Zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet

PRACE ORYGINALNE Alina KOWALSKA Przemys³aw SZYMAÑSKI Adam RZE NICKI W³odzimierz STELMACH Zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet Behaviour concerning smoking among the patients making use of advice in women health centres Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej Uniwersytetu Medycznego w odzi Kierownik: Prof. dr hab. med. Wojciech Drygas Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu pal¹ce kobiety pal¹ce ciê arne Additional key words: smoking cigarettes smoking women smoking pregnant women Adres do korespondencji: Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej Uniwersytet Medyczny w odzi ul. eligowskiego 7/9 90-752 ódÿ Tel.:(+42) 639 32 65 Fax: (+42 639 3269 e-mail: office@cindi.org.pl Poziom wiedzy w spo³eczeñstwie na temat szkodliwoœci palenia tytoniu systematycznie wzrasta. Jednak wiele osób ignoruje ostrze enia i zakazy dotycz¹ce palenia. Wyniki badañ wskazuj¹, e wyj¹tkowo niepokoj¹ce jest palenie tytoniu przez osoby, dla których wp³yw dymu tytoniowego na organizm ma szczególnie negatywne znaczenie, np. dzieci, m³odzie, kobiety, a szczególnie kobiety ciê arne. Celem pracy by³o ustalenie udzia³u kobiet pal¹cych tytoñ wœród pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet ze szczególnym uwzglêdnieniem kobiet ciê arnych. Badaniem objêto 120 pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradni dla kobiet w Opocznie oraz 120 pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradni dla kobiet w odzi w okresie od 1 do 15 marca 2007 roku, pos³uguj¹c siê kwestionariuszem ankiety audytoryjnej. Zebrany materia³ opracowano statystycznie. W grupie 240 badanych do palenia papierosów przyzna³o siê 87 kobiet, to jest 36,3% respondentek. Wœród 185 kobiet niebêd¹cych w ci¹ y papierosy pali³o 75 respondentek (40,5%), a w grupie 55 ciê arnych do palenia papierosów przyzna³o siê 12 badanych (f=0,22). Ponad 20% pal¹cych kobiet wypala³o w ci¹gu doby powy ej 10 sztuk papierosów. Spoœród 87 ankietowanych pal¹cych 35,6% stwierdzi³o, e pal¹ wszêdzie tam, gdzie maj¹ ochotê. Wiêkszoœæ respondentek, to jest 52,9% zamieszkiwa³a przynajmniej z jedn¹ osob¹ pal¹c¹. Ponad 70% respondentek pal¹cych chcia³oby zerwaæ z na³ogiem. Prawie 46% stwierdzi³o, e lekarz nigdy nie rozmawia³ z nimi w czasie porady na temat wp³ywu palenia na zdrowie, a prawie 42% ankietowanych odpowiedzia³o, e nigdy na ten temat nie rozmawia³a z nimi pielêgniarka ani po³o na. Czêstoœæ palenia tytoniu przez badane korzystaj¹ce z porad w poradniach dla kobiet by³a du a. Szczególnie niepokoj¹cy by³ udzia³ inhaluj¹cych dym tytoniowy wœród kobiet ciê arnych - papierosy pali³a, co pi¹ta badana. Co pi¹ta kobieta pal¹ca The level of knowledge in the society about the harmful influence of smoking is increasing systematically. But there are still many people ignoring the warnings and prohibitions concerning smoking. The results of the research show that it is highly worrying that there are people for whom smoking is incredibly dangerous, e.g. children, youth, women, especially pregnant women. The aim of the work was to establish the percentage of smoking women among the patients of the women health centre, with the special focus on pregnant women. There were 120 women encompassed in this study in the health centre in Opoczno and 120 women using a similar health centre in Lodz between the 1st and the 15th March 2007, using a auditoria survey questionnaire. The collected data was worked out statistically. In the group of 240 tested people, 87 admitted to smoking, which is 36.3% of the respondents. Among the 185 women who were not pregnant, but were smoking, there were 75 (40.5%) and in the group of 55 pregnant women, there were 12 who smoked (f=0,22). Over 22% of the smoking women smoked over 10 cigarettes a day. From among 87 of the surveyed, 35.6% claimed they smoked everywhere they wanted. Majority of the respondents that is 52.9% lived with at least one other smoking person. Over 70% of them would like to quit smoking. Almost 48% stated their doctor has never talked with them about the influence of smoking on their health and almost 42% stated that no nurse or midwife has ever talked to them about this subject. Frequency of smoking among the tested people who were using the women health centre was high. Especially worrying was the percentage of the smoking pregnant women - every fifth of them smoked. 837

wypala³a du ¹ liczbê papierosów w ci¹gu doby, to jest powy ej 10 sztuk. Wiêkszoœæ badanych zamieszkiwa³a przynajmniej z jedn¹ osob¹ pal¹c¹. Istnieje potrzeba uaktywnienia dzia³añ s³u by zdrowia w poradniach da kobiet polegaj¹cych na uwzglêdnianiu problemu palenia tytoniu w czasie udzielanych porad. N = 240 63,7% (153) pali³y Rycina 1 Zachowania respondentek dotycz¹ce palenia tytoniu. Behaviour of the respondents concerning smoking. N = 55 f=0,78 (43) pali³y Na³óg palenia tytoniu w ostatnich dziesi¹tkach lat sta³ siê zjawiskiem powszechnym [3,10]. Mimo to, e poziom wiedzy o szkodliwoœci palenia tytoniu systematycznie wzrasta, wiele osób ignoruje ostrze enia i zakazy dotycz¹ce palenia. Jak wskazuj¹ wyniki badañ, szczególnie niepokoj¹ce jest palenie tytoniu przez dzieci, m³odzie i kobiety, a przede wszystkim przez kobiety ciê- arne [12]. Szacuje siê, e inhalowanie dymu tytoniowego zabija 1 na 10 palaczy na œwiecie, co daje oko³o 13 500 zgonów dziennie a 4,9 miliona rocznie [6]. Œwiatowa Organizacja Zdrowia uzna³a uzale nienie od tytoniu za odrêbn¹ jednostkê chorobow¹ wymagaj¹c¹ w³aœciwego rozpoznania i leczenia. W Miêdzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Classification of Diseases - ICD) zapisana jest pod numerem F17 jako zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane paleniem tytoniu [1]. Wed³ug WHO odsetek pal¹cych mê - czyzn w latach 2002-2005 wynosi³ 38% a kobiet 25.6%. Zaobserwowano wzrost liczby pal¹cych kobiet o 2% w porównaniu z latami 1994-2001, oraz spadek liczby pal¹cych mê czyzn o 4% w porównaniu z tym samym okresem. Wed³ug WHO liczba pal¹cych dzieci poni ej 15 roku ycia w Polsce w latach 2002-2005 wynosi³a 21,5% - 26,3% ch³opców i 17% dziewcz¹t. Wed³ug danych Ministerstwa Zdrowia w 1995 roku regularnie pali³o papierosy 47% mê czyzn i 23% kobiet. Wœród m³odzie y 11-15 lat w 1994 roku pali³o 18 % ch³opców - regularnie 8% i 8% dziewcz¹t - 3% regularnie [10]. Mimo systematycznie prowadzonych akcji propaguj¹cych styl ycia bez tytoniu przez kilkanaœcie kolejnych lat rozpowszechnienie tego na³ogu nadal jest niepokoj¹ce. Zwyczaj palenia papierosów dotyczy wszystkich œrodowisk spo³ecznych [14]. Wed³ug aktualnych danych w Polsce tytoñ pali ponad 9 milionów osób, z czego 43% stanowi¹ kobiety [9]. Nara enie organizmu kobiet na oddzia³ywanie dymu tytoniowego jest bardziej niebezpieczne w porównaniu z mê czyznami. Wœród kobiet ciê arnych oko³o 20-30% pali papierosy, a 60% jest nara ona na ekspozycjê dymu tytoniowego w miejscu pracy lub w domu [5,7]. Palenie papierosów lub przebywanie w zadymionych pomieszczeniach szczególnie przez kobiety ciê arne zwiêksza ryzyko poronieñ, porodów przedwczesnych, a tak e zgonów oko³oporodowych. Jest przyczyn¹ wyst¹pienia wewn¹trzmacicznego ograniczenia wzrastania p³odu i niskiej masy urodzeniowej noworodka. U niemowl¹t matek pal¹cych w okresie ci¹ y wystêpuj¹ zaburzenia czynnoœci uk³adu kr¹ enia, uk³adu oddechowego, uk³adu nerwowego, a tak e czêœciej dochodzi do nag³ej œmierci niemowlêcia. W póÿniejszym okresie dym tytoniowy powoduje ró ne zaburzenia rozwojowe, dlatego te bardzo wa ne jest równoczesne zaprzestanie palenia przez przysz³ych rodziców nie tylko z uwagi na ³atwiejsz¹ wspóln¹ walkê z ich na³ogiem, ale równie ze wzglêdu na ochronê p³odu przed powik³aniami w rozwoju [4,8,13]. Celem pracy by³o ustalenie udzia³u kobiet pal¹cych tytoñ wœród pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet ze szczególnym uwzglêdnieniem kobiet ciê- arnych. Materia³ i metoda W badaniu wziê³o udzia³ 240 pacjentek korzystaj¹cych z porad w poradniach dla kobiet w odzi i w Opocznie. Badania prowadzono w okresie od 1 do 15 marca 2007 roku w poczekalniach przychodni przed gabinetami lekarzy ginekologów, prosz¹c o wype³nienie kwestionariusza ankiety kolejno ka d¹ oczekuj¹c¹ na wizytê u lekarza pacjentkê, do chwili, a w ka dym z miast liczba badanych wynios³a 120 osób. Zebrany materia³ opracowano statystycznie stosuj¹c metody opisowe. Dla opisu badanych grup respondentów obliczono wskaÿniki struktury. W przypadku analizowania ma³ych podgrup wskaÿniki przedstawiono w postaci frakcji (f), w pozosta³ych przypadkach wyra ano je w procentach (%). Wyniki W grupie 240 badanych, 93 pacjentki nie pali³y Rycina 2 Zachowania kobiet ciê arnych dotycz¹ce palenia tytoniu. Pregnant women behaviour concerning smoking. nie pali³ f=0,22 (12) 36,3% (87) (38,8%) zg³osi³y siê do poradni "K" w celu przeprowadzenia badañ profilaktycznych dla innych celów ni kontrolowanie prawid³owoœci przebiegu ci¹ y, 79 respondentek (32,9%) zg³osi³o siê ze wzglêdu na wystêpuj¹ce problemy zdrowotne i dolegliwoœci, 55 respondentek (22,9%) zg³osi³o siê w celu przeprowadzenia badañ profilaktycznych zwi¹zanych z przebiegiem ci¹ y, a 13 kobiet (5,4%) w celu stwierdzenia czy s¹ w ci¹ y. Spoœród 240 respondentek do na³ogu palenia tytoniu w pierwszym kwartale 2007 roku to jest w styczniu, lutym lub marcu przyzna³o siê 87 kobiet (36,3%), a 153 respondentki (63,7%) stwierdzi³y, e w analizowanym okresie, nie zapali³y ani jednego papierosa (rycina 1). Wœród badanych zamieszkuj¹cych w Opocznie 45 kobiet (37,5%) przyzna³o siê do palenia tytoniu, a 75 kobiet (62,5%) odpowiedzia³o, e nie pali³y w tym okresie. Wœród badanych korzystaj¹cych z porad w odzi do palenia tytoniu w analizowanym okresie przyzna³y siê 42 kobiety (35%), a 78 respondentek (65%), stwierdzi³o, e w tym czasie nie zapali³y ani jednego papierosa. Spoœród 55 ciê arnych respondentek w okresie prowadzonych badañ, 12 kobiet 838 A.Kowalska i wsp.

N = 185 59,5% (110) pali³y nie pali³y Rycina 3 Zachowania kobiet niebêd¹cych w ci¹ y dotycz¹ce palenia tytoniu. Behaviour of women who were not pregnant concerning smoking. 4,6% (4) 20,7% (18) 18,4% (16) (f=0,22) przyzna³o siê do palenia tytoniu, a 43 kobiety (f=0,78) stwierdzi³y, e nie pali³y (rycina 2). Spoœród 32 kobiet ciê arnych korzystaj¹cych z porad w poradni dla kobiet w Opocznie, 7 respondentek (f=0,22) przyzna- ³o siê do palenia a 25 kobiet (f=0,78) stwierdzi³o, e w analizowanym okresie nie zapali³y ani jednego papierosa. Spoœród 23 kobiet ciê arnych korzystaj¹cych z porad w poradni dla kobiet w odzi, 5 respondentek (f=0,22) przyzna³o siê do palenia, a 18 kobiet (f=0,78) stwierdzi³o, 11,5% (10) 28,7% (25) 40,5% (75) do 2 w cigu doby 3-4 w ci¹gu doby 5-10 w ci¹gu doby powy ej 10 w ci¹gu doby kilka sztuk w tygodniu sporadycznie Rycina 4 Liczba papierosów wypalanych w ci¹gu doby przez respondentki. Number of cigarettes smoked a day by the respondents. N = 87 35,6% (31) pal¹ tylko w miejscach wyznaczonych pal¹ wszêdzie tam, gdzie maj¹ ochotê Rycina 5 Przestrzeganie przez respondentki palenia tytoniu w miejscach wyznaczonych. Obeying by the respondents the rule of smoking only in the restricted areas. 64,4% (56) 16,1% (14) e nie pali³y. W grupie 185 kobiet niebêd¹cych w ci¹- y do palenia tytoniu przyzna³o siê 75 badanych (40,5%) a 110 respondentek (59,5%) stwierdzi³o, e w analizowanym okresie, to jest w pierwszym kwartale 2007 roku nie zapali³y ani jednego papierosa (rycina 3). Wœród badanych zamieszkuj¹cych w Opocznie 38 kobiet (43,2%) niebêd¹cych w ci¹ y przyzna³o siê do palenia tytoniu, a 50 kobiet (56,8%) odpowiedzia³o, e nie pali³y w tym okresie. Wœród badanych korzystaj¹cych z porad w odzi do palenia tytoniu w analizowanym okresie przyzna³o siê 37 kobiet (38,1%), a 60 respondentek (61,9%), stwierdzi³o, e w tym czasie nie zapali³y ani jednego papierosa. Spoœród 87 pal¹cych respondentek, 10 osób (11,5%) wypala³o do 2 papierosów w ci¹gu doby, 14 osób (16,1%) wypala³o 3-4 papierosy w ci¹gu doby, 25 osób (28,7%) 5-10 papierosów a powy ej 10 papierosów w ci¹gu doby wypala³o 18 badanych (20,7%). Kilka sztuk papierosów w tygodniu wypala³y 4 osoby 4,6% a sporadycznie pali³o 16 badanych 18,4% (rycina 4). W Opocznie 2 papierosy w ci¹gu doby wypala³o 5 osób (f=0,11) i tyle samo pañ korzystaj¹cych z porad w poradni "K" w odzi. Trzy do czterech papierosów w ci¹gu doby wypala³o 7 kobiet z poradni "K" w Opocznie (f=0,16) i tyle samo kobiet korzystaj¹cych z porad w odzi. Najwiêcej ankietowanych z obu poradni deklaruje palenie od 5-10 papierosów w ci¹gu doby: z poradni "K" w Opocznie 14 kobiet (f=0,31) oraz 11 kobiet z poradni "K" w odzi (f=0,27). Doœæ du o kobiet zadeklarowa³o palenie powy ej 10 papierosów w ci¹gu doby, to jest 11 osób (f=0,24) z poradni "K" w Opocznie i 7 kobiet (f=0,17) z poradni "K" w odzi. Kilka sztuk w tygodniu wypala³a 1 osoba (f=0,02) z poradni "K" w Opocznie i 3 osoby (f=0,07) z poradni "K" w odzi. Sporadycznie pali³o 7 kobiet (f=0,16) z poradni w Opocznie oraz 9 kobiet (f=0,22) z poradni w odzi. Spoœród 87 pal¹cych, 56 osób 64,4% stwierdzi³o, e pali tylko w miejscach wyznaczonych, a do palenia w ka dym miejscu przyzna³o siê 31 kobiet 35,6% (rycina 5). Wœród 45 pal¹cych z poradni "K" w Opocznie 28 kobiet (f=0,62) stwierdzi³o, e pal¹ tylko w miejscach wyznaczonych. Wœród 42 pal¹cych kobiet z poradni "K" w odzi w miejscach wyznaczonych pali³o 28 ankietowanych (f=0,66). Do palenia w ka - dym miejscu przyzna³o siê 17 osób (f=0,38) z poradni w Opocznie i 14 kobiet (f=0,34) z poradni w odzi. Wiêkszoœæ respondentek, to jest 52,9% zamieszkiwa³a przynajmniej z jedn¹ osoba pal¹c¹. Spoœród 87 pal¹cych, 31 kobiet (35,6%) stwierdzi³o, e chcia³yby rzuciæ palenie, ale jeszcze nie podjê³y w tym kierunku adnych dzia³añ, 30 kobiet (34,5%) zadeklarowa³o chêæ rzucenia palenia i podjê³y próbê utrzymania abstynencji tytoniowej, 5 kobiet (5,7%) na razie zamierza paliæ, a 21 osób (24,2%) nie wie, czy rzuciæ palenie (rycina 6). Spoœród 45 pal¹cych w Opocznie, 15 kobiet (f=0,33) zamierza³o rzuciæ palenie, ale dotychczas nie podjê³o w tym kierunku adnych dzia³añ, równie 15 badanych (f=0,33) chcia³o rzuciæ palenie i podjê³y ju próbê utrzymania abstynencji tytoniowej, 2 panie (f=0,05) zamierzaj¹ paliæ nadal, a 13 osób (f=0,29) nie wiedzia³o jak post¹pi¹. Spoœród 42 kobiet pal¹cych w odzi, 16 osób (f=0,38) zamierza³o rzuciæ palenie, ale nie podjê³o w tym kierunku adnych dzia- ³añ, 15 kobiet (f=0,36) chcia³o rzuciæ palenie i podjê³y próbê utrzymania abstynencji tytoniowej, 3 kobiety (f=0,07) nadal zamierzaj¹ paliæ, 8 osób (f=0,19) nie wiedzia³o czy rzuciæ palenie czy paliæ nadal. 839

N = 87 24,2% (21) 34,5% (30) Prawie 46% badanych (110 osób) stwierdzi³o, e lekarz nigdy nie rozmawia³ z nimi w czasie porady na temat wp³ywu palenia na zdrowie, a ponad 41% ankietowanych (99 osób) odpowiedzia³o, e nigdy na ten temat nie rozmawia³a z nimi pielêgniarka ani po³o na (rycina 7, rycina 8). 5,7% (5) 35,6% (31) Chcia³yby rzuciæ palenie i podjê³y próby utrzymania abstynencji tytoniowej Chcia³yby rzuciæ palenie, ale dotychczas nie podjê³y w tym kierunku adnych dzia³añ Na razie zamierzaj¹ paliæ nadal Na razie nie wiedz¹ jak¹ podj¹æ decyzjê Rycina 6 Zamierzenia respondentek dotycz¹ce dalszych zachowañ w zakresie palenia tytoniu. The respondent's plans concerning their future behaviour abort smoking. 45,8% (110) 7,5% (18) 25,0% (60) Rozmawia³y z lekarzem ginekologiem - po³o nikiem Rozmawia³y z lekarzem w innej poradni Rozmawia³y z lekarzem ginekologiem - po³o nikiem oraz z innymi lekarzami Nigdy nie rozmawia³y z lekarzem na temat wp³ywu palenia tytoniu na zdrowie 21,7% (52) Rycina 7 Rozk³ad odpowiedzi respondentek na pytanie: "Czy kiedykolwiek lekarz rozmawia³ z Pani¹ na temat wp³ywu palenia tytoniu na zdrowie?". Distribution of the answers of the respondents to the question: 'Has your GP ever talked to you about the influence of smoking on your health?" 33,3% (80) 41,3% (99) 25,4% (61) Tak, rozmawia³a Nigdy nie rozmawia³a Nie pamiêta³y Rycina 8 Rozk³ad odpowiedzi respondentek na pytanie: "Czy kiedykolwiek na temat wp³ywu palenia tytoniu na zdrowie rozmawia³a z Pani¹ pielêgniarka lub po³o na?". Distribution of the answers of the respondents to the question: 'Has a nurse or a midwife ever talked to you about the influence of smoking on health?' Dyskusja Wyniki badañ w³asnych wykaza³y, e rozpowszechnienie palenia tytoniu wœród kobiet korzystaj¹cych z porad w poradniach "K" w Opocznie i w odzi by³o niepokoj¹co du e. Papierosy pali³o 36,3% badanych. W grupie kobiet nie bêd¹cych w ci¹ y czêœciej pali³y mieszkanki Opoczna (43,2%) miasta œredniej wielkoœci, ni mieszkanki odzi (38,1%) du ej aglomeracji miejskiej. Czêstotliwoœæ palenia w grupie ciê arnych w Opocznie i w odzi by³a tak samo wysoka - pali³a co pi¹ta ciê arna. Choæ wyniki badañ w³asnych œwiadcz¹ o du ym rozpowszechnieniu inhalowania dymu tytoniowego wœród potencjalnych matek, oraz wœród kobiet ciê arnych, to niestety przedstawione wskaÿniki nie nale ¹ do najwy szych. Np. badania przeprowadzone w Mazowieckim Centrum Zdrowia Publicznego w Warszawie oddzia³ w Radomiu opublikowane w 2004 roku wykaza³y, e odsetek pal¹cych ciê arnych wynosi³ 50,2%, co oznacza, e pali³a co druga kobieta w ci¹ y. Bardzo du ¹ czêstoœæ palenia wœród ciê arnych odnotowano w czasie badañ prowadzonych przez Klinikê Po³o nictwa i Ginekologii Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie odsetek pal¹cych ciê arnych wynosi³ 42,2% badanych. Najmniej pal¹cych odnotowano wœród kobiet rodz¹cych w Szpitalu Miejskim im. F. Raszei w Poznaniu pali³o 8,1% kobiet. Czêstoœæ rzucania na³ogu palenia po zajœciu w ci¹ ê wœród kobiet polskich i amerykañskich jest podobna, co mo e œwiadczyæ o zbli onym poziomie wiedzy na temat szkodliwoœci palenia w ci¹ y w tych populacjach [11]. Liczba wypalanych papierosów przez kobiety ciê arne w Polsce wynosi przeciêtnie 9 sztuk w ci¹gu doby [15], a przez kobiety nie bêd¹ce w ci¹ y oko³o 15 sztuk [2]. Niepokoj¹cym zjawiskiem by³o nieprzestrzeganie zakazów palenia przez kobiety inhaluj¹ce dym tytoniowy. Prawie 36,0% badanych stwierdzi³o, e pal¹ wszêdzie tam gdzie maja ochotê. Wiêksza czêœæ badanych to jest prawie 53,0% zamieszkiwa³a przynajmniej z jedn¹ osob¹ pal¹c¹. Optymistyczny jest fakt, e oko³o 70,0% pal¹cych kobiet chce zerwaæ z na³ogiem. W tej sytuacji pracownicy s³u by zdrowia maj¹ du ¹ szansê na uzyskanie sukcesu w przypadku podjêcia dzia³añ motywuj¹cych swoje pacjentki w czasie udzielanych porad do abstynencji tytoniowej. Wnioski 1. Czêstoœæ palenia tytoniu przez badane korzystaj¹ce z porad w poradniach "K" by³a du a. Do palenia papierosów przyzna- ³o siê 36,3% kobiet. 2. Wœród kobiet niebêd¹cych w ci¹ y rozpowszechnienie palenia by³o bardzo du e pali³o 40,5% badanych. 3. Niepokoj¹cy by³ udzia³ pal¹cych 840 A.Kowalska i wsp.

wœród kobiet ciê arnych papierosy pali³a co pi¹ta badana. 4. Co pi¹ta kobieta pal¹ca wypala³a du ¹ liczbê papierosów w ci¹gu doby, to jest powy ej 10 sztuk. 5. Kobiety pal¹ce czêsto inhalowa³y dym tytoniowy wszêdzie tam, gdzie mia³y na to ochotê (35,6%), zmuszaj¹c do palenia biernego inne osoby. 6. Czêstoœæ zamieszkiwania badanych przynajmniej z jedn¹ osoba pal¹c¹ by³a du a (52,9%). 7. Istnieje potrzeba uaktywnienia dzia- ³añ s³u by zdrowia w poradniach "K" polegaj¹cych na uwzglêdnianiu problemu palenia tytoniu w czasie udzielanych porad. Piœmiennictwo. 1. Bielawska A., Kmieciak M., Jêdrasiak L., Walkowiak I., B¹czyk G.: Rozpowszechnienie palenia papierosów wœród studentów I roku Akademii Medycznej. Przegl. Lek. 2006, 63, 1031. 2. Che³chowska M., Laskowska-Klita T., Leibschang J.: Ca³kowita aktywnoœæ przeciwutleniaj¹ca osocza w krwi kobiet pal¹cych w przebiegu ci¹ y i w krwi pêpowinowej ich potomstwa. Przegl. Lek. 2004, 61, 1101. 3. Florek E. (red.): Zdrowotne skutki nara enia kobiet na dym tytoniowy w œrodowisku. Katedra i Zak³ad Toksykologii, Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego, Poznañ 2000. 4. Florek E., Adamek R., Adamek A. i wsp.: Czynna i bierna ekspozycja kobiet ciê arnych na dym tytoniowy a stan zdrowia noworodka - œwiadomoœæ zagro eñ. Nowiny Lek. 2001,70, 133. 5. Florek E., Marsza³ek A., Piekoszowski W. i wsp.: Wystêpowanie nara enia na dym tytoniowy wœród kobiet w wieku prokreacyjnym. Gin. Prakt. 2001, 9. 16. 6. Florek E., Piekoszowski W.: Toksykologiczne aspekty palenia tytoniu. Pol. Med. Rodz. 2004, 6, 789. 7. Hanke W., Sobola W., Kalinka J.: Environmental tobacco smoke exposure among pregnant women: impact on fetal biometry at 20-24 weeks of gestation and newborn child's birth weight. Int. Arch. Occup. Environ. Health. 2004, 77, 47. 8. Harlap S., Shiono P.: Alcohol, smoking and incidence of spontaneous abortion in the first and second trimester. Lancet 1980, 26, 173. 9. Muszalik M., Marzec A., Kartuzi Z.: Edukacja zdrowotna metod¹ zapobiegania palenia papierosów i piciu alkoholu wœród m³odzie y szkolnej. Pielêg. Pol. 2005, 2, 225. 10. Piekoszowski W., Florek E.: Kobieta pal¹ca tytoñ - wyj¹tek czy regu³a? [W:] E. Florek, W. Piekoszowski, J. Wrzosek (Red.), Kobieta i Tytoñ - wspó³czesne pogl¹dy. Akademia Medyczna Poznañ 2001, 13. 11. Pirogowicz I., Pomorski M., Je owiecka M., Steciwko A.: Badania porównawcze nara enia kobiet ciê arnych na dym tytoniowy: Polska - Meksyk. Przeg. Lek. 2004, 61,1020. 12. Przybysz A., Po³ocka-Moliñska M.: Œwiadomoœæ rodziców na temat zagro eñ dla m³odego organizmu spowodowanych paleniem tytoniu. Przegl. Lek. 2006, 63,1083. 13. Szymanowski K., Chmal-Wierzchowska R., Florek E.: Wp³yw dymu tytoniowego na rozwój p³odu, noworodka i dziecka - przegl¹d piœmiennictwa. Przegl. Lek. 2006, 63, 1135. 14. Wierzejewska R., Jarosz M.: Wp³yw kofeiny i palenia tytoniu na przebieg ci¹ y i stan zdrowia noworodka. ywienie Cz³owieka 2005, 32,.84. 15. Wojculewicz J., Kawiñska-Kiliañczyk A., Szczapa J.: Palenie papierosów w ci¹ y, a symetria wzrastania noworodków urodzonych w regionie pomorskim w 2000 r. Przegl. Lek. 2004, 61, 997. 841