Salmonella u osób zamieszkujących powiat bielski i miasto Bielsko-Biała

Transkrypt

1 624 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): Salmonella u osób zamieszkujących powiat bielski i miasto Bielsko-Biała Salmonella in people living in the county of Bielsko and the city of Bielsko-Biala Wioletta Waksmańska 1/, Jarosław Rutkiewicz 1,2/, Monika Mikulska 1/ 1/ Katedra Pielęgniarstwa i Ratownictwa Medycznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej 2/ Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Bielsku-Białej Wstęp. Zakażenia Gram-ujemnymi pałeczkami z rodzaju Salmonella stanowią jedną z głównych przyczyn biegunek infekcyjnych. U ludzi pałeczki Salmonella mogą wywołać zakażenia objawowe, a także nosicielstwo. W sprzyjających warunkach Salmonella poza żywym organizmem może przetrwać kilka miesięcy. W Polsce, jak i innych krajach Unii Europejskiej obserwuje się tendencję do pojawiania się szczepów Salmonella o nietypowych właściwościach antygenowych. Cel badania. Przedstawienie częstości występowania zakażeń pałeczką Salmonella oraz nosicielstwa wśród osób zamieszkałych na terenie powiatu bielskiego i miasta Bielsko-Biała, w latach , z uwzględnieniem wieku badanych oraz podgatunku Salmonelli występującego u badanych. Materiał i metoda. Badaniami objęto 411 osób w wieku od 1 tygodnia życia do 89 lat zamieszkałych na terenie powiatu bielskiego lub miasta Bielsko-Biała. Wyniki. Na podstawie dokonanej analizy przeprowadzonych badań stwierdzono, że największą liczbę chorych na salmonellozę w mieście i powiecie Bielsko-Biała zarejestrowano w 2011 roku. Największą liczbę zachorowań na objawową salmonellozę stwierdzano wśród dzieci do 4 roku życia (r.ż.). W grupie wiekowej pomiędzy 20 a 60 r.ż. częściej stwierdzano występowanie przypadków nosicielstwa, niż typowe objawowe salmonellozy. Najczęstszym serotypem pałeczki Salmonella stwierdzanym u bezobjawowych nosicieli był serotyp Mbandaka, z najwyższą zapadalnością zarówno wśród nosicieli jak i chorych w 2010 roku. Wnioski. 1. Zapadalność na salmonellozy w mieście Bielsko-Biała i powiecie bielskim w poszczególnych latach analizowanego okresu tj. latach wahała się od 20,0 do 30,6 na mieszkańców. 2. Grupą wiekową, w której najczęściej rozpoznawano salmonellozy były dzieci do 4 r.ż. 3. Serotypem rodzaju Salmonella najczęściej wywołującym zakażenia był serotyp Salmonella Mbandaka. Introduction. Gram-negative Salmonella infection is one of the main causes of infectious diarrhea. In humans, Salmonella can cause infection, a symptomatic and asymptomatic carrier state. In propitious conditions, Salmonella outside a living organism can survive for several months. In Poland and other European Union countries there is a tendency for the occurrence of Salmonella strains with unusual antigenic properties. Aim. To present the prevalence of Salmonella and the carrier state of Salmonella in people living in the county of Bielsko and the city of Bielsko- Biala between 2009 and 2013, considering the age of the respondents and the Salmonella subspecies occurring in the test. Material & Method. The study involved 411 people aged from 1 week to 89 years living in the county of Bielsko or the city of Bielsko-Biala. Results. The study analysis revealed that the largest number of patients with salmonellosis lived in the county of Bielsko and the city of Bielsko-Biala in The highest number of cases of symptomatic salmonellosis was found among children aged under 4 years. In the age group between 20 and 60 years the occurrence of carrier cases was more frequent than the typical symptomatic salmonellosis. The most common Salmonella serotype variation found in asymptomatic carriers was a serotype Mbandaka with the highest incidence among both carriers and patients in Conclusions. 1. The incidence of salmonellosis in the county of Bielsko and the city of Bielsko-Biala in each year of the analyzed period between ranged from 20.0 to 30.6 per people. 2. Children under 4 years of age were the age group most frequently diagnosed with salmonellosis. 3. Salmonella Mbandaka was the Salmonella serotype which the most frequently caused asymptomatic infection. Key words: Salmonella, Salmonella Mbandaka, epidemiology Słowa kluczowe: Salmonella, Salmonella Mbandaka, epidemiologia Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Wioletta Waksmańska Wydział Nauk o Zdrowiu, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej ul. Willowa 2, Bielsko-Biała tel. prywatny , wwaksmanska@ath.edu.pl Wstęp Zakażenia Gram-ujemnymi pałeczkami z rodzaju Salmonella stanowią jedną z głównych przyczyn biegunek infekcyjnych [1]. Taksonomiczna klasyfikacja pałeczek Salmonella wyróżnia dwa gatunki: Salmonella enterica i Salmonella bongori, wśród których wyizolowano typów serologicznych, z czego serotypów to pałeczki z rodzaju Salmonella enterica

2 Waksmańska W i wsp. Salmonella u osób zamieszkujących powiat bielski i miasto Bielsko-Biała 625 podgatunek enterica mające, według WHO, największe znaczenie kliniczne [1, 2]. U ludzi pałeczki Salmonella mogą wywołać zakażenia przybierające zróżnicowany obraz kliniczny: dur brzuszny, dury rzekome, zapalenia jelita cienkiego i grubego, posocznicę, a także nosicielstwo. Dur brzuszny wywołuje Salmonella enterica Typhi, dury rzekome Salmonella enterica Paratyphi, zaś zapalenia jelit mogą być wywołane różnymi podgatunkami Salmonelli enterica [3]. Przebieg schorzeń wywołanych przez pałeczkę Salmonella uzależniony jest od ogólnego stanu zdrowia, stanu odżywienia oraz chorób współistniejących. Brak dostępu do profesjonalnej opieki i antybiotyków w krajach rozwijających się powoduje, że zakażenia te stanowią poważne zagrożenie dla życia. W krajach tropikalnych wskaźnik śmiertelności w przebiegu duru brzusznego sięga 32% [4]. W krajach rozwiniętych dur brzuszny najczęściej stwierdzany jest wśród osób podróżujących. Wyższe ryzyko zachorowania występuje wśród dzieci do 7 roku życia (r.ż.). Starsze dzieci i młodzież częściej chorują na dur rzekomy, którego przebieg w porównaniu z durem brzusznym jest nieco łagodniejszy [4]. Dominującymi objawami duru brzusznego są wysoka gorączka, bóle głowy i zaburzenia świadomości. Dodatkowo dołączają się objawy związane z zatruciem endotoksyną (wysypka skórna zwana różyczką durową ), a także zaburzenia za strony przewodu pokarmowego [4]. Objawy zapalenia jelit zazwyczaj ograniczają się do objawów ze strony układu pokarmowego. Występują bóle brzucha, wymioty, biegunka (liczne wodniste stolce z domieszką krwi czy śluzu), gorączka. Przebieg choroby jest gwałtowny. Narastanie gorączki oraz występowanie objawów ogólnych, klinicznie odpowiada bakteriemii [1]. Zdarza się, że dolegliwości wywołane zakażeniem pałeczką Salmonella mają charakter przewlekły, a występujące objawy dyspeptyczne utrzymują się przez kilka miesięcy [1]. Źródłem zakażenia bakterią Salmonella dla człowieka jest żywność zanieczyszczona odchodami chorych zwierząt, a także produkty żywnościowe, woda. Rezerwuarem mogą być gryzonie, dzikie ptactwo, ale również zwierzęta domowe, jak psy i koty [5]. Zagrożenie stanowi zarówno chory człowiek, jak i nosiciel, który odgrywa ważną rolę w rozprzestrzenianiu się zakażenia, zwłaszcza gdy zasady higieny osobistej nie są przestrzegane w wystarczającym stopniu [1]. W sprzyjających warunkach Salmonella poza żywym organizmem może przetrwać kilka miesięcy. W odchodach drobiu przeżywa do 57 dni [5]. W badaniach przeprowadzonych w Polsce w ramach urzędowej kontroli żywności i zatruć w latach szczepy bakterii z rodzaju Salmonella wyizolowano z wyrobów ciastkarskich, wyrobów drobiowych i garmażeryjnych, ale również z makaronów, ryb czy kasz [6]. W 2009 r. w Polsce zarejestrowano ponad 600 przypadków salmonellozy mniej niż w roku 2008 [5]. Według Dery-Tomaszewskiej i Kozłowskiego częstość występowania zakażeń wywołanych pałeczką Salmonella w ostatnich latach zmniejsza się średnio o 6 osób na sto tysięcy mieszkańców [3]. W Polsce, jak i innych krajach Unii Europejskiej (UE), obserwuje się tendencję do pojawiania się szczepów Salmonella o nietypowych właściwościach antygenowych, zwiększających patogenność lub lekooporność [7]. Według danych z 2008 r. najwięcej przypadków salmonellozy stwierdzono w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Czechach, najmniej na Malcie [8]. Najczęstszym serotypem pałeczki Salmonella wykrywanym w Polsce w latach był Salmonella Enteritidis D (77,6-80% wszystkich przypadków salmonellozy, w zależności od roku przeprowadzonej analizy), zaś w latach wcześniejszych był to serotyp Salmonella Typhimurium B (29,9%) [5]. Najczęstszymi serotypami wywołującym salmonellozę w krajach UE są także serotypy Enteritidis i Typhimurium. W krajach UE zaobserwowano również nasilenie zachorowań w okresie od czerwca do października [8]. Cel badań Przedstawienie częstości występowania zakażeń pałeczką Salmonella oraz nosicielstwa wśród osób zamieszkujących na terenie powiatu bielskiego i miasta Bielsko-Biała, w latach , z uwzględnieniem wieku badanych oraz podgatunku Salmonelli występującego u badanych. Materiał badawczy i metoda Badania bakteriologiczne próbek kału dokonywano w akredytowanym laboratorium Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Bielsku-Białej. Badaniami objęto 411 osób w wieku od 1 tygodnia życia do 89 lat zamieszkałych na terenie powiatu bielskiego lub miasta Bielsko-Biała. Próbki kału pobierane były przez personel medyczny, pacjenta lub jego opiekuna, kierując się wskazówkami zawartymi w udostępnionej przez laboratorium Instrukcji pobierania i transportowania kału od osób chorych do badań bakteriologicznych w kierunku schorzeń jelitowych. Próbki kału posiewano redukcyjnie na stałe pożywki, po czym inkubowano w temperaturze 37 C

3 626 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): od 18 do 48 godzin. Po inkubacji, podejrzane o przynależność do rodzaju Salmonella kolonie różnicowano dwuetapowo na szeregach biochemicznych. Typowania szczepów do grup serologicznych dokonywano odczynem aglutynacji szkiełkowej przy użyciu surowic diagnostycznych. Wyniki i ich omówienie Na podstawie analizy wyników badań próbek kału, przeprowadzonych w latach w Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Bielsku-Białej, można stwierdzić, że największą liczbę chorych na salmonellozę w mieście i powiecie Bielsko-Biała zarejestrowano w 2011 r. (101 zachorowań) oraz w 2010 r. (100 zachorowań). Najmniej chorych zarejestrowano w 2012 r. (66 zachorowań) (tab. I). Analizując częstość zachorowań w poszczególnych miesiącach w całym badanym okresie można stwierdzić, że najwięcej zachorowań występowało od lipca do września. Jednak dokonując dokładnej analizy poszczególnych miesięcy w kolejnych latach, możemy zaobserwowano, że w 2011 r. wysoka częstość zachorowań występowała właściwie przez połowę roku, bo obejmowała miesiące od marca do maja, od września do października oraz miesiąc lipiec (tab. I). Analizując uzyskane wyniki z uwzględnieniem podziału na grupy wiekowe można zauważyć, że najwięcej zachorowań na salmonellozę notuje się u dzieci do 4 r.ż. W tej grupie wiekowej stosunkowo rzadko występuje nosicielstwo. W grupie wiekowej pomiędzy 20 a 60 r.ż. częściej notuje się występowanie przypadków nosicielstwa, niż typowe objawowe salmonellozy. Po 60 r.ż. liczba osób będących nosicielami bakterii Salmonella zmniejsza się, natomiast zwiększa się liczba chorych na objawową salmonellozę (tab. I). Najwięcej zachorowań na salmonellozę odnotowano w 2010 r. w grupie dzieci do 4 r.ż. (57 przypadków), w tym również roku odnotowano największą liczbę nosicieli (36 przypadków), były to jednak osoby w wieku lat (tab. II). Najczęstszym serotypem pałeczki Salmonella stwierdzanym u bezobjawowych nosicieli w badanej populacji w latach był serotyp Mbandaka (94 przypadki), po raz pierwszy zidentyfikowany w badanej populacji w 2009 roku, który w zależności od analizowanego roku stanowił od 36% do 65,6% wszystkich wykrywanych serotypów (tab. III). Drugim pod względem częstości wykrywanym serotypem u nosicieli był serotyp Enteritidis (56 przypadków), wykrywany u 14% do 48,1%, w zależności od roku przeprowadzonych badań (tab. III). Dokonując dokładnej analizy zakażeń wywołanych serotypem Mbandaka, zarówno tych bezobjawowych, Tabela I. Przedstawienie częstości występowania salmonellozy w powiecie bielskim i w mieście Bielsko-Biała w latach z podziałem na poszczególne miesiące Table I. Presentation of incidence frequency of salmonellosis in the county of Bielsko and the city of Bielsko-Biala between in individual months Rok/Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Razem Razem n % 5,1 4,1 8,5 7,8 7,8 8,7 10,5 10,5 13,1 8,3 10,5 5,1 100% Tabela II. Przedstawienie częstości występowania nosicielstwa go i zachorowań objawowych wywołanych Salmonellą w powiecie bielskim i w mieście Bielsko-Biała w latach z podziałem na wiek badanych Table II. Presentation of incidence frequency of asymptomatic carrier and symptomatic diseases caused by Salmonella in the county of Bielsko and in the city of Bielsko-Biala between according to age of subjects Wiek badanego w latach Razem > Razem

4 Waksmańska W i wsp. Salmonella u osób zamieszkujących powiat bielski i miasto Bielsko-Biała 627 jak i objawowych, można stwierdzić, że postacie zakażenia w latach występowały częściej niż zakażenia objawowe (tab. IV). Najwięcej takich przypadków odnotowano w 2010 r., najmniej w 2009 r. Jedynym rokiem, w którym częściej występowały zakażenia objawowe, jest rok 2011 zakażenia objawowe występowały wtedy prawie dwukrotnie częściej niż zakażenia (tab. IV). Na podstawie uzyskanych wyników badań przeprowadzonych w latach obliczono zapadalność na zakażenie serotypem Mbandaka z uwzględnieniem podziału na zakażenia objawowe i oraz podziałem na miasto i powiat Bielsko-Biała (tabela V). Najwyższą zapadalność na zakażenia tym szczepem odnotowano w powiecie bielskim w 2010 r. zarówno wśród nosicieli (16,6 na ludności), jak i chorych (17,85 na ludności) zaś najniższą wynoszącą 1,14 na w 2009 r. w mieście Bielsko-Biała wśród osób z objawowym zakażeniem (tab. V). Tabela III. Liczbowe i procentowe przedstawienie serotypów rodzaju Salmonella u nosicieli bezobjawowych w latach Table III. Number and percentage presentation of Salmonella serotypes according to asymptomatic carriers between Serotyp Salmonelli n % n % n % n % n % Mbandaka , , , ,8 Enteritidis , , ,1 Infantis ,8 2 5,6 Indiana 1 4 Typhimurium , ,7 Hadar 1 4 Virchow Grupa C ,1 Grupa B 1 3 Enterica podtyp I ,8 Agona 1 1,6 2 7,4 Stanley 1 2,8 Razem Tabela IV. Zakażenia objawowe i serotypem Salmonella Mbandaka z podziałem na poszczególne miesiące w latach Table IV. Symptomatic and asymptomatic infections of Salmonella Mbandaka serotype in individual months between Rok/Miesiąc I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Razem objawowe objawowe objawowe objawowe objawowe Razem objawowe Tabela V. Zapadalność na zakażenia pałeczką Salmonella Mbandaka w powiecie bielskim i w mieście Bielsko-Biała w latach Table V. Incidence rate of Salmonella Mbandaka infections in the county of Bielsko and the city of Bielsko-Biala between Zapadalność Miasto Bielsko-Biała Powiat bielski Ogółem Zakażenia objawowe Zakażenia Zakażenia objawowe Zakażenia Zakażenia objawowe Zakażenia ,14 2,85 3,23 2,58 2,1 2, ,28 9,10 17,85 16,60 11,77 12, ,57 1,71 9,56 5,74 6,93 3, ,44 6,88 5,06 5,06 4,21 6, ,30 2,88 2,50 3,13 2,4 2,3

5 628 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): Dyskusja Według Raportu Europejskiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Żywności salmonelloza jest drugą pod względem liczby potwierdzonych zachorowań (po kampylobakteriozie) chorobą odzwierzęcą w krajach UE [8, 9]. Przeprowadzone badania dowodzą, że liczba zachorowań wywołanych przez pałeczkę Salmonella z roku na rok zmniejsza się [10, 11]. W 2008 r. w Polsce zarejestrowano o przypadków salmonelloz mniej, w porównaniu z rokiem 2007 [11]. Według badań własnych można powiedzieć, że częstość występowania zakażeń pałeczką Salmonella na terenie miasta i powiatu Bielsko-Biała zwiększała się do roku 2011 włącznie. W 2012 r. nastąpił spadek częstości zachorowań, jednak w 2013 r. ponownie częstość występowania zakażenia wzrosła. W przypadku zapadalności na salmonellozę w 2008 r. w Polsce wynosiła ona 25,2 na ludności [11]. Najniższą zapadalność w 2008 r. zanotowano w województwie dolnośląskim, najwyższą w województwie podkarpackim (38,5) [10]. Zapadalność w 2009 r. na choroby bakteryjne (w którego skład wchodzi zakażenie pałeczką Salmonella) w Polsce wynosiła 28,4 zaś w województwie śląskim 25,7 [12]. W tym samym roku (2009) według Sadkowskiej-Todys i Czarkowskiego zapadalność na salmonellozy ogółem w Polsce wynosiła 23,5 na ludności, najniższa ponownie była w województwie dolnośląskim (11,7), zaś najwyższa ponownie w województwie podkarpackim (29,9) [10]. Na podstawie badań własnych stwierdzono, że zapadalność w 2009 r. w mieście Bielsko-Biała i powiecie bielskim wyniosła 20,61 na ludności w grupie zakażeń objawowych i 7,58 w grupie nosicieli. W okresie objętym badaniem ( ) najwyższe zapadalności na salmonellozę odnotowano w latach 2010 i 2011 odpowiednio 30,30 i 30,61 na ludności. W Polsce w 2010 r. najwyższą zapadalność na choroby bakteryjne przewodu pokarmowego odnotowano w województwie podlaskim (44,4 na ludności), zaś najniższą w województwie opolskim (15,1 na ludności) [12]. Zapadalność na salmonellozę w Polsce w 2010 r. wyniosła 25,5 na ludności [12]. Według danych z 27 krajów UE w 2007 r. zapadalność na salmonellozę wynosiła 26,4 na ludności [8]. W Polsce od 1996 r. salmonellozy wywoływane były przez 167 serotypów pałeczek Salmonella. W 2008 r. odnotowano 60 serotypów wywołujących zakażenie, z czego 16 izolowano corocznie od 1996 r. [11]. Badania przeprowadzone w Szpitalu Zakaźnym w Warszawie wykazały, że na 510 pacjentów hospitalizowanych w latach z objawami ostrego nieżytu żołądkowo-jelitowego, u 129 wykryto zakażenie wywołane pałeczką Salmonella, jednocześnie stwierdzono, że pomimo okresowego wzrostu zakażeń różnymi serotypami tej bakterii, najczęstszą przyczyną zakażeń była Salmonella Enteritidis [13]. W latach badaniom poddano 159 szczepów pałeczek Salmonella, z czego 103 szczepy były serotypami Salmonelli Enteritidis. W 2007 r. udział Salmonelli Enteritidis w zachorowaniach na salmonellozę w Polsce wynosił 81,2% [6]. Potwierdzają to badania Sadkowskiej-Todys i Czarkowskiego przeprowadzone w latach Najczęstszym czynnikiem etiologicznym salmonellozy w tym czasie w Polsce była Salmonella Enteritidis stanowiąc około 74,6% zachorowań [10]. Przeprowadzona analiza materiału własnego wykazała, że najczęstszą przyczyną zakażenia u nosicieli w latach była Salmonella Mbandaka występując u 36% do 65,5% badanych nosicieli, w zależności od analizowanego roku. Pałeczka Salmonella Enteritidis u nosicieli wykrywana była nieco rzadziej występowała u 14-48,1% nosicieli w zależności od analizowanego roku przeprowadzonych badań. Nie znaleziono w dostępnej literaturze informacji na temat częstości nosicielstwa Salmonelli wśród ludzi. Według Sadkowskiej-Todys i Czarkowskiego zakażenie typem serologicznym Mbandaka w Polsce w latach stanowiło jedynie 0,6% [10]. W latach wcześniejszych (2005 i 2006) zakażenie typem serologicznym Mbandaka w Polsce było również niskie i wynosiło odpowiednio 0,31% w 2005 r. i 0,53% w 2006 r. [5]. Najczęstszym typem serologicznym Salmonelli w tym okresie ( ) powodującym salmonellozy był typ Enteritidis [5]. W 2010 r. w Polsce odnotowano 9732 przypadków salmonellozy, z czego 42,2% wystąpiło u dzieci do 4 r ż.; była to jednocześnie najliczniejsza grupa wiekowa z objawami tej choroby [14]. Potwierdzają to badania własne. W analizowanym okresie dzieci do 4 r.ż. stanowiły 58% wszystkich zachorowań na salmonellozę. W 2012 r. było to aż 68,2% wszystkich zachorowań. Najmniej zachorowań w tej grupie wiekowej odnotowano w roku 2013, była to jednak i tak stosunkowo duża grupa, bo 47,4%. Różnorodność objawów, a jednocześnie liczba serotypów Salmonelli, stwarza pewne trudności diagnostyczne [1]. Według raportu Europejskiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Żywności pałeczki Salmonella są najczęstszą przyczyną epidemii pokarmowych u ludzi [9].

6 Waksmańska W i wsp. Salmonella u osób zamieszkujących powiat bielski i miasto Bielsko-Biała 629 W przypadku zatruć zbiorowych, główną przyczyną zakażenia było spożycie ciast z kremem (30-39,9%), jaj i dań mięsno-jajecznych (15%) odnotowano, że większość osób nie pamiętała o myciu skorupek jaj [13]. Należy zauważyć, że szczepy pałeczek Salmonella oporne na chemioterapeutyki pochodzą w licznych przypadkach z jaj i wyrobów drobiowych [6]. Różnorodność objawów zakażeń wywołanych pałeczką Salmonella, a jednocześnie brak właściwych nawyków higienicznych, uzasadnia podejmowanie działań zmierzających do podniesienia świadomości społeczeństwa w tym zakresie. Wnioski 1. Zapadalność na salmonellozy w mieście Bielsko- Biała i powiecie bielskim w poszczególnych latach analizowanego okresu, tj. latach , wahała się od 20,0 do 30,6 na mieszkańców. 2. Grupą wiekową, w której najczęściej rozpoznawano salmonellozy, były dzieci do 4 r.ż. 3. Serotypem rodzaju Salmonella najczęściej wywołującym zakażenia był serotyp Salmonella Mbandaka. Piśmiennictwo / References 1. Toporowska-Kowalska E, Kostrzewska M, Biernacka E, Plocek A, Wąsowska-Królikowska K. Zakażenie pałeczkami Salmonella u dzieci doświadczenia własne. Prz Gastroenterol 2007, 2(1): Klasyfikacja i nazewnictwo bakterii Salmonella. Krajowy Ośrodek Salmonella, Gdański Uniwersytet Medyczny, Katedra Mikrobiologii. salmonella-klasyfikacja.php ( ). 3. Dera-Tomaszewska B, Kozłowski A. Statystyczna analiza trendu zakażeń Salmonella u ludzi w Polsce w latach Prz Epidemiol 2011, 65: Paul M. Dur brzuszny niedocenianym zagrożeniem zdrowotnym dla Polaków podróżujących do krajów strefy tropikalnej. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Kłapeć T, Stroczyńska-Sikorska M. Salmonellozy jako wciąż aktualne zagrożenie środowiskowe dla ludzi i zwierząt. Environ Med 2011, 14, 1: Mąka Ł, Ścieżyńska H, Grochowska A, Pawłowska K, Windyga B, Karłowski K. Wrażliwość pałeczek Salmonella wyizolowanych z żywności z terenu polski na wybrane chemioterapeutyki. Bromat Chem Toksykol XLIII, 2010, 3: Ścieżyńska H, Maćkiw E, Mąka Ł, Pawłowska K. Nowe zagrożenia mikrobiologiczne w żywności. Rocz PZH 2012, 63(4): Osek J, Wieczorek K. Choroby odzwierzęce i ich czynniki etiologiczne w raporcie Europejskiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Żywności za 2008 rok. Życie Wet 2010, 85(4): Osek J. Występowanie chorób odzwierzęcych i ich czynników etiologicznych w 2006 r. w świetle raportu Europejskiego Urzędu do spraw Bezpieczeństwa Żywności. Życie Wet 2008, 83(3): Sadkowska-Todys M, Czarkowski MP. Salmonelozy w Polsce w 2009 roku. Prz Epidemiol 2011, 65: Orysiak P, Czarkowski MP, Sadkowska-Todys M. Salmonelozy w Polsce w 2008 roku. Prz Epidemiol 2010, 64: Baumann-Popczyk A, Sadkowska-Todys M. Zatrucia i zakażenia pokarmowe w Polsce w 2010 roku. Prz Epidemiol 2012, 66: Platowski A, Orłowska M, Cholewińska-Szymańska G. Ostre nieżyty żołądkowo-jelitowe leczone w Oddziale III Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego w Warszawie w latach Prz Epidemiol 2007, 61: Czarkowski MP, Cielebąk E, Kondej B, Staszewska E. Choroby zakaźne i zatrucia pokarmowe w Polsce w 2010 roku. NIZP PZH, Warszawa 2011.