574 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579 Campylobacter spp. niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń przewodu pokarmowego Campylobacter spp. etiologic factor of the gastrointestinal tract infections underestimated in Poland Bernadeta Szczepańska, Małgorzata Andrzejewska, Dorota Śpica, Jacek Klawe Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Campylobacter należą do najczęściej izolowanych czynników etiologicznych bakteryjnych chorób biegunkowych przenoszonych przez żywność na całym świecie. Od 2005 roku kampylobakterioza jest najczęściej zgłaszaną chorobą odzwierzęcą u ludzi w Unii Europejskiej. W Polsce kampylobakterioza jest chorobą rzadko diagnozowaną, rozpoznawaną i rejestrowaną. Campylobacter spp. są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest przewód pokarmowy ptaków i ssaków, zarówno dziko żyjących, jak i hodowlanych. Źródłem zakażenia człowieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłaszcza mięso drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni kontakt ze zwierzętami, głównie domowymi będącymi nosicielami tych bakterii. Do czynników ryzyka kampylobakteriozy u ludzi zakwalifikowano także zagraniczne podróże i kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych. Wtórnie zanieczyszczona Campylobacter spp. woda do picia lub woda spożywana z nieznanych źródeł są najczęstszymi przyczynami ogniskowych zakażeń tymi bakteriami u ludzi. Możliwa jest także transmisja tych patogenów z młodego psa lub kota na człowieka. Dotyczy to szczególnie małych dzieci. Grupami zawodowymi, które narażone są na infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni, weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła i trzody chlewnej. Campylobacter is one of the mostly isolated etiologic factors of foodborne diarrheal illness worldwide. Campylobacteriosis has continued to be the most commonly reported zoonosis in humans in the EU since 2005. In Poland, campylobacteriosis is rarely diagnosed and recorded. Campylobacter spp. are widely distributed in nature, and their primary reservoir is the gastrointestinal tract of birds and mammals, both wild and farmed. The source of human infection is food of animal origin (especially poultry meat and milk), water or direct contact with the animals, primarily pets which are carriers of the bacteria. Foreign travel and swimming in natural water are also qualified as the risk factors for campylobacteriosis in humans. Secondarily contaminated with Campylobacter spp., drinking water or water ingested from unknown sources are the most common causes of focal infections in humans. These pathogens can also be transferred from puppies or kittens to humans, especially small children. Professional groups that are exposed to Campylobacter infections are: slaughterhouse workers, veterinarians or keepers of poultry, cattle and pigs. Key words: Campylobacter spp., campylobacteriosis, poultry meat, water Słowa kluczowe: Campylobacter spp., kampylobakterioza, mięso drobiowe, woda Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579 www.phie.pl Nadesłano: 20.02.2014 Zakwalifikowano do druku: 08.07.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Bernadeta Szczepańska Katedra i Zakład Higieny i Epidemiologii ul. Curie-Skłodowskiej 9, 85-094 Bydgoszcz tel. 52 585 36 16 (61), fax 52 585 35 89 e-mail: b.szczepanska@cm.umk.pl Zatrucia i zakażenia pokarmowe są nadal poważnym problemem zdrowia publicznego w wielu krajach i generują duże koszty dla publicznych systemów opieki zdrowotnej oraz straty dla gospodarki. Bakterie z rodzaju Campylobacter należą do najczęściej izolowanych czynników etiologicznych zatruć i zakażeń pokarmowych u ludzi na całym świecie. Drobnoustroje te są szeroko rozpowszechnione w przyrodzie, a ich podstawowym rezerwuarem jest przewód pokarmowy ptaków i ssaków, zarówno dziko żyjących, jak i hodowlanych. Źródłem zakażenia człowieka jest żywność pochodzenia zwierzęcego (zwłaszcza mięso drobiowe i mleko), woda lub bezpośredni kontakt ze zwierzętami, głównie domowymi będącymi nosicielami tych bakterii. Przeprowadzone badania kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także zagraniczne podróże i kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych do czynników ryzyka kampylobakteriozy u ludzi. Grupami zawodowymi, które narażone są na infekcje Campylobacter są: pracownicy ubojni (głównie drobiu) weterynarze, czy też hodowcy drobiu, bydła i trzody chlewnej [1, 2, 3]. Kampylobakterioza w krajach Unii Europejskiej Jak wynika z raportów zoonotycznych Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA)
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń... 575 oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) od 2005 r. w krajach członkowskich Unii Europejskiej, liczba zachorowań na kampylobakteriozę przewyższa liczbę przypadków salmonelloz (ryc. 1). W 2011 r. zarejestrowano w Europie 224 744 potwierdzonych przypadków zakażeń spowodowanych przez bakterie z rodzaju Campylobacter u ludzi, przy czym salmonelloz było ponad 2 razy mniej, tj. 95 548 potwierdzonych zachorowań. Najwyższą liczbę przypadków kampylobakteriozy odnotowano w Wielkiej Brytanii 72 150 przypadków (zapadalność 115,44 na 100 000), co stanowiło prawie 1/3 wszystkich zgłoszonych zachorowań w UE oraz w Niemczech odpowiednio 71 307 i 86,62/100 000 (tab. I). Jednak krajem o najwyższej zapadalności były Czechy 177,95 na 100 tys., gdzie wartość tego wskaźnika była trzykrotnie wyższa niż średnia dla całej Europy 50,25 na 100 tys. [4-6]. W Polsce istnieje obowiązek rejestracji zachorowań na kampylobakteriozę, określony w Ustawie o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi z dnia 5 grudnia 2008 r. Jednak zgłaszalność zachorowań jest bardzo niska zapadalność utrzymuje się na poziomie 0,9-1,0 na 100 000 i należy do jednej z najniższych w Europie. Niższe wartości zanotowano tylko w: Łotwie 0,31, Rumunii 0,70, Włoszech 0,77. Są jednak kraje, takie jak Portugalia i Grecja, gdzie nie wdrożono jeszcze systemu monitoringu i kontroli nad kampylobakteriozą u ludzi [4-6]. W przypadku Polski oficjalne dane dostarczone do EFSA wskazywały na 270 przypadków kampylobakteriozy w 2008 r. Pomimo faktu, że w kolejnych latach obserwujemy wzrost liczby zgłoszonych przypadków do 367 w 2010 roku, to jesteśmy bardzo dalecy od oszacowania rzeczywistej liczby przypadków i częstości kampylobakteriozy w naszym kraju. W Polsce jest to nadal choroba, która jest nie Confirmed cases 250 000 200 000 150 000 100 000 50 000 0 campylobacteriosis salmonellosis yersiniosis 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ryc. 1. Choroby odzwierzęce u ludzi w krajach Unii Europejskiej w latach 2004-2011 wg Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) [4-6] Fig. 1. Zoonoses in humans in countries of European Union in 2004 2011 by European Food Safety Authority (EFSA) and European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC) [4-6] wystarczająco często diagnozowana, rozpoznawana i rejestrowana. Potwierdzają to dane publikowane przez Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego Państwowego Zakładu Higieny w formie corocznych biuletynów Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce (w oparciu o informacje z formularzy o indywidualnych zachorowaniach i z formularzy dochodzeń epidemiologicznych w ogniskach kampylobakteriozy nadsyłanych przez wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne). W Polsce w latach 2004-2012 zgłoszono 2 210 zachorowań na kampylobakteriozę (tab. II). Województwo śląskie jest jedynym województwem, w którym można śledzić od 2005 r. tendencje czasowe tych zachorowań. Dotyczy to zwłaszcza powiatu bielskiego i bielsko-bialskiego, gdzie podczas diagnostyki chorób przebiegających z biegunką, rutynowo prowadzi się badania w kierunku zakażenia pałeczkami Campylobacter. Łącznie w tym okresie w województwie śląskim zarejestrowano 1 014 przypadków, co stanowiło 46% wszystkich zachorowań zgłoszonych w Polsce. Jednak najwyższą zapadalność pod koniec analizowanego okresu odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim 7,16 na 100 tys. w 2011 roku oraz 6,47 na 100 tys. w 2012 r. W województwie tym łącznie zgłoszono 331 przypadków kampylobakteriozy, tj. 15% wszystkich zgłoszonych zachorowań w kraju. Małopolskie i mazowieckie to województwa, w których w 2004 r. zgłoszono pierwsze zakażenia Campylobacter, natomiast do chwili obecnej nie odnotowano tych zachorowań w województwie łódzkim i opolskim, a kilka infekcji (mniej niż 10) zgłoszono w województwach: podlaskim (1), zachodnio-pomorskim (2), lubelskim (3) oraz w świętokrzyskim (7). Ze względu na trudną hodowlę, diagnostyki bakterii z rodzaju Campylobacter w Polsce podejmują się tylko nieliczne, wyspecjalizowane laboratoria i stąd, najczęściej pozostają one nierozpoznane [7, 8]. Charakterystyka bakterii z rodzaju Campylobacter Bakterie z rodzaju Campylobacter to mikroaerofilne, Gram-ujemne pałeczki, zdolne do ruchu dzięki obecności rzęski na jednym lub na obu biegunach. Cechą charakterystyczną jest zgięty kształt komórki, przypominający spiralę, przecinek lub literę S. Muszą być zdolne do reagowania na zmiany temperatury, ponieważ bytują zarówno w jelicie ptaków, gdzie temperatura wynosi 42 C, jak i w przewodzie pokarmowym człowieka w 37 C. Temperaturą optymalną dla ich wzrostu jest 42 C. W niesprzyjających warunkach przekształcają się z formy cylindrycznej w nie dającą wzrostu na podłożach hodowlanych formę ziarniaka (VBNC). Ponieważ dawka infekcyjna jest niska 500 800 jednostek tworzących kolonię, do zakażeń ludzi dochodzi stosunkowo łatwo i często [1, 3, 9].
576 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579 Tabela I. Liczba zgłoszonych przypadków kampylobakteriozy w wybranych krajach UE w latach 2008-2011 (w nawiasach podano współczynnik zapadalności na 100 000 mieszkańców) [4-6] Table I. Number of reported cases of campylobacteriosis in selected EU countries in 2008-2011 (in parentheses incidence rate per 100 000 population) [4-6] Kraj /Country 2008 2009 2010 2011 Niemcy /Germany 64,731 (78,7) 62,787 (76,01) 65,110 (79,59) 71,307 (86,62) Wielka Brytania /United Kingdom 55,609 (90,9) 65,043 (106,32) 70,298 (113,37) 72,150 (115,44) Czechy /Czech Republic 20,067 (193,3) 20,259 (193,54) 21,075 (200,58) 18,811 (177,95) Słowacja /Slovakia 3,064 (56,7) 3,813 (70,45) 4,476 (82,51) 4,736 (83,99) Litwa /Lithuania 762 (21,6) 812 (24,24) 1,095 (32,89) 1,124 (34,64) Polska /Poland 270 (0,7) 359 (0,94) 367 (0,96) 354 (0,93) Ogółem UE /EU Total 190,566 (40,7) 198,725 (45,57) 215,397 (48,56) 224,744 (50,25) Tabela II. Kampylobakterioza w Polsce w latach 2004 2012. Liczba zachorowań (1) i zapadalność na 100 000 mieszkańców (2) wg województw [7, 8] Table II. Campylobacteriosis in Poland between 2004 2012. Number of cases (1) and incidence rate per 100 000 population (2) by province [7, 8] Lp. Województwo /Province 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2004-2012 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 Dolnośląskie 3 0,1 5 0,17 5 0,17 13 2 Kujawsko-Pomorskie 1 0,05 2 0,1 13 0,63 12 0,57 12 0,57 40 3 Lubelskie 1 0,05 1 0,05 1 0,05 3 4 Lubuskie 3 0,3 26 2,58 28 2,78 21 2,08 47 4,66 34 3,36 27 2,64 26 2,54 212 5 Łódzkie 0 6 Małopolskie 22 0,676 4 0,12 22 0,67 18 0,55 15 0,46 36 1,09 41 1,24 37 1,11 59 1,76 254 7 Mazowieckie 2 0,039 1 0,02 7 0,14 6 0,12 10 0,19 17 0,33 22 0,42 33 0,63 61 1,15 159 8 Opolskie 0 9 Podkarpackie 6 0,29 1 0,05 4 0,19 4 0,19 5 0,23 20 10 Podlaskie 1 0,08 1 11 Pomorskie 3 0,14 4 0,18 2 0,09 3 0,13 1 0,04 4 0,17 17 12 Śląskie 39 0,83 86 1,84 116 2,49 169 3,64 171 3,68 171 3,69 112 2,42 150 3,25 1014 13 Świętokrzyskie 2 0,16 3 0,24 2 0,16 7 14 Warmińsko-Mazurskie 7 0,49 19 1,33 39 3,73 68 4,76 104 7,16 94 6,47 331 15 Wielkopolskie 18 0,53 23 0,68 45 1,32 17 0,5 21 0,61 13 0,38 137 16 Zachodnio-Pomorskie 1 0,06 1 0,06 2 Razem /Total 24 0,063 47 0,12 157 0,41 192 0,5 270 0,71 360 0,94 375 0,98 354 0,92 431 1,12 2210 Wysokie wymagania niezbędne do wzrostu powodują, że bakterie te są znacznie bardziej wrażliwe na wpływ czynników środowiska niż np. Salmonella czy też Escherichia coli. Ciepłolubne Campylobacter nie namnażają się w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego, ale mogą w nich przeżyć, zwłaszcza w niskich temperaturach. Na skórze schłodzonych tuszek kurcząt i wieprzowiny C. jejuni i C. coli mogą przeżywać nawet przez kilka tygodni [3, 10]. Chorobotwórczość i wrażliwość na chemioterapeutyki Spośród ponad 20 gatunków i podgatunków najczęściej izolowane od ludzi z przypadków kampylobakteriozy są: C. jejuni subsp. jejuni 90-95% przypadków oraz C. coli 5 % zakażeń. Bardzo rzadko izolowane są szczepy należące do: C. upsaliensis, C. lari, C. fetus subsp. fetus [1, 3, 11]. Kampylobakterioza u ludzi przebiega najczęściej pod postacią zapalenia żołądka i jelit lub zapalenia jelit. Pierwsze objawy pojawiają się między 2 a 5 dniem od zakażenia. Najczęściej występującym objawem jest biegunka, często krwawa połączona z bólami brzucha i gorączką, która zwykle sama ustępuje po 3-6 dniach. Opisywane są przypadki, kiedy u zainfekowanych osób dochodzi do infekcji systemowych, przeniesienia zakażenia na inne organy lub posocznicy. Sporadycznie pałeczki Campylobacter mogą wywołać powikłania, takie jak: reaktywne zapalenie stawów, okresowe porażenia ze strony układu nerwowego: zespół Guillaina-Barrego (GBS) (1% ludzi zakażonych), czy też zespół Millera- Fischera (MFS). Ich konsekwencją mogą być zejścia śmiertelne [3, 12]. W przypadkach objawiających się ostrą, krwawą biegunką z towarzyszącą wysoką temperaturą, utrzymującą się ponad tydzień (zwłaszcza u dzieci i osób z obniżoną odpornością) wskazane jest włączenie antybiotykoterapii. Lekiem z wyboru w leczeniu kampylobakteriozy jest erytromycyna, ze względu na łatwość użycia, niski poziom toksyczności oraz wysoką skuteczność. U dorosłych, w przypadku stwierdzonych stanów zapalnych jelit bez identyfikacji czynnika etiologicznego, stosuje się fluorochinolony będące antybiotykami o szerokim spektrum działania [11, 13]. Niepokojącym zjawiskiem w ostatnich latach jest narastanie oporności na antybiotyki i chemioterapeu-
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń... 577 tyki szczepów Campylobacter izolowanych od ludzi, zwierząt oraz z żywności. Wynika to z niewłaściwego stosowania antybiotyków w medycynie i weterynarii. W krajach uprzemysłowionych poziom oporności na antybiotyki stosowane w leczeniu zakażenia pałeczkami Campylobacter wzrasta o ok. 1-2% w skali roku, w krajach rozwijających się sytuacja jest jeszcze gorsza. W Nigerii, tylko w latach 1984-1994 oporność na erytromycynę szczepów Campylobacter spp., wyizolowanych od osób chorych, wzrosła prawie o 60%. Natomiast w Tajlandii oporność na ciprofloksacynę w okresie od 1991 do 1995 roku, wzrosła od 0 do 84%. W krajach uprzemysłowionych narastanie oporności na antybiotyki przebiega wolniej, np. w Norwegii w latach 1988-2000 oporność wzrosła od 6,1 do 36%, w Niemczech w latach 1992-2000 o 10%, a w USA w latach 1995-2000 wzrosła z 10 do 36% [3, 11, 13]. Badania prowadzone w Polsce wskazują, że wśród szczepów C. jejuni izolowanych od ludzi (najczęściej od dzieci do 2 roku życia) największy odsetek szczepów opornych obserwowano w odniesieniu do cirpofloksacyny do 49,5%, tetracykliny do 17,5%, ampicyliny do 13,2%. W pracach, gdzie oznaczano wrażliwość szczepów C. jejuni pochodzących od ludzi na erytromycynę, cirpofloksacynę, ampicylinę, tetracyklinę oraz gentamycynę stwierdzono, że aż 35% szczepów wykazywało oporność na jeden antybiotyk, 23% na dwa, a 6% na trzy antybiotyki bądź na chemioterapeutyki. Cirpofloksacyna nie jest lekiem stosowanym u dzieci poniżej 16 roku życia, dlatego należy przypuszczać, że tak wysoki odsetek szczepów opornych ma swoje przyczyny w nadużywaniu fluorochinolonów w medycynie weterynaryjnej, szczególnie na fermach drobiu będącego głównym rezerwuarem bakterii z rodzaju Campylobacter. Może to prowadzić do selekcji szczepów opornych, a następnie do ich transmisji na ludzi poprzez skażoną żywność [11-14]. Zjawisko narastania oporności szczepów Campylobacter spp. na antybiotyki występuje na całym świecie i została uznana przez WHO za istotny problem zdrowia publicznego. Na mocy obowiązujących obecnie w Polsce uregulowań prawnych (Dyrektywa 2003/99/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady) kraje członkowskie Unii Europejskiej są zobowiązane do wykrywania zakażeń i monitorowania lekooporności wybranych czynników zoonotycznych, do których zaliczono również pałeczki z rodzaju Campylobacter [3, 15]. Kampylobakterioza rezerwuar i czynniki ryzyka Ważnym rezerwuarem bakterii z rodzaju Campylobacter jest przewód pokarmowy ptaków, których temperatura ciała (42 C) stwarza doskonałe warunki do ich rozwoju. Stwierdzono te bakterie u: 20-70% mew (C. lari), 45% gawronów oraz 50% gołębi (C. jejuni). Od 0 do 100% próbek kału pobieranego od dzikich gęsi zawierało szczepy Campylobacter spp. Wolno żyjące ptaki, a zwłaszcza gatunki wędrowne, mogą stać się długodystansowymi wektorami dla szczepów Campylobacter spp. (również odpornych na antybiotyki), które dalej mogą być przenoszone na ludzi i zwierzęta gospodarskie. Ze względu na dużą ruchliwość ptaki swoim kałem mogą zanieczyszczać pastwiska, pola uprawne i wody powierzchniowe [1, 16, 17]. Do źródeł termofilnych Campylobacter spp. w środowisku zaliczane są także zwierzęta hodowlane, takie jak: bydło, kozy, owce, czy świnie. Z danych publikowanych przez EFSA wynika, że w 2010 r. wyizolowano Campylobacter spp. od 1,8% do 66,7% przebadanych świń i bydła. Bakterie te występują zarówno w przewodzie pokarmowym zdrowych zwierząt, jak i w ich zewnętrznej okrywie, tj. szczecinie, sierści, na skórze, na kopytach oraz w węzłach limfatycznych. Do zanieczyszczenia surowców rzeźnych dochodzi zwykle podczas uboju i rozbioru tusz [3, 6]. W wielu pracach udowodniono transmisję pałeczek Campylobacter spp. pomiędzy człowiekiem a zwierzętami domowymi. Uznano, że posiadanie w swoim otoczeniu szczególnie psów i kotów, jest czynnikiem ryzyka kampylobakteriozy. Na zakażenie podatne są małe dzieci, które mają bliski kontakt ze swoimi ulubieńcami, przy jednocześnie obniżonej odporności. Z przeglądu literatury wynika, że odsetek izolacji Campylobacter spp. od psów waha się od 17% (Brazylia, Argentyna) do 76% (Dania). Nieco niższy odsetek izolacji tych bakterii stwierdzono od młodych kotów (Niemcy 47%, Irlandia 42%, Brazylia 8%). W badaniach przeprowadzonych przez Andrzejewską i wsp. bakterie z rodzaju Campylobacter wyizolowano od 4,81% psów i 9,86% kotów (próbki pochodziły od zdrowych zwierząt z okolic Bydgoszczy w wieku od 2 tygodni do 24 miesiąca życia) [18-21]. Jednak za najważniejszy czynnik ryzyka kampylobakteriozy u ludzi uważa się mięso drobiowe nieodpowiednio przygotowane lub grillowane (mocno spieczone na powierzchni, a często w głębszych warstwach nie poddane właściwej obróbce termicznej) [1, 2, 22-24]. Zdaniem ekspertów EFSA 20-30% tych zachorowań u ludzi w UE spowodowanych jest spożyciem mięsa drobiowego, podczas gdy 50-80% może być spowodowane przenoszeniem szczepów Campylobacter pochodzących z drobiu na człowieka innymi drogami niż żywność, np. za pośrednictwem środowiska lub przez bezpośredni kontakt. Według tego samego źródła, w 2009 roku do krajów o najwyższym odsetku tuszek kurcząt Campylobacter-pozytywnych należały: Luksemburg, Irlandia i Malta (więcej niż 95%). Najniższy odsetek stwierdzono w: Finlandii, Norwegii i Estonii (5%). W Polsce odsetek zanieczyszczonych tuszek kurcząt wynosił 75-85% i był nieco wyższy niż
578 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 574-579 średnia dla całej Unii Europejskiej ok. 75% [4, 5, 10, 25]. Jednym z nośników pałeczek Campylobacter odpowiedzialnym za ich rozpowszechnianie w środowisku są wody powierzchniowe, do których bakterie te trafiają wraz ze ściekami, kałem dzikiego ptactwa oraz odpadami z ferm hodowlanych. Przeprowadzone badania kliniczno-kontrolne zakwalifikowały także kąpiele w naturalnych zbiornikach wodnych do czynników ryzyka kampylobakteriozy u ludzi. Bakterie z rodzaju Campylobacter stwierdzono także w fontannach miejskich (40%), które mogą stanowić źródło wody pitnej dla ptaków oraz psów pozostawionych bez opieki, a w upalne letnie dni miejsce do zabaw dzieci. [26] Wtórnie zanieczyszczona Campylobacter spp. woda do picia lub nieuzdatniona woda spożywana z nieznanych źródeł są najczęstszymi przyczynami ogniskowych zakażeń tymi bakteriami u ludzi [9, 22, 27-29]. Kuchnia miejsce wtórnego zanieczyszczenia żywności Campylobacter spp. Surowce pochodzenia zwierzęcego, a zwłaszcza surowy drób, który trafia do kuchni domowych i komercyjnych może być źródłem bakterii z rodzaju Campylobacter. W warunkach domowych przyczyną około 30% zakażeń Campylobacter spp. są tzw. zakażenia krzyżowe, kiedy to (przy braku zachowania podstawowych zasad higieny) może dojść do przeniesienia tych patogenów znajdującej się w posoce pochodzącej z surowego mięsa (zwłaszcza drobiowego), z rąk osoby przygotowującej potrawę i sprzętu kuchennego na inne osoby i potrawy. Bakterie te stwierdzono po 24 godzinach od obróbki mięsa drobiowego na powierzchni roboczej w obrębie 1,5 m. Z badań przeprowadzonych w Kanadzie wynika, że 48% desek do krojenia niewłaściwie mytych po kontakcie z mięsem drobiowym stanowiło główny czynnik ryzyka zakażeń spowodowanych przez Campylobacter spp. [3, 30, 31]. W przenoszeniu tych patogenów w środowisku kuchennym pewną rolę mogą odgrywać także udomowione zwierzęta nosiciele mający swobodny dostęp do kuchni (pies, kot, kanarek) oraz owady, takie jak: karaluchy, karaczany i muchy, których rola w przenoszeniu tych patogenów może być dużo większa niż się powszechni ocenia [1, 30, 32]. W grupie ryzyka związanego z możliwą infekcją Campylobacter spp. znalazły się również warzywa, które mimo na ogół niskiego poziomu zanieczyszczenia pierwotnego na etapie uprawy (nawożenie gnojowicą), mogą znacznie częściej ulegać zakażeniu wtórnemu, zarówno w kuchni, jak i na zapleczu kuchennym. Dlatego warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów jest staranne mycie warzyw przed obraniem, zwłaszcza jeżeli mają być spożywane na surowo [32, 33]. Kampylobakterioza u ludzi: występowanie i koszty W 2011 r. w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej odnotowano ponad 220 tys. potwierdzonych zachorowań na kampylobakteriozę Jednak, według EFSA liczba klinicznych przypadków kampylobakteriozy w tych krajach w dużej mierze jest niedoszacowana, a jej rzeczywista wartość może sięgać nawet od 2 do 20 mln przypadków rocznie. Zdaniem ekspertów Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności koszt, jaki generuje kampylobakterioza dla publicznych systemów opieki zdrowotnej oraz poprzez straty w produkcji, szacowany jest od 500 mln do 5 mld euro rocznie. Te same źródła podają, że w Holandii (szacunkowo około 80 tys. przypadków rocznie), koszty te mogą wynosić ok. 21 mln euro rocznie. Obejmują one: koszty leczenia, opiekę nad chorym, utracone zarobki, straty w produkcji, koszty sądowe i inne koszty pośrednie. W Belgii (prawdopodobnie około 55 tys. przypadków rocznie) koszty te są jeszcze wyższe i mogą osiągać wartość ok. 27 mln euro rocznie [3, 34]. Z analizy raportów z Centrum Kontroli i Prewencji Chorób (CDC) i działającej przy nim sieci nadzoru FoodNet wynika, że w 2011 r. w USA zarejestrowano 6 785 potwierdzonych przypadków kampylobakteriozy u ludzi, zapadalność wynosiła 13,02 na 100 tys., a 1 042 (15%) tych chorych było hospitalizowanych [35]. Jednak wiele więcej przypadków pozostaje nierozpoznanych lub nieudokumentowanych. Szacuje się, że Campylobacter spp. powoduje w tym kraju ponad 2 mln zachorowań, 13 tys. hospitalizacji i ponad 100 zgonów rocznie [3, 34, 36]. Zdaniem ekspertów amerykańskich, roczne koszty generowane przez kampylobakteriozę dla opieki zdrowotnej i gospodarki, mogą sięgać nawet 1 miliarda 560 milionów dolarów [37]. Podsumowanie Mimo powszechnego występowania kampylobakteriozy na świecie, w Polsce jest ona chorobą rzadko diagnozowaną, rozpoznawaną i rejestrowaną. Wynika to głównie z faktu, że rutynowo diagnostyka w kierunku zakażenia pałeczkami Campylobacter wykonywana jest jedynie w pojedynczych powiatach. Dlatego ważne jest, aby na terenie całego kraju wszystkie próbki kału (a szczególnie od dzieci), w przypadku chorób przebiegających z biegunką, badano również w kierunku tych patogenów. W działaniach ukierunkowanych na poprawę zdrowia naszego społeczeństwa, kluczowe znaczenie mogą mieć programy profilaktyczne związane z ograniczeniem czynników ryzyka wystąpienia kampylobakteriozy, a przede wszystkim promowanie podstawowych zasad higieny w trakcie przygotowywania bezpiecznej żywności (odpowiednia jakość produktów i wody, właściwa obróbka termiczna, warunki przechowywania surowców i gotowej do spożycia żywności).
Szczepańska B i wsp. Campylobacter spp. niedoceniany w Polsce czynnik etiologiczny zakażeń... 579 Piśmiennictwo / References 1. Humphrey T, O Brien S, Madsen M. Campylobacters as zoonotic pathogens: a food production perspective. Int J Food Microbiol 2007, 117: 237-57. 2. The global view of Campylobacteriosis Report of an expert consultation. WHO, Utrecht 2013. 3. Silva J, Leite D, Fernandes M, et al. Campylobacter spp. as a Foodborne Pathogen: A Review. Front Microbiol 2011, 2: 200. 4. The European Union Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne Outbreaks in 2009. EFSA J 2011, 9(3): 2090. 5. The European Union Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne Outbreaks in 2010. EFSA J 2012, 10(3): 2597. 6. The European Union Summary Report on Trends and Sources of Zoonoses, Zoonotic Agents and Food-borne Outbreaks in 2011. EFSA J 2013, 11(4): 3129. 7. Meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne, zakażeniach i zatruciach w Polsce. NIZP-PZH. http://www.pzh.gov. pl/ oldpage/epimeld/index_p.html 8. Czarkowski MP, Cielebąk E, Kondej B i wsp. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce. NIZP-PZH, Warszawa. Roczniki 2004-2012. http://www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2012/ index_mp.html 9. Jones K. Campylobacters in water, sewage and the environment. J Appl Microbiol 2001, 90: 68-79. 10. Risk assessment of Campylobacter spp. in broiler chickens: Technical Report. Microbiological Risk Assessment Series. FAO/WHO, Geneva 2009. No 12: 132. 11. Rzewuska K, Korsak D, Maćkiw E. Oporność bakterii Campylobacter sp. na antybiotyki i chemioterapeutyki. Prz Epidemiol 2010, 64: 63-68. 12. Krutkiewicz A. Kampylobakteriozy u ludzi i zwierząt. Życie Weter 2008, 83(40): 285-288. 13. Rożynek E, Dzierżanowska-Fangrat K, Szczepańska B, et al. Trends in antimicrobial susceptibility of Campylobacter isolates in Poland (2000-2007). Pol J Microbiol 2009, 58(2): 111-5. 14. Krutkiewicz A, Klimuszko D. Mechanizmy oporności pałeczek Campylobacter sp. na chemioterapeutyki. Post Mikrobiol 2008, 47(4): 489-95. 15. Dyrektywa 2003/99/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwórczych, zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG i uchylająca dyrektywę Rady 92/117/EWG (Dz.U. L 325 z 12.12.2003: 31). 16. Waldenström J, Mevius D, et al. Antimicrobial resistance profiles of Campylobacter jejuni isolates from wild birds in Sweden. Appl Environ Microbiol 2005, 71(5): 2438 2441. 17. Waldenstrom J, Broman T, Carlsson I, et al. Prevalence of Campylobacter jejuni, Campylobacter lari and Campylobacter coli in different ecological guilds and taxa of migrating bird. Appl Environ Microbiol 2002, 8: 5911-5917. 18. Andrzejewska M, Szczepańska B, Klawe JJ, et al. Prevalence of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli species in cats and dogs from Bydgoszcz (Poland) region. Pol J Vet Sci 2013, 16(1): 115-20. 19. Hald B, Pedersen K, Wainø M, et al. Longitudinal study of the excretion patterns of thermophilic Campylobacter spp. in young pet dogs in Denmark. J Clin Microbiol 2004, 42: 2003-2012. 20. Lopez CM, Giacoboni G, Agostini A, et al. Thermotolerant Campylobacters in domestic animals in a defined population in Buenos Aires, Argentina. Prev Vet Med 2002, 55: 193 200. 21. Moser I, Rieksneuwohner B, Lentzsch P, et al. Genomic heterogeneity and O-antigenic diversity of Campylobacter upsaliensis and Campylobacter helveticus strains isolated from dogs and cats in Germany. J Clin Microbiol 2001, 39: 2548-2557. 22. Tam CC, Higgins CD, Neal KR, et al. Chicken consumption and use of acid-suppressing medications as risk factors for Campylobacter Enteritis, England. Emerg Infect Dis 2009, 15(9): 1402-1408. 23. Doorduyn Y, van den Brandhof WE, van Duynhoven YT, et al. Risk factors for indigenous Campylobacter jejuni and Campylobacter coli infections in The Netherlands: a casecontrol study. Epidemiol Infect 2010, 138: 1391-1404. 24. Risk assessment of Campylobacter spp. In broiler chickens. Technical report. WHO/FAO 2009. 25. Scientific opinion on quantification of the risk posed by broiler meat to human campylobacteriosis in the EU. EFSA J 2010, 8: 1437-1526. 26. Andrzejewska M, Szczepańska B, Śpica D. Occurrence of Campylobacter species in surface waters in Bydgoszcz Region. Med Biol Sci 2009, 23(3): 27 31. 27. Close M, Dann R, Ball A, Pirie R, et al. Microbial groundwater quality and its health implications for a border-strip irrigated dairy farm catchment, South Island, New Zealand. J Water Health 2008, 6: 83-98. 28. Schonberg-Norio D, Takkinen J, Hanninen ML, et al. Swimming and Campylobacter infections. Emerg Infect Dis 2004, 10(8): 1474-7. 29. Mughini Gras L, Smid JH, Wagenaar JA. Risk factors for Campylobacteriosis of chicken, ruminant, and environmental origin: A combined case-control and source attribution analysis. PLoS One 2012: 7. 30. Burgess F, Little CL, Allen G, et al. Prevalence of Campylobacter, Salmonella and Escherichia coli on the external packaging of raw meat. J Food Prot 2005, 68: 469-475. 31. Michaud S, Menard S, Arbeit RD. Risk factors for Campylobacter infections in Estrie, Quebec: A case-control study. (in Proceedings CACMID 2001 meeting) Victoria, Canada 4-8 November 2001: T4. 32. Daczkowska-Kozon E. Kuchnia miejsce wtórnego zanieczyszczenia żywności Campylobacter. Przem Spoż 2006, 1: 34-35. 33. Brandl MT, Haxo AF, Bates AH, et al. Comparison of survival of Campylobacter jejuni in the phyllosphere with that in the rhizosphere of spinach and radish plants. Appl Env Microbiol 2004, 70: 1182-1189. 34. Anonymous. Emerging infections program. FoodNet News Vol 2007. 1(1). http://cdc.gov/foodnet/news/2007/ October2007_foodnet_news.pdf 35. Foodborne Diseases Active Surveillance Network (FoodNet): FoodNet Surveillance Report for 2011 (Final Report). CDC, Atlanta 2012. 36. Preliminary FoodNet Data on the incidence of infection with pathogens transmitted commonly through food 10 states, 2009. Weekly MMWR 2010, 16, 2010/59(14). 418 422. http://www.foodconsumer.org/newsite/nutrition/ foodborne_illnesses_on_the_decline_1504100853.html 37. Scharff RL. Economic burden from health losses due to foodborne illness in the United States. J Food Prot 2011, 75(1): 123-131.