MIKROEKONOMICZNE KORZYŚCI Z KSZTAŁCENIA WYŻSZEGO

Wojciech Jarecki Katedra Mikroekonomii Uniwersytet Szczeciński MIKROEKONOMICZNE KORZYŚCI Z KSZTAŁCENIA WYŻSZEGO Wstęp W ostatnich latach, szczególnie w krajach europejskich słabiej rozwiniętych, nastąpił szybki wzrost liczby studentów. Powstaje pytanie czy jest on uzasadniony i z czego wynika? Być może, przyczyną są obserwacje czynione przez indywidualne osoby, że, szczególnie po studiach, łatwiej znaleźć pracę, że jest ona lepiej płatna (np. Caballe i Santos, 1993, s.1042-1067, Temple 2001, s.57-101), a może - z chęci przedłużenia okresu młodości, poznania innych osób itd.. Jak zatem widać, z podnoszeniem indywidualnego poziomu wykształcenia, szczególnie do poziomu akademickiego, mogą być związane czynniki ilościowe i jakościowe. W artykule podjęto problem czynników ilościowych, dających korzyści szczególnie w mikroskali, tzn. dla indywidualnych osób. Sformułowano tezę, że uzasadnione jest podejmowanie studiów wyższych, gdyż ich ukończenie wpływa na większe szanse na znalezienie pracy, obniża ryzyko bycia bezrobotnym i pozytywnie wpływa na wysokość otrzymywanego wynagrodzenia. Wykorzystane dane porównawcze pochodzą ze statystyk OECD, które to dotyczące Polski są tylko częściowe i obejmują okres do 2002 r.. Jednakże wnioski wyciągnięte na podstawie analizy innych krajów, umożliwiają odniesienie do sytuacji Polski. Korzyści z kształcenia W ostatnich latach, szczególnie w krajach, które w 2004 r. wstąpiły do Unii Europejskiej, nastąpił szybki wzrost liczby osób studiujących. Poniżej przedstawiono zmiany zachodzące w liczbie studentów w latach 1998-2002 (Tabela 1). Tabela 1. Liczba studiujących ogółem (ISCED 1997 1, poziom 5-6) wg krajów ROK 1998 1999 2000 2001 2002 Wzrost w latach 1998-2002 (%) KRAJ/ REGION Unia Europejska (25) ----------- 14891749 15206820 15737166 16328688 9,6 Nowe kraje członkowskie (10) ----------- 2366478 2643550 2916821 3137657 32,6 Belgia : 351788 355748 359265 366982 4,3 Republika Czeska 215041 231224 253695 260044 284485 32,1 Dania 183274 189970 189162 190791 195266 6,5 Niemcy 2097694 2087044 2054838 2083945 2159708 3,0 Estonia 43064 48684 53613 57778 60648 41,9 Grecja 374122 387859 422317 478205 529233 41,4 Hiszpania 1746170 1786778 1828987 1833527 1832760 5,0 Francja 2027422 2012193 2015344 2031743 2029179 0,1 Irlandia 142774 151137 160611 166600 176296 23,1 Włochy 1869082 1797241 1770002 1812325 1854200-0,1 Cypr : 10842 10414 11934 13927 27,3 Łotwa 70233 82042 91237 102783 110500 57,4

84 Wojciech Jarecki Litwa 96371 107419 121904 135923 148788 55,2 Luxemburg 1835 2717 2437 2533 2965 61,6 Węgry 254693 279397 307071 330549 354386 38,8 Malta : 5768 6315 7422 7259 25,8 Holandia 461374 469885 487649 504042 516769 12,1 Austria 247498 252893 261229 264669 223735-9,6 Polska 1191099 1399090 1579571 1774985 1906268 60,0 Portugalia 351784 356790 373745 387703 396602 12,8 Słowenia 68126 79126 83816 91494 99214 45,6 Słowacja 112837 122886 135914 143909 152182 34,5 Finlandia 250047 262890 270185 279628 283805 13,6 Szwecja 280712 335124 346878 358020 382851 36,3 Wielka Brytania 1938423 2080962 2024138 2067349 2240680 15,6 Islandia 8100 8462 9667 10184 11584 43,0 Norwegia 183026 187482 190943 189947 197064 7,7 Bułgaria 260487 270077 261321 247006 228394-12,3 Rumunia 360590 407720 452621 533152 582221 61,2 Turcja : 1464740 1015412 1607388 1677936 14,5 Źródła: obliczenia własne na podstawie: 1.Eurostat, Bildungsindikatoren http://europa.eu.int/comm/eurostat/newcronos/reference/display.do?screen=welcomeref&ope n=/popul/edtr/educ/finance&language=de&product=eu_population_social_conditions&root= EU_population_social_conditions&scrollto=304; 2.OECD (www.oecd.org/edu/eag2004); W latach 1998-2002, w Unii Europejskiej, nastąpił wzrost liczby osób studiujących o 9,6% (Tabela 1). W nowych krajach należących do UE od 2004 r., wzrost ten wyniósł 32,6%. Do krajów przyroście liczby studentów w latach 1998-2002 należą: Cypr (33,7%), Grecja (25,4%), Litwa (22,1%) Łotwa (22,0%), Luksemburg (21,7%) i Polska (20,6%). Najmniejszy przyrost nastąpił w Austrii (-14,2%), Hiszpanii (0,2%), Francji (0,7%), Norwegii (3,1%) i Belgii (3,1%). Zatem w analizowanych krajach europejskich występuje korzystna sytuacja w zakresie podnoszenia poziomu wykształcenia. Prawdopodobnie wynika to z indywidualnych decyzji dotyczących podnoszenia kwalifikacji i oczekiwań z tym związanych. Żeby odpowiedzieć, czy oczekiwania te są słuszne, warto przeanalizować dane w kolejnej tabeli. Tabela 2. Wskaźnik zatrudnienia i bezrobocia (w %) osób w wieku 25-64 lata wg poziomu wykształcenia 2 POZIOM EDUKACJI Wskaźnik zatrudnienia Wskaźnik bezrobocia KRAJ WG ISCED 97 1991 2002 1991 2002 Austria Poziom 2 i niższy 52 55 2,6 4,0 Poziom 3, Poziom 4 73 75 2,4 2,7 Poziom 5, Poziom 6 88 86 1,3 1,6 Belgia Poziom 2 i niższy 49 49 6,5 5,6 Poziom 3, Poziom 4 75 74 3,3 4,7 Poziom 5, Poziom 6 85 84 1,7 3,0 Czechy Poziom 2 i niższy m 45 m 10,5 Poziom 3, Poziom 4 m 76 m 4,5 Poziom 5, Poziom 6 m 87 m 1,6 Dania Poziom 2 i niższy 62 61 10,2 4,0 Poziom 3, Poziom 4 81 81 8,1 2,8 Poziom 5, Poziom 6 89 87 4,6 3,2 Finlandia Poziom 2 i niższy 64 58 6,1 8,0 Poziom 3, Poziom 4 78 74 6,1 7,2 Poziom 5, Poziom 6 88 85 3,1 4,0

Mikroekonomiczne korzyści z kształcenia wyższego 85 Francja Poziom 2 i niższy 58 58 6,8 7,7 Poziom 3, Poziom 4 78 77 5,5 5,6 Poziom 5, Poziom 6 85 83 3,3 4,6 Niemcy Poziom 2 i niższy 51 51 4,1 9,2 Poziom 3, Poziom 4 74 70 3,6 6,9 Poziom 5, Poziom 6 86 84 2,9 3,9 Grecja Poziom 2 i niższy m 56 m 4,4 Poziom 3, Poziom 4 m 66 m 7,0 Poziom 5, Poziom 6 m 81 m 5,5 Węgry Poziom 2 i niższy m 37 m 4,3 Poziom 3, Poziom 4 m 72 m 3,3 Poziom 5, Poziom 6 m 82 m 1,3 Islandia Poziom 2 i niższy m 86 m 2,7 Poziom 3, Poziom 4 m 89 m 2,4 Poziom 5, Poziom 6 m 95 m 1,5 Irlandia Poziom 2 i niższy 46 57 11,7 3,6 Poziom 3, Poziom 4 63 77 5,0 2,2 Poziom 5, Poziom 6 81 87 3,5 1,6 Włochy Poziom 2 i niższy 54 50 3,3 4,9 Poziom 3, Poziom 4 74 72 5,7 5,0 Poziom 5, Poziom 6 87 82 4,6 4,6 Luxemburg Poziom 2 i niższy m 59 m 2,4 Poziom 3, Poziom 4 m 74 m 0,9 Poziom 5, Poziom 6 m 85 m 1,5 Holandia Poziom 2 i niższy 50 59 4,7 2,3 Poziom 3, Poziom 4 73 80 3,5 1,8 Poziom 5, Poziom 6 85 87 1,3 1,9 Norwegia Poziom 2 i niższy 62 64 4,5 2,2 Poziom 3, Poziom 4 80 81 3,7 2,5 Poziom 5, Poziom 6 90 89 1,8 1,9 Polska Poziom 2 i niższy m 38 m 13,9 Poziom 3, Poziom 4 m 62 m 13,8 Poziom 5, Poziom 6 m 84 m 5,7 Portugalia Poziom 2 i niższy 62 73 3,5 3,4 Poziom 3, Poziom 4 84 82 4,0 3,7 Poziom 5, Poziom 6 92 88 1,7 3,6 Słowacja Poziom 2 i niższy m 28 m 20,7 Poziom 3, Poziom 4 m 70 m 11,7 Poziom 5, Poziom 6 m 87 m 3,2 Hiszpania Poziom 2 i niższy 49 56 7,9 7,0 Poziom 3, Poziom 4 72 72 10,1 7,5 Poziom 5, Poziom 6 79 81 8,1 6,8 Szwecja Poziom 2 i niższy 83 68 2,2 4,2 Poziom 3, Poziom 4 91 82 2,1 3,9 Poziom 5, Poziom 6 94 86 1,1 2,7 Szwajcaria Poziom 2 i niższy 78 70 0,9 3,5 Poziom 3, Poziom 4 80 81 1,2 1,9 Poziom 5, Poziom 6 92 91 1,2 2,0 Turcja Poziom 2 i niższy 60 50 3,6 4,8 Poziom 3, Poziom 4 67 62 5,2 5,8 Poziom 5, Poziom 6 87 76 2,8 6,0 Wielka Brytania Poziom 2 i niższy 61 53 7,1 4,9

86 Wojciech Jarecki Średnia z krajów dla Poziom 3, Poziom 4 78 79 5,5 3,4 Poziom 5, Poziom 6 86 88 3,0 2,2 Poziom 2 i niższy 59 57 5,5 5,6 Poziom 3, Poziom 4 76 75 4,7 4,5 Poziom 5, Poziom 6 86 83 3,0 3,1 Źródło : opracowanie własne w oparciu o: OECD, Aneks 3 (www.oecd.org/edu/eag2004) Z analizy danych zawartych w tabeli 2 można wysunąć wniosek, że istnieje dodatnia zależność, we wszystkich wymienionych krajach, między poziomem wykształcenia a wielkością zatrudnienia. Wskaźnik zatrudnienia osób z najniższym poziomem wykształcenia wynosi średnio 57%, a z najwyższym średnio 83%. Największe korzyści z kształcenia w 2002 r. miały osoby na Słowacji, gdzie z wykształceniem na Poziomie 2, wg klasyfikacji ISCED 97 i niższym zatrudnionych było 28% osób, z wykształceniem na Poziomie 3 i 4-70%, a z wykształceniem na Poziomie 5 i 6 87% osób. W innych krajach, o największych różnicach w wielkości zatrudnienia, proporcje są następujące: Polska (38, 62, 84), Węgry (37, 62, 82), Czechy (45, 76, 87). Najmniejsze różnice są w Islandii (86, 89, 95), Szwecji (68, 82, 86) i w Portugalii (73, 82, 88). Należy też dodać, że wskaźnik zatrudnienia, w latach 1991-2002, obniżył się o 2% dla osób z najniższym poziomem wykształcenia i 4% z najwyższym. Wzrost zatrudnienia nastąpił szczególnie w Irlandii i Holandii i to na wszystkich poziomach wykształcenia, co może sugerować, że nawet na stanowiskach pracy nie wymagających wyższego czy nawet średniego wykształcenia, potrzebni są pracownicy. Najwyższy natomiast spadek zatrudnienia nastąpił w Szwecji i Włoszech. Również wskaźnik bezrobocia zależny jest od poziomu wykształcenia. Występują jednak pewne wyjątki, mianowicie Grecja, Włochy i Turcja, w których to krajach bezrobocie jest największe wśród osób najlepiej wykształconych. Jednak w pozostałych, wskaźnik bezrobocia obniża się przy wzroście poziomu wykształcenia. Dla wykształcenia na Poziomie 2 i niższego wynosi on średnio 5,6%, a dla Poziomu 5-6 - średnio 3,1%. Na podstawie przedstawionych danych, można stwierdzić, że wzrost wykształcenia wpływa pozytywnie na szanse na zatrudnienie i obniża ryzyko bycia bezrobotnym. Istotne jednak jest pytanie, przy podejmowaniu decyzji o inwestycji w kształcenie, czy w miarę wzrostu wykształcenia wzrasta wynagrodzenie. Odpowiedź na to pytanie jest szczególnie ważna przy podejmowaniu decyzji o studiowaniu. Podejmując taką decyzję, trzeba wziąć pod uwagę koszty związane ze studiowaniem i to zarówno bezpośrednie (opłaty za studia, akademik, stancję, kupno książek, programów komputerowych itd.) jak i pośrednie (brak otrzymywania wynagrodzenia w okresie studiowania, późniejszy start zawodowy itp.) (zob. Begg, Fischer, Dornbusch, 1995, s. 335-344). Jaka jest zależność między poziomem wykształcenia a wysokością wynagrodzeń, zostało przedstawione w tabeli 3. Tabela 3. Wynagrodzenie relatywne (2002 r) wg poziomu wykształcenia (ISCED 97) i wieku (25-64, 30-44 lata), w stosunku do wynagrodzenia osób z wykształceniem na Poziomie 3 Poziom 0, Poziom 1 i Poziom 4 Poziom 5 B Poziom 5 A Poziom 5 i 6 KRAJ ROK ( Poziom 2 25-64 30-44 25-64 30-44 25-64 30-44 25-64 30-44 25-64 30-44 Australia 2001 77 75 m m 106 102 148 148 133 132 Belgia 2002 91 95 m m 114 115 152 162 132 136 Kanada 2001 79 78 105 105 115 113 177 178 143 142 Czechy 1999 68 70 a a 151 151 180 182 179 181 Dania 2001 87 85 118 120 114 113 127 123 125 121 Finlandia 2001 95 92 m m 121 115 181 171 150 141

Mikroekonomiczne korzyści z kształcenia wyższego 87 Francja 2002 84 84 m m 125 129 167 165 150 150 Niemcy 2002 78 80 116 116 120 115 161 154 146 139 Węgry 2001 77 78 131 126 164 144 210 203 210 202 Irlandia 1998 87 83 82 67 124 130 163 152 149 143 Włochy 2000 78 77 m m m m 138 133 138 133 Korea Płd. 1998 78 80 m m 106 113 147 142 135 134 Holandia 1997 85 84 121 119 139 131 144 139 144 138 Nowa Zelandia 2001 74 75 m m m m 133 128 133 128 Norwegia 2002 85 91 125 121 155 152 135 135 137 136 Portugalia 1999 62 58 m m 141 146 192 202 178 187 Hiszpania 2001 78 80 m m 95 95 141 133 129 122 Szwecja 2001 89 87 127 132 110 105 148 148 135 133 Szwajcaria 2001 76 81 112 111 141 146 168 170 158 161 Wielka Brytania 2001 67 68 m m 128 124 174 181 159 161 Stany Zjednoczone 2001 71 71 120 121 118 118 195 196 186 187 Źródło : opracowanie własne w oparciu o: OECD, Aneks 3 (www.oecd.org/edu/eag2004) Analizując dane w tabeli 3 można dostrzec dodatnią zależność między wzrostem poziomu wykształcenia a wysokością wynagrodzenia. Niższe wynagrodzenie od osób na Poziomie 3 mają osoby z wykształceniem na Poziomie 0-2. W miarę wzrostu poziomu wykształcenia ponad Poziom 3 wzrasta wysokość wynagrodzenia i tak, dla osób w wieku 25-64 lata, dla Poziomu 5-6, jest ono wyższe, w zależności od kraju, o 25-110% a dla osób w wieku 30-44 lata wyższe o 21-102%. Największe różnica, dla osób w wieku 25-64 lata, między Poziomem 3 i Poziomem 5-6 jest na Węgrzech (110%), w Stanach Zjednoczonych (86%) i w Czechach (79%) a najniższa w Danii (25%), Hiszpanii (29%) i Belgii (32%). Analogicznie, dla osób w wieku 30-44%, największe różnice są na Węgrzech (102%), w Stanach Zjednoczonych (87%) i w Czechach (81%) a najmniejsze w Danii (21%), Hiszpanii (22%) i Nowej Zelandii (28%). Warto też zwrócić uwagę, że różnice te są największe między Poziomem 3 i Poziomem 5A. Wnioski dodatkowe, szczególnie dla Polski, które można wyciągnąć w stosunku do dwóch ostatnich tabel, są takie, że po pierwsze - zatrudnienie w krajach średnio rozwiniętych, do których zaliczyć można Polskę, jest zdecydowanie największe wśród osób po studiach, a po drugie - największe dysproporcje w wynagrodzeniach występują, pomijając Stany Zjednoczone, również w krajach średnio rozwiniętych. Kolejne zagadnienie, w dużej mierze związane z wcześniejszym, to relatywne zmiany w wynagrodzeniach w zależności od poziomu wykształcenia (Tabela 4). Tabela 4. Ewolucja wynagrodzeń realnych osób w wieku 25-64 lata, wg poziomu wykształcenia (ISCED 97), w stosunku do osób z wykształceniem na Poziomie 3 i 4 KRAJ POZIOM WYKSZTAŁCENIA 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Australia Poniżej Poziomu 3 79 m 80 m 77 m Poziom 5 i Poziom 6 124 m 134 m 133 m Belgia Poniżej Poziomu 3 m m m 92 m 91 Poziom 5 i Poziom 6 m m m 128 m 132 Kanada Poniżej Poziomu 3 84 78 80 80 78 m Poziom 5 i Poziom 6 127 138 136 140 141 m Czechy Poniżej Poziomu 3 68 68 68 m m m Poziom 5 i Poziom 6 179 179 179 m m m Dania Poniżej Poziomu 3 85 86 86 m 87 m Poziom 5 i Poziom 6 123 124 124 m 124 m Finlandia Poniżej Poziomu 3 97 96 96 m 95 m Poziom 5 i Poziom 6 148 148 153 m 150 m Francja Poniżej Poziomu 3 84 84 84 m m 84

88 Wojciech Jarecki Poziom 5 i Poziom 6 149 150 150 m m 150 Niemcy Poniżej Poziomu 3 81 78 79 75 m 77 Poziom 5 i Poziom 6 134 130 135 143 m 143 Węgry Poniżej Poziomu 3 68 68 70 71 71 m Poziom 5 i Poziom 6 179 184 200 194 194 m Irlandia Poniżej Poziomu 3 75 79 m 89 m m Poziom 5 i Poziom 6 146 142 m 153 m m Włochy Poniżej Poziomu 3 m 58 m 78 m m Poziom 5 i Poziom 6 m 127 m 138 m m Korea Płd. Poniżej Poziomu 3 m 78 m m m m Poziom 5 i Poziom 6 m 135 m m m m Holandia Poniżej Poziomu 3 83 m m m m m Poziom 5 i Poziom 6 141 m m m m m Nowa Zelandia Poniżej Poziomu 3 77 76 76 74 74 m Poziom 5 i Poziom 6 148 136 139 133 133 m Norwegia Poniżej Poziomu 3 85 84 84 m m 84 Poziom 5 i Poziom 6 138 132 133 m m 135 Portugalia Poniżej Poziomu 3 62 62 62 m m m Poziom 5 i Poziom 6 176 177 178 m m m Hiszpania Poniżej Poziomu 3 76 80 m m 78 m Poziom 5 i Poziom 6 149 144 m m 129 m Szwecja Poniżej Poziomu 3 90 89 89 m 86 m Poziom 5 i Poziom 6 129 130 131 m 131 m Szwajcaria Poniżej Poziomu 3 74 75 76 78 m 77 Poziom 5 i Poziom 6 152 153 151 157 m 156 Wielka Brytania Poniżej Poziomu 3 64 65 65 67 67 m Poziom 5 i Poziom 6 153 157 159 159 159 m Stany Zjednoczone Poniżej Poziomu 3 70 67 65 65 m 66 Poziom 5 i Poziom 6 168 173 166 172 m 172 Średnio Poniżej Poziomu 3 78 76 77 77 79 80 Poziom 5 i Poziom 6 148 148 151 152 144 148 Źródło: dane uzyskane z OECD, Aneks 3 (www.oecd.org/edu/eag2004). Zmiany w latach 1997-2002, w realnej wysokości wynagrodzeń na Poziomie 0-2 w stosunku do Poziomu 3-4 (Tabela 4), poza Włochami i Irlandią, są niewielkie i wahają się w granicach od +4% do 4%. Średnio, wzrosły one z 78% do 80%. Wynagrodzenia na Poziomie 5-6 są średnio około 50% wyższe niż na Poziomie 3-4 i od 1997 roku do 2002 roku nie zmieniły się. Warto więc zwrócić uwagę na to, że realne różnice w wynagrodzeniach między analizowanymi poziomami, są względnie stałe. Wnioski Z przedstawionej analizy widać, że założona teza, dotycząca zależności między wzrostem poziomu wykształcenia a zatrudnieniem, wysokością wynagrodzenia i bezrobociem została zweryfikowana pozytywnie. Wzrost poziomu wykształcenia zwiększa szanse na zatrudnienie i zmniejsza ryzyko bycia bezrobotnym, a wysokość otrzymywanego wynagrodzenia zależna jest od poziomu wykształcenia, przy czym, szczególne znaczenie dla wysokości wynagrodzenia ma poziom wykształcenia 5A (wg ISCED 97). Jednocześnie można wysunąć wniosek, że tę prawidłowość osoby indywidualne dostrzegają, podejmując coraz częściej decyzje o kształceniu na wyższych poziomach (Tabela 1). Należy jeszcze dodać, że ponieważ wzrost poziomu wykształcenia wpływa na wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia, jest to korzystne dla wzrostu całej gospodarki. Dlatego też wydaje się zasadne uczestniczenie państwa w kosztach kształcenia. Z tego względu warto byłoby przeprowadzić badania dotyczące optymalnej proporcji tej partycypacji, aby wykazać

skuteczność podejmowanych działań. Mikroekonomiczne korzyści z kształcenia wyższego 89 1 Szczegółowe podziały edukacji wg ISCED 97 można znaleźć w http://www.staffs.ac.uk/institutes/access/docs/oecd-education-classifications.pdf : Dla Polski: Poziom 0-2 oznacza wykształcenie maksimum zawodowe, Poziom 3-4 oznacza wykształcenie średnie i/lub policealne, Poziom 5-6 oznacza wykształcenie wyższe, łącznie z absolwentami kolegiów językowych i studiów doktoranckich 2 Warto tu zwrócić uwagę, że podany w tabeli np. wskaźnik bezrobocia, jest niższy od oficjalnego wskaźnika (stopy) bezrobocia, a to z takiej przyczyny, że ten drugi obejmuje osoby w wieku 15-64 lata a największa stopa bezrobocia jest wśród osób w wieku 15-24 lata. LITERATURA: 1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., (1995), Ekonomia, PWE Warszawa 2. Caballe J., Santos M., On Endogenous Growth with Physical and Human Capital, Journal of Political Economy, Nr 101 3. Temple J., (2001), Growth Effects of Education and Social Capital in the OECD Countries, OECD Economic Studies Strony internetowe: http://europa.eu.int/comm/eurostat/newcronos/reference/display.do?screen=welcomeref& open=/popul/edtr/educ/finance&language=de&product=eu_population_social_conditions &root=eu_population_social_conditions&scrollto=304; www.staffs.ac.uk www.oecd.org.edu/eag2004 MICROECONOMIC BENEFITS OF EDUCATION Summary The paper describes the issues of individual benefits from the improvement of education. It is proven that in most countries the improvement of degree of education increases chances for employment and decreases the risk of unemployment. There is also a positive correlation between the degree of education and salary. The value of gratuity is high especially for graduate students.