Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych

323 Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych (na podstawie polskich i słowackich czasowników ruchu) Dorota FILAR Bożena KOTUŁA Abstrakt Ruch jest klasyfikowany jako jeden z podstawowych prekonceptualnych schematów wyobrażeniowych (Lakoff, Johnson). Jest on, w związku z tym, domeną źródłową wielu metafor, których pojęciowy i językowy mechanizm wykorzystuje fundamentalną, doświadczeniową wiedzę o stanach fizycznych (w tym: o ruchu, jego naturze, typach itd.), by wyrażać złożone postrzeganie różnych zjawisk i stanów abstrakcyjnych (sfery mentalnej: uczuć, intelektu, aktów twórczych; wartości; ludzkich interakcji, i wielu innych). Porównawcze badania czasowników ruchu w języku polskim i słowackim pozwolą ukazać to zjawisko w bogatej płaszczyźnie analitycznej. Kľúčové slová Czasowniki ruchu, stany mentalne, domena źródłowa, domena docelowa, treść pojęciowa, schematy wyobrażeniowe, metaforyczne nazwy. Kontakt Dorota Filar Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Filologii Polskiej Zakład Leksykologii i Pragmatyki Językowej, d.filar@poczta.onet.pl Bożena Kotuła Uniwersytet Preszowski w Preszowie, Katedra Środkowoeuropejskich Studiów kotulabozena@gmail.com 1 Domeny kognitywne Według R. Langackera znaczenie jako konceptualizacja obejmuje zarówno treść pojęciową, jak i sposób obrazowania tej treści. Domena to termin używany w gramatyce kognitywnej w celu jednoznacznego odniesienia się do treści [Langacker 2009]. Ten sposób myślenia znalazł zastosowanie w pracach wielu innych badaczy; autorka Leksykonu językoznawstwa kognitywnego pisze: Domena to spójna struktura wiedzy mająca w zasadzie dowolny poziom złożoności lub organizacji ( ). Co istotne, domena dostarcza danego rodzaju spójnej reprezentacji wiedzy, względem której charakteryzowane są inne jednostki pojęciowe ( ). Przykładowo, językowe określenia gorący, zimny i letni odnoszą się do odmiennych rodzajów pojęć leksykalnych, które można w pełni scharakteryzować tylko w odniesieniu do domeny TEMPERATURY. Zatem centralną funkcją domeny

324 Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych jest dostarczać względnie stałego kontekstu wiedzy, w kategoriach którego można rozumieć inne rodzaje jednostek pojęciowych. (Evans 2009, s 23). Domeny odnoszą się do wszelkich procesów wyodrębniania treści pojęciowej; wskazują na treści mentalne lub sfery doświadczenia, tworzące podstawę wiedzy o świecie oraz fundament znaczenia; te same domeny (np. domena CZASU czy PRZESTRZENI) mogą być wykorzystywane w konstruowaniu znaczeń różnych elementów języka: same w sobie domeny nie są pojęciami czy konceptualizacjami. Jest to raczej potencjał doświadczeniowy, w obrębie którego mogą zachodzić konceptualizacje i pojawiać się pojęcia (Langacker 2009, s 72). Większość elementów języka odwołuje się do kilku, a nawet wielu domen. Zbiór domen poznawczych, przywoływany przez konkretną jednostkę języka jako podstawa znaczenia, to tzw. matryca. Co istotne, w zasadzie nie da się ustalić pełnej, zamkniętej matrycy ( listy domen ) dla danej jednostki języka. Domeny potencjalnie relewantne dla każdej jednostki językowej tworzą zbiór otwarty. Przywołanie takiej czy innej domeny jest bowiem arbitralnym działaniem konceptualizującego podmiotu, zależnym od przyjętych przez niego celów. Przykładowo dla jednostki leksykalnej latać istotne są domeny: ruchu, przemieszczania, wysokości i wznoszenia się, prędkości, powietrza i in. Z kolei czasownik czytać może się odnosić do domeny czynności mentalnej, domeny wzroku, domeny znaków językowych, domeny treści i in. 2 Domena źródłowa a domena docelowa w koncepcji metafory pojęciowej Kluczowa dla naszego wystąpienia koncepcja dotyczy jednego ze sposobów postrzegania metafory. Chcemy wykorzystać terminy: domena źródłowa oraz domena docelowa stosowane w analizach metafor pojęciowych. W odniesieniu do teorii metafory pojęciowej domena źródłowa jest bazą konceptualną, kształtującą inną domenę. A zatem pewne aspekty domeny źródłowej (najczęściej wywodzące się z elementarnych doświadczeń somatycznych czy fizycznych) są rzutowane na inną przestrzeń konceptualną, czyli: są metaforycznie wprowadzane do innej domeny - do domeny docelowej. Domena docelowa jest więc w procesie metaforyzacji kształtowana przez inną domenę, jest przez nią strukturowana. 3 Kategorie RUCHU oraz CZYNNOŚCI/PROCESÓW MENTALNYCH i ich językowe wykładniki W naszych analizach zajmiemy się utrwalonymi w językach polskim i słowackim metaforami, w których domeną źródłową jest RUCH, zaś domena docelowa to wybrane PROCESY i CZYNNOŚCI MENTALNE człowieka.

Registre jazyka a jazykovedy 325 Wychodzimy z założenia, że niezwykle rozległa domena procesów i czynności mentalnych obejmuje jednostki języka, które są znakami procesów ( ) i czynności usytuowanych w umyśle człowieka (Danielewiczowa 2000, s. 227). A zatem w polu naszych rozważań znajdą się wyrazy, które odsyłają do wewnętrznych doświadczeń człowieka i są konceptualnie zorganizowane wokół jednego z elementarnych predykatów epistemicznych: wiedzieć lub myśleć. Domena ruchu także jest wyjątkowo złożona. Co istotne, ruch jest zjawiskiem elementarnym w sensie poznawczym. Należy do podstawowych schematów wyobrażeniowych, nabywanych przez człowieka prekonceptualnie: istotę ruchu pojmujemy bowiem zanim jesteśmy w stanie świadomie konstruować pojęcia i nimi operować. Domena ruchu ma wiele szczegółowych obszarów konceptualnych, z których każdy dotyczy innego zespołu cech, związanych z ruchem. W pracach językoznawczych wskazywano i analizowano różne kategorie ruchu, jednakże nie powstała jednolita klasyfikacja leksykalnie wyrażanych typów ruchu. Wyróżnia się np. typy ruchu ze względu na cykliczność bądź jej brak, fazowość czy powtarzalność. Opisy obejmują nie tylko zjawiska fizyczne obiektywnie postrzegane jako ruch, ale także i tzw. ruch subiektywny: przypisanie ruchu bytowi, który nie może poruszać się w rzeczywistości. Oczywistym typem ruchu, biorąc pod uwagę antropocentryczną organizację języka, jest ruch, którego elementem jest człowiek: zarówno jako subiekt, jak i jako obiekt. Możemy wskazać ruchy, odnoszące się do czynności wykonywanych przez ciało człowieka (skakać, biegać, kroczyć), niekiedy w zetknięciu z innym obiektem, np.: przeskoczyć przez coś, przekroczyć coś. Wiąże się z tym zmiana położenia człowieka względem czegoś, np. zapadać się w coś; mijać/ omijać coś, wydobywać się z czegoś. Ruch może też wskazywać oddziaływanie człowieka (czy innej istoty żywej albo poruszającego się obiektu) na inne obiekty, np.: pchać, ciągnąć, wlec, przesuwać, podnosić. Innym kryterium klasyfikacji ruchu może być jego kierunek: GÓRA-DÓŁ (wzlatywać, unosić się opadać, spadać), PRZÓD TYŁ (wyprzedzać zawracać, cofać się), PROSTO W BOK (skręcić, zboczyć). Szczególną kategorię tworzą też czasowniki ruchu, odnoszące się do ruchu okrężnego (krążyć, obracać się, kręcić się). Jako podstawowy, oczywisty, intuicyjnie zrozumiały i prekonceptualny schemat wyobrażeniowy ruch stanowi czytelną domenę źródłową w metaforycznych konstrukcjach, których domeny docelowe wyrażają złożone treści, dotyczące różnych zjawisk i stanów abstrakcyjnych (sfery mentalnej, uczuć, intelektu, aktów twórczych; wartości; ludzkich interakcji, i wielu innych). Inaczej mówiąc, ruch jest domeną źródłową wielu metafor, których pojęciowy i językowy mechanizm wykorzystuje fundamentalną, doświadczeniową wiedzę o stanach fizycznych (w tym: o ruchu, jego naturze, typach itd.). Poszukując prostego sposobu wyrażenia skomplikowanych treści, ludzie wyrażają się o wielu zjawiskach które w istocie, w sensie dosłownym nie poruszają się tak jak gdyby podlegały one rzeczywistym, fizycznym, obserwowalnym procesom ruchu.

326 Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych Nasze wystąpienie jest poświęcone analizie przykładów takich metafor, w których ruch stanowi domenę źródłową w metaforycznych określeniach procesów mentalnych. Przykładów takiego mechanizmu można odnaleźć bardzo wiele, zarówno w języku polskim, jak i w języku słowackim. Są to konstrukcje metaforyczne, w których domena RUCHU (jako domena źródłowa) strukturyzuje domenę docelową PROCE- SÓW MENTALNYCH, co zachodzi np. z dodatkowym wykorzystaniem domen: 1) POJEMNIKA; 2) KIERUNKU; 3) TEMPA; 4) CELU; 5) ŚRODKA TRANSPORTU. Zdecydowałyśmy, by w niniejszym wystąpieniu ukazany został jedynie niewielki wycinek ogromnego i bogatego pola nazw procesów i czynności mentalnych, ograniczony do konstrukcji, w których procesy mentalne z konieczności będą reprezentowane tylko przez dwa wykładniki leksykalne: głowa/ hlava i myśl/ myseľ. Zakładamy, że języki polski i słowacki dysponują w badanym zakresie podobnymi, bliskimi sobie podstawami konceptualnymi. Dlatego właśnie domeny RUCHU oraz PROCESÓW I CZYNNOŚCI MENTALNYCH w obu językach wyraziście współpracują, tworząc omawiane tu konstrukcje metaforyczne. Definicja leksemu głowa, zamieszczona w Innym słowniku języka polskiego (Bańko 2000), ukazuje nie tylko związek głowy z procesami mentalnymi (myśleniem), ale także metaforyczne wyobrażenie głowy ludzkiej jako pojemnika na stany i procesy mentalne : Słowem głowa posługujemy się tak jakby oznaczało ono pojemnik, w którym znajdują się myśli. W głowie kłębiło mu się od różnych myśli. ( ) Jeśli przyszło lub wpadało nam do głowy coś, czego do tej pory nie dostrzegaliśmy lub nie braliśmy pod uwagę, to pomyśleliśmy o tym. To rozwiązanie przychodziło mu czasem do głowy, ale uważał je za ostateczność. ( ) Jeśli coś nam wyleciało, wypadło lub wyszło z głowy, to zapomnieliśmy o tym. ( ) Jeśli coś nam wchodzi do głowy, to łatwo się tego uczymy. Bańko zaznacza, że słowo głowa jest używane też w ( ) wyrażeniach nawiązujących do wyobrażenia głowy jako siedliska myśli. Ta definicja koresponduje z treścią definicji zamieszczonych w słownikach języka słowackiego. Krátky slovník slovenského jazyka [Kačala Pisárčikowá: 1997] rzeczownik hlava określa jako sídlo rozumu, pamäti, myslenia, vôle; rozum, myseľ: počítať z h-y, podobnie jak Slovník slovenského jazyka (Peciar 1959) (u človeka) sídlo rozumu, nadania, pamäti, myslenia, chápania, vôle, rozvahy. Pojawiające się w tożsamych definicjach polskiej i słowackiej wyrazy siedlisko i sídlo również można wpisać w metaforę POJEMNIKA. Z kolei myśl to czynność, funkcja, praca umysłu, zdolność myślenia; proces poznawczy, myślenie; władza psychiczna poznawcza, rozum, umysł; świadomość, pamięć (Szymczak 2002). Myśl to to, co powstaje w naszym umyśle: pomysł, plan, idea, wyobrażenie czegoś, opinia o czymś itp. ( ) słowem myśl posługujemy się tak, jakby oznaczało ono rzecz, która się porusza (Bańko 2000, s. 907). Podobne definicje znajdujemy w słowackich źródłach leksykograficznych: myseľ to myslenie, vedomie; intelekt [KSSJ] oraz myseľ myslenie, myšlienky [SSJ]. Zamieszczone

Registre jazyka a jazykovedy 327 w słownikach przykłady użycia pozwalają wykorzysta wspomnianą wyżej metaforę, gdyż np.: Coś nie może wyjść z myśli., Coś komuś przeszło (przemknęło) przez myśl, czyli ktoś sobie coś uświadomił, uprzytomnił, przypomniał sobie o czymś ; prišlo mi na myseľ spomenul som si. Metafora pojemnika umożliwia zastosowanie kategorii RUCHU jako domeny źródłowej. Poniżej w kilku punktach analizujemy wybrane przykłady wykorzystania ruchu jako domeny źródłowej. Obserwowalne cechy ruchu, jednoznacznie i w sposób obligatoryjny odnoszące się do niego takie, jak: szybkość, nagłość / powolność ; ciągłość; powtarzalność są przenoszone na domenę docelową, którą zgodnie z naszymi założeniami, stanowią tu procesy mentalne. 4. Momentalność, nagłość procesu myślowego, ale też krótkość jego trwania W wyrażeniach mówiących o nagłości lub momentalności procesu myślowego wykorzystywane są czasowniki przelecieć/preleteť, przebiec/prebehnúť, przemykać, wpaść. Popatrzmy, jakie związki wyrazowe notowane są w słownikach. Czasownik przelecieć/preleteť. Mówimy, że coś przeleciało nam przez głowę, jeśli nagle pomyśleliśmy o czymś. Myśli, jakie przelatują komuś przez głowę ktoś myśli, pomyślał o czym. Coś przelatuje komuś przez głowę ktoś o czymś krótko, przez chwilę myśli / hlavou mu preletela myšlienka (na okamih, náhle sa ukázať, zjaviť sa). Czasownik przebiec/prebehnúť. Coś przebiegło komuś przez myśl, myśl jakaś przebiegła komuś przez głowę ktoś o czymś nagle, w danej chwili pomyślał / hlavou mu prebehla myšlienka, (náhle sa objaviť niekde, mihnúť sa), prebehlo mu mysľou. Czasownik przemykać. Coś przemyka komuś przez głowę ktoś o czymś krótko, przez chwilę myśli, ale może też coś komuś przemknąć przez myśl ktoś pomyślał o czymś przez chwilę, uświadomił sobie coś, uprzytomnił, przypomniał sobie o czymś. Czasownik wpaść. Pomysł, jakaś myśl itp. wpadły komuś do głowy pomysł czegoś, jakaś myśl nagle powstały w czyjejś świadomości, nasunęły się komuś jakieś pomysły, myśli. Często w wyrażeniach językowych pojawiają się wariantywne rozwiązania. Możemy więc powiedzieć: przechodzi coś, przelatuje, przewija się, przemyka komuś przez głowę- ktoś myśli o czym przez chwilę, krótko, komuś przyszło cos na myśl / hlavou mu prebehla, preletela, blysla sa myseľ. Mówiący może więc wybrać spośród czasowników: przechodzić, przelatywać, przemykać/prebehnúť, preleteť, blysnúť, gdyż informują one o takim samym przebiegu procesu mentalnego. W obydwu językach omawiana cecha procesów mentalnych wyrażana jest za pomocą dwóch tożsamych czasowników przelecieć/preleteť oraz przebiec/prebehnúť.

328 Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych W języku polskim możemy jeszcze wykorzystać czasowniki: przemknąć, wpaść, w języku słowackim zaś czasownik blysnúť. Wszystkie te czasowniki mają wspólną cechę znaczeniową, to znaczy szybkość, nagłość, która pojawia się w ich słownikowych definicjach, np. polski czasownik przebiec/przebiegnąć/przebiegać to szybko przejechać, przenieść się, przesunąć się z miejsca na miejsce. 4.1 Powolność procesu myślowego Kiedy chcemy poinformować o tym, że myślimy powoli, bez pośpiechu, to przede wszystkim wykorzystujemy czasownik snuć się. Coś się komuś snuje po głowie ktoś myśli o czymś, komuś przychodzą do głowy jakieś myśli. Jeśli myśli, obrazy, wizje itp. snują się nam po głowie lub przed oczami, to zmieniają się wolno. Dobrze ilustruje to zdanie: Ich myśli snuły się leniwie, ociężale i sennie., w którym powolność zawarta jest nie tylko w znaczeniu czasownika, ale wzmocniona przymiotnikami: leniwie, ociężale, sennie. 4.2 Ciągłość, nieustanność, powtarzalność, intensywność procesu Za pomocą związków z czasownikami ruchu możemy też podkreślić ciągłość, nieustanność, powtarzalność i intensywność procesów mentalnych. Jeśli coś nam chodzi po głowie, to często o tym myślimy. Jeśli niečo mi chodí po rozume, to myslím na niečo, mám niečo na mysli. W obydwu językach informacja ta realizowana jest za pomocą czasownika chodzić. Podobną konstrukcję, bo z partykułą nie, ale z wykorzystaniem odmiennych czasowników mają wyrażenia: Coś, ktoś nie wychodzi, nie może wyjść komuś z głowy, z myśli, tzn. ktoś nie może o czymś, o kimś zapomnieć; coś, ktoś zajmuje czyjąś uwagę, pochłania kogoś, ktoś o tym stale myśli, pamięta i słowackie: neschodí mu to z mysle stále na to myslí. Intensywność procesu myślenia oddawana jest przez czasowniki: pogrążyć się, zatopić się/ ponoriť sa, pohrúžiť sa, zahĺbiť sa. Możemy więc pogrążyć się, zatopić się w myślach/ ponoriť sa, pohrúžiť sa, zahĺbiť sa do myšlienok. Jeśli pogrążyliśmy się w myślach lub w jakichś czynnościach, to skupiliśmy się na nich tak, że nie zwracamy uwagi na nic innego. Stąd polskie wyrażenie pogrążony w myślach. Podobne znaczenie, chociaż wyrażone za pomocą odmiennych czasowników ruchu zawarte jest w polskich związkach wyrazowych: Myśli latają komu po głowie ktoś intensywnie o czymś myśli i Myśli kołują komuś w głowie i słowackich: nosiť niečo v hlave mať na mysli, rozmýšľať o niečom, myšlienky mu víria v hlave nesústredene, nesústavne myslí na niečo i čosi mu behá po rozume - (stále) myslí na to. Przeprowadzona analiza polskich i słowackich związków wyrazowych pozwala stwierdzić, że w obu językach RUCH stanowi domenę źródłową w metaforycznych określeniach procesów i czynności mentalnych. Domena RUCHU oraz domena PROCESÓW i CZYNNOŚCI MENTALNYCH w obu językach wyraziście współpracują, więc w efekcie tworzą liczne symetryczne konstrukcje metaforyczne. Dalsze badanie polskich i słowackich czasowników ruchu z wykorzystaniem innych,

Registre jazyka a jazykovedy 329 wspomnianych wcześniej domen (np. KIERUNKU, TEMPA, CELU, ŚRODKA TRANS- PORTU i innych) ukaże bogactwo występujących w obu językach nazw procesów i czynności mentalnych, dla których ruch jest domeną źródłową. Zoznam bibliografických odkazov: BARSALOU, L. W.: Frames, Concepts, and Conceptual Fields. In: Frames, Fields, and Contrasts. New Essays in Semantic and Lexical Organization, ed. by A. Lehrer, E. F. Kittay, Hillsdale, Lawrence Erlbaum Associates 1992, s. 21 74. BUFFA, F.: Poľsko-slovenský frazeologický slovník. [Polish-Slovak phraseological dictionary.] Prešov: Náuka 1998. DANIELEWICZOWA, M.: Wiedza i niewiedza. Studium polskich czasowników epistemicznych. [Knowledge and ignorance. A study of Polish epistemic verbs.] Warszawa: Wydawnictwo UW 2002. EVANS, V.: Leksykon językoznawstwa kognitywnego. [A lexicon of cognitive linguistics.] Przekład M. Buchta, M. Cierpisz i in., Kraków: Universitas 2009. FILAR, D. KOTUŁA, B.: Translation and Correspondence of Languages and Cultures As Exemplified by Polish and Slovak Verbs of Movement: iść, chodzić / ísť, chodiť. In: Zrkadla translatologie I: Preklad ako nástroj komunikácie. Prešov: Prešovská univerzita 2013, s. 157 169. HAMPE, B.: Image schemas in Cognitive Linguistics: Introduction. In: From Perception to Meaning: Image Schemas in Cognitive Linguistics, ed. by B. Hampe, Cognitive Linguistic Research 29. Berlin-New York: Mouton de Gruyter 2005, s. 1 12. JOHNSON, M.: The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. Chicago: University of Chicago Press 1987. LAKOFF, G. JOHNSON, M.: Metafory w naszym życiu. [Metaphors in our life] Przełożył i wstępem opatrzył Tomasz P. Krzeszowski. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia 2010. LANGACKER, R. W.: Wykłady z gramatyki kognitywnej. [Explications from cognitive grammar.] Red. H. Kardela. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1995. LANGACKER, R. W.: Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie. [Cognitive grammar an introduction.] Red. E. Tabakowska, M. Buchta, tłum. E. Tabakowska, M. Buchta, H. Kardela i in. Kraków: Universitas 2009. Słowniki [dictionaries]: Inny słownik języka polskiego. [An alternative dictionary of Polish.] Red. M. Bańko, Warszawa: PWN 2000. Słownik frazeologiczny języka polskiego. [A Polish phraseological dictionary.] Red. S. Skorupka. Warszawa: PWN 1985. Słownik języka polskiego. [Polish dictionary.] Red. M. Szymczaka. Warszawa: Wiedza Powszechna 2002. Slovník slovenského jazyka. [Slovak dictionary.] Red. S. Peciar. Bratislava: vydavateľstvo SAV 1959.

330 Ruch jako domena źródłowa w metaforycznych nazwach stanów mentalnych Krátky slovník slovenského jazyka. [Shorter Slovak dictionary.] Red. J. Kačala M. Pisárčiková. Bratislava: Veda 1997. Slovenský frazeologický slovník. [A Slovak phraseological dictionary.] Red. P. Tvrdý. Praha Prešov: PWN 1933. Resumé Movement as a source domain in metaphorical names of mental states (based on Polish and Slovak lexicons) According to R Langacker, importance as a conceptualisation includes both conceptual content and the way of imaging of the content. Domains refer to different conceptual content extraction processes and indicate mental content or experiential spheres which form the basis of knowledge about the world and the foundation of meaning. In the article we use the terms of the source domain and the target domain in our analysis of conceptual metaphors. We are interested in metaphors existing in Polish and Slovak languages which have MOVEMENT as the source domain with the target domains being human MENTAL PROCESSES and ACTIVITIES. The analyses we carried out enable us to claim that in both languages MOVEMENT is the source domain in the metaphorical designation of mental processes and activities. The domain of MOVEMENT and the domains of MENTAL PROCESSES and ACTIVITIES in both languages clearly "cooperate", and in fact create numerous "symmetrical" metaphorical constructions.