sa s c u lp tu re a tra v e rs la v e rite d irig e e v e rs la n a tu rę. II n a q u it le 2 4 m ai 1915 a W o lszty n d a n s u n e fa m ilie n o m b re u se. E n 1922, il c o m m e n ę a se s e tu d e s a 1 'E co le p rim a ire N o 2 a W o lszty n. P u is q u e sa fa m ilie n 'e ta it p a s a isee, il e ta it c o n tra in t d e se fa ire e m b a u c h e r d a n s u n e e n tre p rise g e ra n t les e a u x, c a n a lisa tio n e t e le c tric ite.il y tr a v a ille ra e n ta n t q u e P e m p lo y e d e b u re a u e t le d e s s in a te u r ju s q u 'e n 1937 (a v e c u n e p e tite in te rru p tio n ). E n 1937 il fu t a p p e le a fa ire son se rv ic e m ilita ire C e lu i-c i te rm in e, il re v in t a W o lszty n, ta n t a im e d e lui. C 'e s t a c e tte e p o q u e -la q u 'il p a rtic ip a a u c o n c o u rs p o rta n t su r le s sc u lp tu re s d e n e ig e o u il sc u lp ta la sta tu ę e q u e stre d e J e a n III S o b ie s k i. ę a fu t le m o m e n t d e c is if d a n s sa v ie, p a rc e q u e l'o e u v r e sc u lp te e p lu t a to u t le m o n d e. E d w a rd P rz y m u s z a ła fu t h o n o re d e p re m ie r p rix e t il se fit c o n n a itre a u p u b lic c o m m e u n sc u lp te u r a u to d id a c te d e g ra n d ta le n t. A p re s c e c o n c o u rs -la e u t lie u u n e e n tre v u e a v e c le p ro fe s s e u r M a rtin R o ż e k. M o n s ie u r E d w a rd P rz y m u s z a ła a tra v a ille c h e z m o i d a n s la p e rio d e d u l e r fe v rie r 1938 a u 15 a o u t 1939 e n ta n t q u e c o lla b o ra te u r-s c u lp te u r, e n e x e c u ta n t d es sc u lp tu re s e n p ie rre n a tu re lle e t a rtific ie lle, e n e c h a n g e d e s le ę o n s q u e je lu i ai d o n n e e s p o rta n t s u r le m o d e la g e e n a rg ile e t l'e x e c u tio n d e m o d e le s en p la tre M. R o ż e k A rtis te -sc u lp te u r E n tre -d e u x -g u e rre s E. P rz y m u s z a ła a id a M.R o ż e k a e x e c u te r la sta tu ę de B O L E S Ł A W C H R O B R Y a G N IE Z N O, la sta tu ę d e C H A R L E S K U R P IŃ S K I p o u r 1 O p e ra d e P o z n a ń a in si q u e d e s b a s-re lie fs p o u r 1' e g lise St N ic o la s a K ro b ia Q u a n d la S e c o n d e G u e rre m o n d ia le e c la te, il in te rro m p t so n a c tiv ite sc u lp tu ra le et la c o lla b o ra tio n a v e c le p ro fe s s e u r M. R o ż e k. A P a rriv e e d e s so ld a ts a lle m a n d s a W o lszty n, il fu t o b lig e d e tra v a ille r p h y s iq u e m e n t c h e z P a u l L irs c h -fe rm ie r a lle m a n d. E n risq u a n t sa v ie, il d e liv ra it d e s c a rte s d 'id e n tite a u x P o lo n a is q u i v iv a ie n t d a n s la c la n d e stin ite,m a rtin R o^,ek c o m p ris.q u a n d le s h itle rie n s d e m o lire n t P a te lie r a rtistiq u e d e so n M a itre e t c a ssere n t d e s sc u lp tu re s e n je ta n t c e rta in e s d 'e lle s d a n s le lac d e W o lszty n, E.P rz y m u s z a ła les re p e c h a e t c o n se rv a c h e z lu i.l a S e c o n d e G u e rre m o n d ia le te rm in e e, E d w a rd P rz y m u s z a ła c o m m e n ę a le s e tu d e s su p e rie u re s a P In stitu t 23

N a tio n a l d 'A r ts P la s tiq u e s a P o z n a ń..l es sc u lp tu re s d e b ro n z e so u s la d ire c tio n du p ro fe s s e u r J o s e p h G o slo w sk i e t la sc u lp tu re m o n u m e n ta le so u s la d ire c tio n du p ro fe s s e u r B a sile W o jto w ic z fu re n t 1 'o b je t d e se s e tu d e s. II y te rm in a ses e tu d e s en 1950 en o b te n a n t le c e rtific a t d e fin d 'e tu d e s. L 'o c c u p a tio n a lle m a n d e a in si q u e la m o rt a u c a m p d ' A u sc h w itz d u p ro fe s s e u r M a rtin R o ż e k in flu e re n t s u r so n im a g in a tio n a rtis tiq u e f e r tile.c e s t p o u rq u o i b e a u c o u p d e se s s c u lp tu re s c o n c e rn e n t la m a rty ro lo g ie d e la n a tio n p o lo n a ise. C 'e s t ju s te m e n t d a n s c e s sc u lp tu re s q u 'o n se n t so n ta le n t,p o u rta n t les re a lisa tio n s m o n u m e n ta le s so n t c e lle s d e p re d ile c tio n d e ses a c tiv ite s a rtistiq u e s D a n s c e ty p e d e sc u lp tu re il v it b e a u c o u p d e p o ssib ilite s p o u r so n e p a n o u is s e m e n t a rtistiq u e. Q u i fu t E D W A R D P R Z Y M U S Z A Ł A? II fu t a v a n t to u t sc u lp te u r, p e in tre e t u n e x c e lle n t sp o rtif. C o m m e a rtiste, il fu t u n h o m m e im p a tie n t, p le in d e te m p e ra m e n t, p re n a n t la v ie d a n s to u s se s a sp e c ts. P a rm i se s m u ltip le s re a lisa tio n s a rtistiq u e s il y a d e s sc u lp tu re s d e v a le u r d iv e rse : a p a rtir d es c o m p o s itio n s p le in e s d e b rio, p a r d e s p la q u e tte s o rd in a ire s c o m m e m o ra tiv e s, ju s q u 'a u x p e tite s fo rm e s s c u lp tu ra le s c o m m a n d e e s o c c a s io n n e lle m e n t p a r d es e n tre p ris e s,c lu b s sp o rtifs o u les o rg a n isa te u rs d e d iffe re n te s m a n ife sta tio n s. E D W A R D P R Z Y M U S Z A Ł A p u t e n c o re p lu s in te n se m e n t p a rtic ip e r a la v ie d e la v ille. M a is ę a n e d e p e n d a it p a s d e lui. Ici, a W o lszty n, p e u d 'o c c a s io n s s 'o f f r a ie n t a lu i p o u r e x p rim e r a v o lo n te so n ta le n t, p o u r so n e p a n o u is s e m e n t a rtistiq u e. L 'o e u v re q u 'il a la isse e p ro u v e a u jo u r d 'h u i c o m b ie n p e u t g a g n e r la v ille, la re g io n, rie n q u e g ra c e a u n seu l a rtiste. C e u x q u i le c o n n a is s a ie n t sa v a ie n t b ie n q u ' il n 'e ta it p as un p e rs o n n a g e d e c rista l, sa n s d e fa u ts, m a is q u 'il e ta it u n h o m m e b o n e t fra n c e t a v a n t to u t, a rtiste, sc u lp te u r d o n t le ta le n t e t les p o ssib ilite s n 'ć ta ie n t p a s su ffis a m m e n t e x p lo ite s. II m o u r u te n 1 9 7 9,a l a g e d e 6 4 ans. tłum. Robert Mielewczyk 24

EDW ARD PRZYM USZAŁA B ildhauer aus W olsztyn D ie B ild h a u e re i k o m m t d e r M a le re i u n d so g a r d e r B a u k u n st in ih re r B e lie b th e it n ic h t g le ic h. S ie g e h o rt e h e r zu d e n e n K u n sta rte n, u b e r d ie u n se r W isse n n o c h n ic h t v o llk o m m e n ist. D ie v o rlie g e n d e B e h a n d lu n g ist d em b e g a b te ste n S c h ille r d e s P ro fe sso rs M a rc in R o ż e k, E d w a rd P rz y m u sz a ła, g e w id m e t. E r w u rd e fu r e in e n s e in e r b e ste n S tu d e n te n a n g e se h e n, v o r a lle m b e i m o n u m e n ta le n S k u lp tu re n. E d w a rd P rz y m u s z a ła k o n n te in se in e n W e rk e n, e g a l o b in T on, G ip s, Z e m e n t, S a n d ste in o d e r in B ro n z e, e in e h o h e A u sd ru c k sk ra ft d a rs te lle n u n d d ie W a h rh a ftig k e it d e r G e ste n, d e r B e w e g u n g u n d d en G e s ic h ts a u s d ru c k ric h tig d a rs te lle n, w a s ih n d e m R e a lism u s n a h e r b ra c h te. E r b e m iih te sic h im m e r, d e n in d iv id u e lle n C h a ra k te r d e r d a rg e s te llte n P e rs o n w ie d e rz u g e b e n. D u rc h d ie n a tu rlic h e D a rste llu n g v e rm o c h te er se in e S k u lp tu re n fa s t le b e n d ig z u m a c h e n. E r w u rd e a m 2 4. M a i 1915 in W o lszty n g e b o re n. E r e n ts ta m m te e in e r k in d e rre ic h e n F a m ilie. 1922 tra t e r d ie G ru n d sc h u le N r. 2 in W o lszty n ein. D ie sc h w ie rig e fin a n z ie lle L a g ę d e r F a m ilie z w a n g ih n, e in e A rb e it b e i e in e m W asser- K a n a lis a tio n - u n d E le k tro u n te rn e h m e n a u fz u n e h m e n. In d ie sem B e trie b h a t e r ais K a n z le isc h re ib e r u n d te c h n is c h e r Z e ic h n e r b is 1937 g e a rb e ite t. Im Ja h re 1937 w u rd e e r z u m M ilita rd ie n st z u ru c k k o m m e n. e in b e ru fe n. D a n a c h k o n n te e r in se in g e lie b te s W o lszty n E d w a rd P rz y m u s z a ła h a t d a n n an e in e m W e ttb e w e rb d e r S k u lp tu re n a u s S c h n e e te ilg e n o m m e n u n d d en p o ln isc h e n K o n ig, Jan 3. a u f e in e m P fe rd g e sc h a ffe n. D a s w a r d e r W e n d e p u n k t in se in e m L e b e n. S e in e S k u lp tu r h a t a lle n g e fa lle n. E r g e w a n n d e n e rste n P re is b ei d e m W e ttb e w e rb o ffe n b a rte sic h d a m it d e r Ó ffe n tlic h k e it ais a u to d id a k tis c h e r B ild h a u e r m it g ro B em T a le n t. N a c h d e m E rfo lg b e i d ie sem W e ttb e w e rb tr a f sic h E d w a rd P rz y m u sz a ła m it P ro fe s s o r M a rc in R o ż e k. H e rr E d w a rd P rz y m u s z a ła h a t b e i m ir v o m 1. F e b ru a r 1938 b is z u m 15. A u g u st 1939 ais b ild h a u e ris c h e r A rb e ite r g e a rb e ite t u n d s c h u f v ie le S k u lp tu re n so w o h l in k iin stlic h e m ais au c h aus n a tiirlic h e m G e ste in ais E n tg e lt fu r m e in e L e h re in T o n m o d e llie re n u n d S c h a ffe n v o n G ip s g e s ta lte n. M a rc in R o ż e k K u n stb ild h a u e r In d e r Z w is c h e n k rie g s z e it h a lf e r M a rc in R o ż e k b ei d en A rb e ite n a n den S k u lp tu re n v o n B o le sła w C h ro b ry in G n ie z n o u n d K a ro l K u rp iń sk i fu r d ie P o se n e r O p er, so w ie b e i R e lie fe n f u r d ie S a n k t-n ik o la u s k irc h e in K ro b ia. D e r A u sb ru c h d e s z w e ite n W e ltk rie g e s u n te rb ric h t sein b ild h a u e risc h e s S c h a ffe n u n d sein e Z u s a m m e n a rb e it m it P ro fe s s o r M a rc in R o ż e k. N a c h d e m E in m a rs c h d e r d e u ts c h e n T ru p p e n in W o lszty n m u s ste e r ais Z w a n g s a rb e ite r b e i d e m d e u ts c h e n B a u e rn L irs c h a rb e ite n. U n te r E in s a tz sein e s L e b e n s ste llte e r P e rs o n a la u sw e is e h er, fu r d ie im U n te rg ru n d le b e n d e n P o le n, u.a. fu r M a rc in R o żek. A is d ie N a z is d a s A te lie r v o n R o ż e k d e m o lie rte n, se in e S k u lp tu re n z e rs to rtc n u n d e in e d a v o n in d e n W o ls z ty n e r S ee v e rs e n k te n, h a t P rz y m u s z a ła sie w ie d e r a u s d e m S ee h e ra u s g e fis c h t u n d b ei sich v e rste c k t. 25

N a c h d e m z w e ite n W e ltk rie g b e g a n n E d w a rd P rz y m u s z a ła m it d e m S tu d iu m an d e m sta a tlic h e n K u n stin stitu t in P o z n a n. E r stu d ie rte B ild h a u e re i in B ro n z e b ei P ro fe s s o r J ó z e f G o sła w sk i u n d d ie m o n u m e n ta le B ild h a u e re i b ei P ro fe sso r B azy li W o jto w ic z. 1950 h a t e r d ie sta a tlic h e H o c h sc h u le fu r b ild e n d e K u n st a b so lv ie rt. D ie Z e it d e r d e u ts c h e n B e sa tz u n g u n d d e r T o d v o n M a rc in R o ż e k in A u sc h w itz h a b e n se in e grob e F a n ta s ie se n s ib ilis ie rl. D ie se lie g t v ie le r se in e S k u lp tu re n zu G ru n d e, d ie a u c h d a s M a rty re rtu m d e s p o ln isc h e n V o lk es d a rste lle n. E b e n in so lc h e n S k u lp tu re n k o m m t se in T a le n t z u m A u sd ru c k, u n d d ie m o n u m e n ta le S k u lp tu r is t d a s P ra d ile k tio n s th e m a s e in e r k im stle risc h e n W erk e. In d e r A rt d e r B ild h a u e re i sah e r v ie le M o g lic h k e ite n fu r se in e k iin stle risc h e E n tw ic k lu n g. W er w a r E d w a rd P rz y m u sz a ła? V or a lle m B ild h a u e r, M a le r u n d e in g u te r S p o rtler. A is K iin s tle r w a r e r e in u n g e d u ld ig e r a b e r a u c h te m p e ra m e n tv o lle r M e n s c h, d e r d a s L e b e n b ei all sein e n H e ra u sfo rd e ru n g e n a n p a c k te. E r h in terlieb v ie le S k u lp tu re n. E s w a re n h e rv o rra g e n d e W e rk e a b e r a u c h g a n z n o rm a le, e in fa c h e u n d k le in e re A rb e ite n, d ie e r im A u ftra g v o n v e rs c h ie d e n e n B e trie b e n, V erein en o d e r V e ra n sta lte rn g e sc h a ffe n h at. E d w a rd P rz y m u s z a ła k o n n te sic h a m A llta g se in e r H e im s ta d t n o ch n ic h t stiirk er b e te ilig e n. D ie s w a r a b e r n ic h t se in e S c h u ld. H ie r in W o lszty n h a tte e r k e in e G e le g e n h e it, sic h k tin stle risc h z u v e rw irk lic h e n. S e in e W erk e sin d je tz t B e w e is daftir, w a s e in e S ta d t, e in e R e g io n g e w in n e n k a n n, u n d d ie s n u r d a n k e in e s K u n stle rs. D ie je n ig e n, ich ih n k a n n te n, w issen w o h l, d a ss e r k e in e n e in fa c h e n C h a ra k te r o h n e F e h le r h a tte. E r w a r a b e r e in g u te r u n d e h rlic h e r M e n s c h u n d v o r a lle m B ild h a u e r, d e r le id e r sein T a le n t u n d se in e s c h ó p fe ris c h e K ra ft n ic h t all zu la n g e a u sn u tz e n k o n n te. E d w a rd P rz y m u s z a ła v e rs ta rb im A lte r v o n 6 4 Ja h re n Tłum. Wojciech Lis 26