Spis treści Wstęp........................................ 9 Rozdział 1 Podstawy doktrynalne zmian ustrojowych współczesnego kapitalizmu....................... 15 1.1. Źródła teoretyczne i ideologiczne............... 15 1.2. Frontalny atak na państwo.................... 27 Rozdział 2 Umacnianie neoliberalizmu imieniem Nobla i osłabianą polityką państwa...................... 40 2.1. Co łączy dynamit Nobla z pomysłami chicagowskiej szkoły ekonomii?................. 40 2.2. Problem ze związkami zawodowymi i polityką społeczną.......................... 44 Rozdział 3 Systemowe czynniki kryzysogenne we współczesnej gospodarce światowej.............. 52 3.1. Czy świat się obroni przed nowym kryzysem?..... 52 3.2. Rynek derywatów uśpiony wulkan gospodarki światowej.................................. 58 3.3. Czynniki produkcji a standardowy porządek świata..................................... 64 5
Spis treści Rozdział 4 USA jako centrum korporacjonizmu światowego...... 74 4.1. Stany Zjednoczone pierwszą ofiarą neoliberalizmu.............................. 74 4.2. Nowa siła pociągowa w systemie politycznym USA........................... 77 4.3. Czy USA zdołają przetrwać do swego rozkwitu?... 81 Rozdział 5 Pochyła trajektoria dolara........................ 89 5.1. Tolerancja świata dla nadmiernych emisji dolara.... 89 5.2. Stany Zjednoczone z chorobą bankowo-spekulacyjną........................ 94 5.3. Noblista w oceanie dolarów................... 98 5.4. Bitcoin kontra dolar.......................... 103 Rozdział 6 Unia Europejska na zakrętach systemowych.......... 108 6.1. Euro jako pieniądz światowy w relacjach z dolarem.................................. 108 6.2. Schody cenowe do strefy euro................. 113 6.3. Keynesizm wzywany do pomocy Europie......... 119 Rozdział 7 Korporacjonizm Rosji i Ukrainy................... 123 7.1. Rosja kontra państwa neoliberalne Zachodu....... 123 7.2. Dwie rewolucje ukraińskie.................... 126 Rozdział 8 Neoliberalny typ kapitalizmu na przykładzie Polski.... 132 8.1. Ideologia neoliberalna podstawą polityki gospodarczej............................... 132 6
Spis treści 8.2. Piedestał lidera neoliberalizmu................. 136 8.3. Skąd się wziął nasz nowy ustrój?................ 149 8.4. Polska jako zielona wyspa.................... 163 8.5. Wadliwy polski ustrój jakie z niego wyjście?..... 169 Rozdział 9 Rynek pracy i rynek kapitału w ujęciu prospektywnym................................ 177 9.1. Oba rynki wymykają się z cywilizacji............ 177 9.2. Droga neoliberalna do świata bez pracy.......... 183 Rozdział 10 Droga cesjonalna do świata bez pracy.............. 192 10.1. Zaczątki cesjonalizmu w welfare state........... 192 10.2. Gdyby kapitał wolał ucieczkę niż cesjonalizm.... 195 10.3. Skracanie dnia roboczego warunkiem dłuższego istnienia rynku pracy........................ 197 Rozdział 11 Ewolucja ustrojów w kierunku cesjonalizmu......... 203 11.1. Potencjalna dysfunkcja czynnika pracy jako wyzwanie dla kapitalizmu................ 203 11.2. Istota konwergencji ustrojowej i jej znaczenie.... 207 11.3. Cesjonalizm jako potencjalna odmiana kapitalizmu............................... 215 Rozdział 12 Cesjonalizm z wieczystą bazą kapitałową............ 221 12.1. Pora ratować kapitalizm kapitałem............. 221 12.2. Społeczny fundusz rentierski i jego związek z wieczystą bazą kapitałową.................. 229 7
Spis treści Zakończenie: Co widać za krawędzią?.............. 232 Anarchokapitalizm w wersji wdrożeniowej............ 233 Edukacja przyszłych pokoleń...................... 236 Ameryka przygotowuje się do zmiany ustrojowej....... 239 Bibliografia.................................... 241 8
W miarę jak przedłuża się kryzys rodzą się wątpliwości, czy obecna odmiana kapitalizmu zdoła przetrwać. W niniejszej publikacji podejmuję próbę uzasadnienia tezy, że jego odmiana ustrojowa, istniejąca od lat 80. ubiegłego wieku, ukształtowana jako ustrój neoliberalny, nie przetrwa z dwóch powodów. Po pierwsze, ma ona już z założenia charakter przejściowy, co wynika z ideologii na jakiej odmiana ta jest oparta, czyli z libertarianizmu. Stanowi ona odpowiednik wstępnego stadium tej ideologii, nazwanego w literaturze minarchizmem (od słów minimum oraz archia, tj. władza, rząd), uzupełnionego monetaryzmem Miltona Friedmana. Zgodnie z założeniami ustrój ten powinien ewoluować, przechodząc przez okres pełnego minarchizmu, czyli eliminacji państw nie tylko z gospodarki, lecz i pozostałych dziedzin życia społecznego. Docelową wizją ustrojową według tej ideologii powinien być anarchokapitalizm, nazwany tak przez profesora Murraya Rothbarda z austriackiej szkoły ekonomii. Po drugie, ponieważ w stadium neoliberalizmu wybuchł katastrofalny światowy kryzys gospodarczy, ujawniły się kryzysogenne czynniki zawarte w samej doktrynie neoliberalizmu Hayeka Friedmana, odpowiedzialne za dysfunkcje osłabianych państw oraz za deformacje rynków finansowych. Z tego niezamierzonego rezultatu wdrażanej ideologii zrodziły się próby porzucenia neoliberalnej polityki gospodarczej i powrotu do 9
poprzedniej odmiany ustrojowej kapitalizmu, odpowiadającej keynesizmowi, wzbogaconemu przez Paula Samuelsona o praktyczne rozwiązania modelowe, inspirowane przez teorie wzrostu i koncepcję welfare state. W ten sposób powstała szansa odwrócenia trajektorii zmian ustrojowych kapitalizmu w stronę liberalizmu synergicznego wykraczającego poza działania interwencyjne i komplementarne państwa wobec rynków a opartego na współdziałaniu państwa z rynkami w celu osiągania efektu synergii. Nie ma jeszcze pewności, czy ta druga droga mogąca prowadzić do odrodzenia się kapitalizmu będzie trwała, ponieważ do kontynuowania zmian według trajektorii odpowiadającej ideologii libertariańskiej nakłaniają państwa grupy nacisku funkcjonujące z powodu oligarchicznego typu władz rządowych i ich powiązań z niektórymi wpływowymi środowiskami międzynarodowej finansjery. W poszczególnych rozdziałach są analizowane różne zjawiska towarzyszące ewolucji współczesnego kapitalizmu. Z jednej strony są to systemowe czynniki kryzysogenne, wymagające eliminacji lub zneutralizowania przez politykę gospodarczą i społeczną, z drugiej natomiast postulowane rozwiązania sprzyjające realizacji działań prowadzących w stronę ukształtowania nowej odmiany kapitalizmu, odpowiadającej podstawom filozofii liberalnej Lorda Actona oraz wymaganiom ustrojowym gospodarczego liberalizmu synergicznego. Zakres geograficzny analiz obejmuje głównie Stany Zjednoczone i Unię Europejską. Uwzględnione są też doświadczenia Polski generowane przez neoliberalny typ kapitalizmu, a także zagadnienia korporacjonizmu Rosji i Ukrainy jako szczególne przypadki zmian ustroju kapitalistycznego. Generalnym założeniem badawczym przyjętym w niniejszej pracy jest zasada, według której główne cele i metody polityki 10
nie są wytworami polityków, lecz ideologów wywodzących się ze środowisk naukowych, podbudowujących ustrój państwa i reguły jego funkcjonowania upowszechnioną wcześniej w społeczeństwie doktryną ideologiczną. W systemach demokratycznych politycy opracowują strategię i taktykę realizacji określonych koncepcji ustrojowych, popularyzowanych w postaci prostych haseł w celu pozyskania akceptacji większości społeczeństwa. W praktyce zakres poparcia danej koncepcji ustrojowej zależy od rozmiarów sił społeczno-politycznych wyznających określoną ideologię oraz sił przeciwstawiających się jej lub tylko opozycyjnych, mogących również wyznawać tę samą ideologię, ale sprzeciwiających się metodom jej wdrażania lub szczegółowym rozwiązaniom modelowym. Potencjał sił społeczno-politycznych zależy w dużym stopniu od ich wsparcia ze strony wpływowych środowisk, a zwłaszcza finansjery krajowej i międzynarodowej. Zagadnienia te są analizowane w dwu pierwszych rozdziałach, które obejmują analizę i ocenę podstaw teoretycznych oraz ideologicznych neoliberalizmu jako panującej doktryny i odmiany ustrojowej współczesnego kapitalizmu. Szczególna uwaga jest poświęcona metodom traktowania jawnych i nieujawnianych publicznie celów polityki neoliberalnej, a zwłaszcza metodom oddziaływania przez władze na świadomość społeczną w odniesieniu do pozycji państwa i roli polityki oraz zakresu jego funkcji i jakości ich realizacji. Uwzględnione są także metody umacniania ustrojowych podstaw doktrynalnych specjalnymi sposobami uatrakcyjniania popularyzowanych elementów ideologii neoliberalnej na styku z działalnością naukową. Kolekne rozdziały są poświęcone identyfikacji i analizie głównych czynników kryzysogennych, trwale tkwiących w systemie gospodarki światowej, a zwłaszcza na światowych ryn- 11
kach finansowych oraz w gospodarce Stanów Zjednoczonych. Zaakcentowane zostały źródła hegemonii dolara oraz zagrożenia jego pozycji ze strony olbrzymiego i niebezpiecznego rynku derywatów oraz walut wirtualnych. Rozdziały od szóstego do ósmego zawierają wyniki badania pozaamerykańskich rejonów geograficznych, charakteryzujących się w poważnym zakresie odmiennymi właściwościami ustrojowymi kapitalizmu oraz specyficznymi źródłami zagrożeń kryzysowych. Są to trzy obszary geograficzne: Unia Europejska, rejon Rosji i Ukrainy oraz oddzielnie Polska jako drugi po USA kraj, w którym w procesie transformacji była wdrażana amerykańska wersja neoliberalizmu z chicagowskiej szkoły ekonomii, połączona z oryginalnym polskim leseferyzmem z końcowej fazy funkcjonowania komunizmu w naszej gospodarce. Rozdział dziewiąty poświęcony jest ewolucyjnym deformacjom rynku pracy i rynku kapitałowego, z elementami prognostycznymi, oddziela część tekstu obejmującego funkcjonowanie istniejącej, neoliberalnej odmiany kapitalizmu od postulowanej odmiany tego ustroju pod nazwą cesjonalizmu, prezentowanej w trzech ostatnich rozdziałach. To właśnie rynek pracy i rynek kapitału mają decydujący wpływ na szanse przetrwania kapitalizmu. Jeśli oba rynki będą powielały swoje deformacje nabyte w przeszłości, a zwłaszcza w ciągu ostatnich trzydziestu latach, wystąpią warunki przechodzenia do dalszych etapów trajektorii libertariańskiej. Jeżeli natomiast uda się kontynuacja rozpoczętej nieśmiało w USA polityki nazwanej neokeynesowską, poprzez racjonalnie wydzielone elementy systemowe i socjalne polityki welfare state, mogą się pojawić szanse przechodzenia do odmiany kapitalizmu obejmującej istotne przekształcenie relacji między kapitałem a pracą, z szansą na dalsze przekształcenia tej relacji wraz z futurologicznym pro- 12
cesem zanikania rynku pracy i przekształcania się siły roboczej w partnerów kapitału jako konsumentów jego wytworów lub nawet inwestorów finansowych. Projekt nazwany cesjonalizmem przewiduje takie przekształcenia, a jego charakter można najkrócej określić jako formę ustroju rentierskiego, zapewniającego wszystkim obywatelom utrzymywanie się z dochodów od zgromadzonego w okresie zatrudnienia kapitału prywatnego lub pochodzącego z części bazy kapitałowej udostępnianej przez państwo na zasadach pożyczki indywidualnym osobom pozbawionym całkowicie lub częściowo własnych oszczędności. Projekt ten opiera się na założeniu, że wcześniej czy później musi nastąpić dopuszczenie zwykłych obywateli do zasobów kapitału finansowego i majątku wypracowanego przez poprzednie i obecne pokolenia, zamiast dysponowania tymi zasobami wyłącznie przez elity. W literaturze występują różne pomysły na ten temat, co stwarza szanse na przetrwanie kapitalizmu, jakkolwiek w zmienionej postaci. W przygotowaniu książki pomagało mi wiela osób. Jestem im winien głęboką wdzięczność. Od profesora Wojciecha Bieńkowskiego i profesora Józefa Fiszera otrzymywałem inspirujące rady i uwagi krytyczne. W sprawach merytorycznych i redakcyjnych dziękuję za pomoc doktorowi Józefowi Biskupowi. Cenne były dla mnie również opinie profesora Beniamina Kostrubca, dr. Jerzego Kura, dr. Andrzeja Kurnickiego, mgr. Zbigniewa Fornala, mgr. Macieja Tymowskiego, a także dyskusje toczone na posiedzeniach zespołu Katedry Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Katedry Międzynarodowych Stosunków Politycznych Uczelni Łazarskiego. Serdecznie dziękuję moim synom, Adamowi i Grzegorzowi, którzy byli pierwszymi recenzentami tekstów i nie szczędzili mi krytycz- 13
nych iprzydatnych uwag. Składam również podziękowanie Władzom Uczelni Łazarskiego za umożliwienie mi wydania niniejszej publikacji. Marian Guzek 14