ADRIAN A. JOJKO SZKICE Z DZIEJÓW PARAFII EWANGELICKIEJ W MIKO OWIE

ADRIAN A. JOJKO SZKICE Z DZIEJÓW PARAFII EWANGELICKIEJ W MIKO OWIE Miko³ów, 2003 1

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie Korekta: ks. Jan Gross, Adrian A. Jojko Ilustracje: Albert Strzewiczek Fotografie: Zbigniew Burda, Henryk Klachacz, Jerzy akomski, Adam Ma³ysz, Arturo Mari, Dariusz Zakrzewski, Archiwum ks. J. Grossa, APEM, Przedruki Indeks nazwisk: Ewa Skórczyñska, Adrian A. Jojko Tekst angielski: Adrian A. Jojko Tekst niemiecki: Agnes Biesiekierska Copyright by Adrian A. JOJKO, Miko³ów 2003 Copyright by Instytut Miko³owski, Miko³ów 2003 Ksi¹ ka ukazuje siê staraniem: Parafii Ewangelicko-Augsburskiej œw. Jana w Miko³owie Dziêki finansowej pomocy: Urzêdu Miasta MIKO OWA Parafii Ewangelicko-Augsburskiej œw. Jana w Miko³owie Indywidualnych Ofiarodawców (Parafian) ISBN- 83-919112-1-7 Wydawca: Instytut Miko³owski ul. 1 Maja 8/5, 43-190 Miko³ów tel./fax 0 (prefix) 32 738 07 55 e-mail: instytutmik@poczta.onet.pl Sk³ad i druk: Oœrodek Wydawniczy AUGUSTANA sp. z. o.o. pl. ks. M. Lutra 3, 43-300 Bielsko-Bia³a e-mail: drukarnia@augustana.com.pl www.augustana.com.pl 2

Ksiêdzu proboszczowi Janowi GROSSOWI Prezesowi Synodu Koœcio³a Ewangelicko-Augsburskiego w RP, W 44. roku pos³ugi duszpasterskiej, Po 25 latach przewodzenia miko³owskiej Parafii, Z okazji udania siê na zas³u on¹ emeryturê, Poœwiêcam. Autor. 3

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie SPIS TREŒCI SPIS TREŒCI...4 PRZEDMOWA (ks. Jan Gross)...5 OD AUTORA...6 OKRES PRZEDREFORMACYJNY (1568-1580)...7 PIERWSZA PARAFIA W MIKO OWIE (1580-1628)...10 OKRES POKONTRREFORMACYJNY (1654-1854)...27 DRUGA PARAFIA W MIKO OWIE: W Koœciele Ewangelicko-Unijnym (1854-1945)...43 W Koœciele Ewangelicko-Augsburskim (1945-DZIŒ)...95 BRIEF HISTORY OF THE LUTHERAN PARISH AT MIKO ÓW...138 KURZER HISTORISCHER ÜBERBLICK ÜBER DIE EVANGELISCH-LUTHERISCHE KIRCHENGEMEINDE IN MIKO ÓW...140 BIBLIOGRAFIA...143 ANEKSY: Aneks I: Fotografie i podpisy miko³owskich proboszczów 1854-2004...145 Aneks II: Kim jesteœmy? (ks. Jan Gross)...154 Aneks III: Aktualni biskupi (Koœcio³a i Diecezji Katowickiej)...162 Aneks IV: Wybór fotografii z albumu ks. J. Grossa...163 INDEKS NAZWISK...171 4

P R Z E D M O W A Gdy 25 lat temu, w dniu 16 paÿdziernika 1978 r., formalnie przejmowa³em Parafiê w Miko³owie, pragn¹³em zapoznaæ siê z jej histori¹. Ju po œmierci mojego zacnego poprzednika, œp. ks. konseniora Jana Karpeckiego, otrzyma³em rêkopis kroniki, bêd¹cej czêœciowo przek³adem z pisanej gotykiem kroniki ks. Augusta Zernecke i ks. Wilhelma Lemona, a czêœciowo opisem powojennych dziejów Parafii po roku 1945, autorstwa mojego poprzednika. Myœla³em, e to dzie³o kiedyœ dokoñczê, okaza³o siê jednak, e nie by³em lepszym ni moi zacni poprzednicy. Przyszed³ bowiem, zaraz na pocz¹tku mojej dzia³alnoœci w Miko³owie, Tychach i Orzeszu, wielki kryzys gospodarczy oraz stan wojenny, który zmusi³ mnie do troski o moich wiernych, aby nieœæ im pociechê w zwiastowanym S³owie Bo ym i niesieniu nie tylko moim parafianom pomocy materialnej w tych trudnych czasach. Poniewa zaczêli przyje d aæ z pomoc¹ humanitarn¹ dobrzy chrzeœcijanie z ca³ego œwiata, postanowi³em przygotowaæ dla nich broszurkê w jêzyku niemieckim (przek³ad pani Edyty Mrozik z Orzesza), w której zosta³a zawarta w zwiêz³y sposób historia trzech Parafii powierzonych mojej pieczy duszpasterskiej. W dalszym jednak ci¹gu nie zosta³o zrealizowane moje pragnienie dokoñczenia dzie³a moich poprzedników i przekazania go memu nastêpcy. Dopiero na pó³ roku przed moim przejœciem na emeryturê, w sierpniu 2003 r., siedz¹c na ³awce przed koœcio³em, zauwa y³em powracaj¹cego z cmentarza m³odego, sympatycznego cz³owieka, z którym nawi¹za³em rozmowê. By³ to rodowity miko³owianin Adrian Andrzej Jojko, który powiedzia³, e choæ nie jest historykiem, to jednak zbiera materia³y do historii Miko³owa. Zachêci³em go, aby poœwiêci³ czêœæ swej pracy tak e Parafii Ewangelicko- Augsburskiej (Luterañskiej) w Miko³owie, która z przerw¹ okresu kontrreformacji istnieje w tym mieœcie od roku 1580. Udostêpni³em Mu bogate Archiwum Parafialne, siêgaj¹ce roku 1843. Tak powsta³a niniejsza publikacja Szkice z Dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie. Dlatego te na tym miejscu pragnê gor¹co i serdecznie podziêkowaæ Autorowi za to, e dziêki jego mudnej pracy ostatnich piêciu miesiêcy móg³ byæ wype³niony ten powa ny brak w dziedzinie historiografii zarówno Parafii, jak i miasta Miko³owa. Dziêkujê za poœwiêcenie wolnego czasu, urlopu i za wszystkie nieprzespane noce przy niniejszej pracy. Równoczeœnie chcia³bym Go zapewniæ, parafrazuj¹c s³owa wielkiego Aposto³a Narodów œw. Paw³a (1 Kor 15,57), e Jego trud nie jest daremny. Dziêkujê serdecznie za wszelk¹ pomoc Radzie Miasta Miko³owa, Panu Burmistrzowi dr. Markowi Balcerowi, Instytutowi Miko³owskiemu na czele z dyrektorem Paw³em Targielem i tym drogim moim parafianom miko³owskim, którzy wydanie tej pracy wspomogli finansowo i swoj¹ yczliwoœci¹. Bóg zap³aæ Wam wszystkim. A egnaj¹c siê zarówno z Parafi¹, jak i z miastem Miko³owem, w którym tyle yczliwoœci zazna³em od wielu nieraz nieznanych mi bli ej ludzi, pragnê Was po egnaæ dwoma biblijnymi s³owami, wspomnianego ju Aposto³a œw. Paw³a z 2 Kor 6, 9 i Dz. 20,32 w nowym przek³adzie ekumenicznym: Jako nieznani, a przecie dobrze znani, jakby umieraj¹cy, a oto yjemy, jakby karceni, lecz nie uœmierceni, jakby smutni, lecz zawsze radoœni, jakby ubodzy, a jednak ubogacaj¹cy wielu, jakby ci, którzy nic nie posiadaj¹, a posiadaj¹ wszystko. A teraz polecam was Bogu i S³owu Jego ³aski, który ma moc zbudowaæ i daæ dziedzictwo ze wszystkimi œwiêtymi. Miko³ów, Adwent 2003 r. (Ks. Jan Gross, proboszcz) 5

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie O D A U T O R A Korzenie spo³ecznoœci ewangelickiej w Miko³owie i w jego okolicach siêgaj¹ czasów Reformacji, która na terytorium ówczesnego Pszczyñskiego Wolnego Pañstwa Stanowego zapocz¹tkowana zosta³a oficjalnie przez barona pszczyñskiego Karola von Promnitza w roku 1568. Ju w 12 lat póÿniej, w roku 1580, w Miko³owie ustanowiona zosta³a pierwsza Parafia ewangelicka (luterañska), pod wzglêdem terytorialnym odpowiadaj¹ca poprzedzaj¹cej j¹ Parafii katolickiej (miasto Miko³ów wraz z Podfarzem oraz kilkanaœcie okolicznych wsi). Ma³o kto dziœ pamiêta, i w owym czasie (1580-1628) obecny stary koœció³ek œw. Wojciecha i MB Œnie nej, natenczas pe³ni¹cy funkcjê koœcio³a parafialnego, by³ œwi¹tyni¹ ewangelick¹ (!), a wszyscy ówczeœni mieszkañcy Miko³owa i ca³ej Parafii miko³owskiej byli de iure (a póÿniej w wiêkszoœci tak e de facto) luteranami. I chocia po nastaniu kontrreformacji (1628) miko³owska Parafia luterañska przesta³a istnieæ, zaœ po kolejnych 26 latach luteranom odebrano tak e niewielki, drewniany koœció³ek œw. Miko³aja (pozbawiaj¹c ich tym samym w³asnej œwi¹tyni na ponad dwa stulecia), to przecie sama spo³ecznoœæ nie uleg³a nigdy zag³adzie, tworz¹c ostatecznie w roku 1854 drug¹, nadal istniej¹c¹ Parafiê ewangelick¹ w naszym mieœcie. Pomimo tak d³ugiej tradycji luteranizmu na tych terenach, jak równie ogromnego, do dziœ niestety nie w pe³ni zauwa anego i docenianego wk³adu tutejszych ewangelików w gospodarczy, kulturalny oraz spo³eczny rozwój Miko³owa, dotychczasowa literatura omawiaj¹ca ten temat by³a nad wyraz skromna, ograniczaj¹c siê w zasadzie do kilkunastu stron tekstu w monografii Konstantego Prusa z 1932 roku (który zreszt¹ ukazuje tê spo³ecznoœæ w sposób nie do koñca obiektywny), przypadkowych wzmianek rozsianych po dziesi¹tkach rozmaitych publikacji, opracowañ i czasopism oraz 4 prac magisterskich z prze³omu XX i XXI w. (Barbara Sznober, 1995; Niko³aj Kostow, 1997; Ewelina Chrostek, 2003; Agnieszka Goliasz, 2003). Niniejsza ksi¹ ka, zatytu³owana Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie, stanowi próbê wype³nienia owej luki. Zosta³a ona napisana w formie kalendarium, wzbogaconego o cytaty ze Ÿróde³ archiwalnych i literatury (zapisane zawsze kursyw¹; uwagi w kwadratowych nawiasach pochodz¹ ode mnie), zestawienia, tabele, przypisy oraz ilustracje. Powstanie Szkiców... oraz ich publikacja nie by³yby mo liwe bez yczliwoœci, bezinteresownej pomocy oraz osobistego zaanga owania proboszcza miko³owskiej Parafii ewangelicko-augsburskiej, ks. Jana GROSSA, którego ogromny merytoryczny wk³ad w treœæ niniejszej ksi¹ ki czyni Go w zasadzie jej WSPÓ AUTOREM. Za ów trud, yczliwoœæ oraz wyrozumia³oœæ sk³adam ksiêdzu proboszczowi moje najserdeczniejsze wyrazy wdziêcznoœci. Jemu równie pracê tê dedykujê. Osobne podziêkowania kierujê tak e do pana burmistrza Miko³owa, dr. Marka BALCERA oraz dyrektora Instytutu Miko³owskiego, mgr. Paw³a TARGIELA. Jednoczeœnie, korzystaj¹c z okazji, pragn¹³bym podziêkowaæ Ewie SKÓRCZYÑSKIEJ (za to kim jest, jaka jest, e jest...), a tak e wszystkim tym, którzy w jakikolwiek sposób zaanga owani byli w proces powstawania oraz publikacji tej ksi¹ ki. Licz¹c na wyrozumia³oœæ Szanownych Czytelników wobec ewentualnych b³êdów i niedoci¹gniêæ, zachêcam serdecznie do podzielenia siê ze mn¹ Pañstwa uwagami oraz komentarzami (e-mail: ajojko@wp.pl). Miko³ów, Grudzieñ 2003 roku 6

OKRES PRZEDREFORMACYJNY W MIKO OWIE (1568-1580) 1568, 30 VIII PAÑSTWO PSZCZYÑSKIE. Wkrótce po objêciu rz¹dów, nowy w³adca Pszczyñskiego Wolnego Pañstwa Stanowego, baron Karol von Promnitz ( yciorys: poni ej), zmusza katolickiego proboszcza i dziekana pszczyñskiego ks. Bart³omieja Warszowskiego do ust¹pienia ze stanowiska i zastêpuje go duchownym ewangelickim, co zapocz¹tkowuje proces oficjalnego wprowadzania w pañstwie pszczyñskim luteranizmu (Reformacja). W myœl podstawowej zasady pokoju augsburskiego z 1555 r. cuius regio, eius religio, Karol Promnitz pocz¹³ nastêpnie usuwaæ w ca³ej ziemi pszczyñskiej proboszczów katolickich, zastêpuj¹c ich proboszczami luterañskimi. Sta³o siê tak m.in. w Miko³owie ( 1580), Paniowach oraz w Bujakowie (koœció³ w Mokrem stanowi³ od 1525 r. filia³ koœcio³a miko³owskiego i zarz¹dzany by³ przez proboszcza z Miko³owa). Za przyk³adem Promnitza poszli wkrótce równie w³aœciciele po³o onych w pañstwie pszczyñskim dóbr rycerskich (bêd¹cy z regu³y kolatorami tamtejszych koœcio³ów), tak e w przeci¹gu 10 lat niemal wszystkie koœcio³y w ziemi pszczyñskiej przejête zosta³y przez luteran; wyj¹tek stanowi³y koœcio³y w Paw³owicach, Lêdzinach oraz tzw. pañstwie mys³owickim. Proces ten zosta³ ostatecznie zakoñczony wydaniem ewangelickiego Porz¹dku Koœcielnego w 1592 r. ( 18 III 1592), kiedy to niemal wszystkie koœcio³y w pañstwie pszczyñskim by³y ju œwi¹tyniami luterañskimi. PRZEBIEG REFORMACJI W PAÑSTWIE PSZCZYÑSKIM Proces wprowadzania luteranizmu w pañstwie pszczyñskim, zapocz¹tkowany przez Karola Promnitza w 1568 r., pewna 110-letnia mieszkanka Gocza³kowic wspomina³a podobno w sposób nastêpuj¹cy: Mieliœmy tu w Gocza³kowicach swego proboszcza, ale kiedy pan Karol graf nasta³ w pañstwie pszczyñskim, tak nas ró nie przegania³ na wiarê lutersk¹, ale myœmy mówili: Utniej nam Panie szyjê, nie bêdziemy Lutrami (L. Musio³ 1936, s. 309). 1 W rzeczywistoœci jednak odsetek osób, które podczas Reformacji na ziemi pszczyñskiej przesz³y faktycznie (a nie tylko formalnie) na luteranizm i przy wyznaniu tym póÿniej (po 1628 r.) pozosta³y, by³ znaczny. Jak wynika z zachowanych relacji, pomimo pocz¹tkowego oporu nowe wyznanie zosta³o z czasem przez wiêkszoœæ ludnoœci zaskakuj¹co ³atwo zaakceptowane, i to do tego stopnia, e podczas przeprowadzania kontrreformacji ( 13 IX 1628; 22 III 1654) nak³onienie ludzi do powrotu do obrz¹dku katolickiego okaza³o siê bardzo trudne. L. Musio³ (2001, s. 73) pisze np.: Wed³ug zachowanego wykazu katolików parafii pszczyñskiej z roku 1662 wynika, e w tym roku w Kobiórze pozyskano dopiero 1 mieszkañca wsi dla wiary katolickiej (Numerus catholicorum in villa Kobier: unicus!) ; w tym e czasie w ca³ej Parafii (pszczyñskiej) na ok. 1400 dusz do katolicyzmu powróci³o 521osób. Z kolei B. Waleczko (2002, s. 74), krytykuj¹c przymusowy charakter procesu wprowadzania nowego wyznania przez Promnitza, przyznaje obiektywnie: Stwierdziæ jednak e trzeba, e [Karol Promnitz] czyni³ to wzglêdnie ³agodnie, staraj¹c siê sk³oniæ katolickich proboszczów 1 Dok³adny cytat: Sêdziwy ksi¹dz Stachurski, pleban ³¹cki, zeznaje w roku 1690 pod przysiêg¹, co s³ysza³ w m³odszych latach z ust wiekowej kobiety z Gocza³kowic: Dysponowa³em bia³¹ g³owê w Gocza³kowicach, która mia³a lat sto dziesiêæ, a która powiedzia³a mi: Ksiê ê Ojcze, mieliœmy te tu w Gocza³kowicach plebana naszego ks. Macieja; ale jako pan Karol graf [Promnitz] nasta³ na pañstwie pszczyñskiem [t.j. 1568], tak nas ró nie przegania³ na wiarê lutersk¹; ale my mówiliœmy: Utniej nam Panie szyjê, nie bêdziemy Lutrami, i wtenczas ten koœció³ gocza³kowicki przy³¹czono do pszczyñskiego, który Lutry natenczas trzymali. 7

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie Ks. Marcin Luter podczas udzielania Sakramentu O³tarza (APEM). 8 do rezygnacji i oddania koœcio³ów w rêce protestantów. Zdecydowanie mniej wyrozumia³y wobec reformacyjnych poczynañ pszczyñskiego barona by³ (tradycyjnie) Konstanty Prus: Na ziemi Pszczyñskiej w³aœciciel jej, Karol Promnitz, zaraz po objêciu rz¹dów zacz¹³ usuwaæ katolicyzm a rozpowszechniaæ luteranizm usilnie i przymusowo, a ca³¹ tê ziemiê zlutrzy³ (...) Przylgn¹³ [on] do luteranizmu bardzo silnie, a gdy doszed³ do w³adzy, postêpowa³ bezwzglêdnie wed³ug rzeczonego wy ej mniemania [ cuius regio, eius religio ], i w przeci¹gu dziesiêciu lat zlutrzy³ ca³¹ ziemiê Pszczyñsk¹ (...) Postêpowa³ zwykle tak, e oddala³ katolickich proboszczów z parafij, posy³aj¹c ich niejako na urlop, a w ich miejsce ustanawia³ zaraz predykantów czyli pastorów luterskich (1932, ss. 84-85). * * * KAROL von PROMNITZ SYLWETKA PSZCZYÑSKIEGO REFORMATORA Karol von PROMNITZ; baron czeski, baron pszczyñski 1568-1591, ze starszej linii rodu (von Lessendorff); urodzi³ siê w 1530 r. (wg innych Ÿróde³ 1535 lub 1530-1535) w rodzinnych dobrach Lessendorff (Lasocin) jako m³odszy syn Kacpra oraz Ludmi³y von Raidburgin. Wychowywany by³ wraz ze starszym bratem Stanis³awem (1525/1530-1568) pod okiem stryja, Baltazara Promnitza (1488-1562), katolickiego (!) biskupa wroc³awskiego 1539-1562, starosty generalnego Górnego i Dolnego Œl¹ska 1530-1562 oraz barona pszczyñskiego 1548-1562 2. Karol Promnitz, od m³odoœci bêd¹cy luteraninem, studiowa³ prawo, podró owa³ po Europie, wykazuj¹c siê przy tym du ¹ rozrzutnoœci¹. Ju w 1566 r. zosta³ dopuszczony przez Stanis³awa do wspó³rz¹dzenia pañstwem pszczyñskim, zaœ po jego bezpotomnej œmierci na pocz¹tku 1568 r. przej¹³ ca³e to latyfundium, otrzymuj¹c wkrótce tytu³ barona pszczyñskiego (list lenny cesarza Maksymiliana II 20 III 1570). O ile Stanis³aw szerzeniu siê luteranizmu w swoim pañstwie delikatnie sprzyja³, o tyle Karol by³ w tym dziele znacznie bardziej zdecydowany i ju 30 VIII 1568 r. og³osi³ oficjalnie przejœcie ca³ego pañstwa (a zatem i wszystkich swoich poddanych) na nowe wyznanie. Do koñca jego panowania (1591) luteranie przejêli niemal wszystkie koœcio³y w pañstwie pszczyñskim (z wyj¹tkiem Bojszów oraz Lêdzin), jednak pomimo wzglêdnie ³agodnego przebiegu Reformacji, 2 Jakich e mia³ wówczas Wroc³aw biskupów! Biskup Baltazar von Promnitz [który, pomimo i by³ biskupem katolickim, by³ przychylny Reformacji] chroni³ luterañskich kaznodziejów i zatwierdzi³ rok ³aski dla wdów po nich (Was hatte Breslau damals fûr Bischõfe! Der Bischof Balthasar von Promnitz beschûtze die lutherischen Prädiger und bestätigte das Gnadenjahr fûr ihre Witwen!). Schneider R., Gedenkbuch..., Posen 1936, s. 21.

nie uda³o mu siê unikn¹æ silnych wstrz¹sów spo³ecznych w niektórych miejscowoœciach, co sta³o siê przyczyn¹ powa nych k³opotów finansowych w po³owie lat 70-tych XVI w. W 1577 r. ustanowi³ urz¹d ewangelickiego dziekana pszczyñskiego, którym by³ ka dorazowo proboszcz pszczyñski (w wielu Ÿród³ach, szczególnie niemieckich lub t³umaczonych z jêzyka niemieckiego, zamiast s³owa dziekan u ywa siê terminu superintendent ). W latach 1570-1572 powiêkszy³ swoje dobra o dokupione wolne so³ectwo w Lêdzinach (1570) oraz mniejsze pañstwo stanowe Bielsko (23 V 1572, za 80 000 tal.) z miastem oraz 12 wsiami. Jednak e na skutek problemów finansowych dobra bielskie musia³y zostaæ wkrótce (11 IV 1582) sprzedane. Podczas swoich rz¹dów za³o y³ kilka nowych folwarków (m.in. w Œmi³owicach), lokowa³ kilka nowych wsi, po³o onych w miejscu wykarczowanych lasów (m.in. Borow¹ Wieœ, okreœlan¹ wówczas jako Neudorf), sprowadzi³ pierwszych p³ócienników, otworzy³ granice na tranzytowy handel wo³ami z Polski (z wielkim zyskiem, m.in. dla Miko³owa), wspiera³ równie cechy rzemieœlnicze w miastach, którym nada³ szereg statutów (m.in. dla miko³owskich szewców 1578 i kuœnierzy 1585). By³ œwiadkiem ucieczki króla polskiego Henryka Walezego z Krakowa do Francji (w dniu 19 VI 1574 r. przeje d a³ on przez Pszczynê). W rok póÿniej na polecenie cesarza uczestniczy³ w nieudanej próbie wyniesienia Habsburga na tron polski. Wobec pog³êbiaj¹cych siê problemów finansowych, próbowa³ sprzedaæ pañstwo pszczyñskie, co zosta³o udaremnione przez cesarza Rudolfa II. W roku 1585 cesarz ustanowi³ nad nim kuratora w osobie Seyfrieda starszego Promnitza z ar, który natychmiast odsun¹³ kuzyna od rz¹dów nad Pszczyn¹ (Karol otrzyma³ roczn¹ pensjê, prawo zamieszkiwania w zamku pszczyñskim i 3 wsie w ks. siewierskim); po upe³noletnieniu, pañstwem wspó³rz¹dzi³ syn Karola Abraham (1591-1612). Karol Promnitz zmar³ w 1591 r. i pochowany zosta³ (najprawdopodobniej) w podziemiach ówczesnego koœcio³a farnego, tj. obecnego koœcio³a katolickiego w Pszczynie. Z on¹ Salome¹ von Leoben zu Gaffron mia³ 1 syna Abrahama (1575-1612). 1575 Okres przedreformacyjny w Miko³owie (1568-1580) MIKO ÓW. Pierwsza, poœrednia jeszcze wzmianka o istnieniu szko³y parafialnej (wówczas jeszcze katolickiej; porównaj: 13 V 1622) w Miko³owie. W spisie gospodarzy rolnych i w³aœcicieli ziemskich w Miko³owie wymieniony zostaje m.in. Albertus, stary rektor (1572/1586). Gdzie zaœ by³ rektor, tam musia³a byæ równie szko³a, przy czym wyraz stary mo na tutaj interpretowaæ dwojako: albo by³ on ju rektorem nieczynnym zawodowo (tzn. emerytowanym ), albo te w ówczesnej szkole uczy³o dwóch rektorów, z których jeden okreœlany by³ jako stary, drugi zaœ jako m³ody. Rzecz jasna, szko³a taka musia³a istnieæ w Miko³owie o wiele wczeœniej, o czym œwiadcz¹ XV i XVI-wieczni studenci z Miko³owa immatrykulowani na Uniwersytecie Jagielloñskim w Krakowie 3, nie zachowa³y siê jednak o niej adne wzmianki. Pierwsza bezpoœrednia wzmianka o miko³owskiej szkole pochodzi z 13 V 1622 r. 3 Wg zestawienia sporz¹dzonego przez L. Musio³a (1933), w latach 1400-1590 w metryki UJ w Krakowie wpisano nast. liczbê studentów z ziemi pszczyñskiej: z Miko³owa 3, z Bierunia 5, z Gardawic 1, z Gocza³kowic 1, z Grzawy 1, z MiedŸnej 1, z Mys³owic 1, z Orzesza 2, z Pszczyny 14, z Woszczyc 1. Z Miko³owa byli to: Paulus Nicolai de Miculow (r. 1426; I, 61), Stanislaus Johannis de Mykolow (r. 1507; II, 107), Gregorius Adam de Mykulow (r. 1573; III, 84). 9

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie PIERWSZA PARAFIA LUTERAÑSKA W MIKO OWIE (1580-1628) 1580 MIKO ÓW. W ramach zaprowadzanej przez ówczesnego barona pszczyñskiego Karola von Promnitza Reformacji (luterañskiej) w pañstwie pszczyñskim ( 30 VIII 1568), w miejsce usuniêtego uprzednio katolickiego proboszcza, ks. Jana Œcierskiego (proboszcz od 15 I 1560) rz¹dy w parafialnym wówczas koœciele œw. Wojciecha w Miko³owie (obecny stary koœció³ek; 1598) obejmuje pierwszy proboszcz luterañski ks. Martin Szymbarski 4 (w niektórych Ÿród³ach Szymborski), pe³ni¹cy tê funkcjê do roku 1588 (zosta³ wówczas dziekanem luterañskim w Pszczynie). Uprzednio by³ on proboszczem w orach od 1569 r. (tamtejszy koœció³ katolicki pozostawa³ w rêkach luteran w latach 1569-1629). W roku 1588 ks. Szymbarski opuœci³ Miko³ów i uda³ siê do Pszczyny, gdzie zast¹pi³ dotychczasowego (1577-1588) proboszcza i dziekana, ks. Macieja Pretoriusa. Z czasów jego urzêdowania w Pszczynie (dok³. z 1598 r.) zachowa³ siê fragment spisu srebra koœcielnego 5 ; wówczas te uregulowano skarbowoœæ koœcieln¹ i sprawy dawnych fundacji. Ks. Szymbarski zmar³ 4 IX 1598 r. w Pszczynie i tam te zosta³ pochowany (prawdopodobnie w podziemiach koœcio³a parafialnego, tj. obecnego koœcio³a katolickiego). Jego nastêpc¹ na probostwie miko³owskim zosta³ ks. W. Jacobi ( 1588). 1580 MIKO ÓW. Wraz z przybyciem do Miko³owa ks. Martina Szymbarskiego (zobacz: powy ej), w Miko³owie powstaje pierwsza w dziejach miasta Parafia ewangelicka (luterañska), i przez nastêpnych 48 lat ( 13 IX 1628) w obu miko³owskich koœcio³ach starym koœció³ku œw. Wojciecha ( 1598), od 1963 r. zwanym równie koœcio³em MB Œnie nej 6 oraz œw. Miko³aja ( 1785) wszystkie nabo eñstwa odprawiane by³y wy³¹cznie w obrz¹dku luterañskim i wg porz¹dku liturgicznego ks. M. Lutra (Deutsche Messe Msza niemiecka, 1526), a wszyscy dotychczasowi katoliccy parafianie z Miko³owa oraz okolicznych wiosek stali siê de iure (a z czasem tak e i de facto) luteranami. Odt¹d te, a do roku 1630, adne nabo eñstwa katolickie nie by³y w Miko³owie odprawiane. Owa pierwsza miko³owska Parafia luterañska podobnie jak pierwotnie Parafia katolicka obejmowa³a: miasto Miko³ów wraz z Podfarzem oraz wioski: Borow¹ Wieœ (za³o on¹ ok. 1570; ok. 1680 r. przy³¹czon¹ do Parafii w Przyszowicach w diecezji wroc³awskiej), Gostyñ, Ligotê, aziska Dolne, aziska Górne, aziska Œrednie, Mokre (w latach 1524-1617 Parafia mokierska administrowana by³a przez proboszczów z Miko³owa), Panewniki, Piotrowice, Podlesie (wraz z terenami póÿniejszej 4 Wg K. Prusa (1932), w pocz¹tkach w³adzy luterañskiej w Miko³owie (a zatem zapewne podczas urzêdowania ks. M. Szymbarskiego) koœció³ miko³owski utraci³ na ca³y okres Reformacji dziesiêciny z 3 wsi w ziemi siewierskiej: Przeczyc, Toporowic oraz Targoszyc (obecne Mierzêcice). Dziesiêciny te, oddawane w naturaliach, przyznane zosta³y miko³owskiemu koœcio³owi parafialnemu œw. Wojciecha przez bp. krakowskiego Paw³a z Przemankowa herbu Pó³kozic dnia 1 III 1276 roku (pierwsza wzmianka o Parafii), a nastêpnie potwierdzone w 1396 r. przez bp. Piotra Radoliñskiego. Po kontrreformacji dziesiêciny te odzyskano, jednak ju w formie bardzo niskich sp³at gotówkowych (100 z³. pol. = 20 tal. œl. rocznie). Dopiero od roku 1701 przywrócono sp³atê dziesiêcin w naturaliach (1701 wartoœæ 1200 z³. pol.); ich pobierania zaprzestano ostatecznie po przejœciu Parafii miko³owskiej z diecezji krakowskiej do wroc³awskiej (na mocy bulli papie a Piusa VII Salute animarum z 16 VII 1821 r.). 5 Spis srebra koœcielnego w koœciele parafialnym w Pszczynie z 1598 r.: 2 pacyfika³y (du y i ma³y); du y krzy srebrny, wysadzany kamieniami; ma³y srebrny krzy ; korporalik; 3 kielichy; 2 ma³e pacyfika³y; ma³y, poz³acany krzy (z³amany); z ksi¹g wymieniono polski (!) Nowy Testament. 6 Pierwszy odpust nowej patronki MB Œnie nej, zwanej te MB Miko³owsk¹ obchodzono 4 VIII 1963 r. (mia³ on odt¹d przypadaæ na ka d¹ I. niedzielê sierpnia). Sam obraz stanowi kopiê MB z Rzymu. 10

Pierwsza Parafia Luterañska w Miko³owie (1580-1628) Kostuchny), Star¹ KuŸniê, Œmi³owice (wraz z terenami póÿniejszej Kamionki), Wilkowyje, Wyry oraz Zarzecze. Odt¹d, a do kontrreformacji, Parafi¹ zarz¹dza³ miko³owski proboszcz ewangelicki, zamieszkuj¹cy na sta³e w Miko³owie (koœció³ parafialny œw. Wojciecha: 1598; plebania: 1628). Jednoczeœnie dotychczasowa katolicka szko³a parafialna w Miko³owie ( 1575; 13 V 1622) sta³a siê szko³¹ ewangelick¹. Mniej wiêcej w tym samym czasie luteranie przejêli tak e koœcio³y: œw. Miko³aja w Bujakowie, œw. Wawrzyñca w Mokrem ( 1598; 1617) i œœ. aposto³ów Piotra i Paw³a w Paniowach. Istnieniu pierwszej Parafii luterañskiej w Miko³owie kres po³o y³a kontrreformacja ( 13 IX 1628), a jej odnowienie (II. Parafia, nale ¹ca ju wówczas do tzw. Koœcio³a Ewangelicko-Unijnego) mia³o miejsce dopiero w po³owie XIX w. ( 8 X 1854) 7. LICZEBNOŒÆ SPO ECZNOŒCI EWANGELICKIEJ (LUTERAÑSKIEJ) W MIKO OWIE ORAZ JEGO OBECNYCH SO ECTWACH NA PRZESTRZENI DZIEJÓW ROK LUT % UWAGI ROK LUT % UWAGI Reformacja wszyscy s¹ odt¹d 1580 ~450 100 formalnie luteranami 1900 514 7,74 1628 b.d. Kontrreformacja koniec zasad, w tym 113 Polaków, b.d. 1910 555 6,63 ustalonych przez Reformacjê reszta Niemców ponownie katolicki proboszcz w 1630 b.d. koœciele parafialnym œw. Wojciecha; ewangelicy korzystaj¹ z koœ- 1500 ewangelików w ca³ej parafii oko³o b.d. 1927 400 3,8 ció³ka œw. Miko³aja 1654 b.d. odebranie koœcio³a œw. Miko³aja z b.d. r¹k ewangelików; brak œwi¹tyni 1928 377 3,62 1758 22 3,63 5 rodzin 1931 390 3,44 w tym 210 kobiet 1825 65 2,30 1938 519 3,77 1838 106 4,20 liczba przybli ona 1945 680 b.d. dotyczy ca³ej parafii 1840 114 3,73 1990 617 b.d. 1861 334 7,68 1995 620 1,70 oraz 391 w Tychach 1885 431 7,50 2000 590 1,54 ju bez Tychów najwy szy znany obecnie odsetek G³ówne Ÿród³a: K. Prus (1932), Silesia Sacra 1895 494 8,09 ewangelików w Miko³owie (!) (1927), J. Kantyka & A. Targ (1972) % - odsetek ewangelików w stosunku do liczby miko³owian. Do parafii nale eli tak e ewangelicy z okolicznych wsi, wobec czego parafia liczy³a znacznie wiêcej dusz ani eli figuruje w 2. rubryce, np. w roku 1930 1900 dusz; w r. 1936 2000 dusz, a w r. 1945 1500 dusz. 7 Na ³amach Gazety Miko³owskiej nr 5/110 z maja 2000 r. (ss. 16-17), w artykule poœwiêconym sylwetce ks. Jana Karpeckiego, p. Ryszard Szendzielarz stwierdza m.in.: Przyjmuje siê, e na terenie Miko³owa pierwsza parafia luterañska powsta³a w 1580 roku i w tym charakterze istnia³a do czasów tzw. koœcio³a unijnego, czyli do 1817 roku, kiedy w³¹czono do niego równie luteran miko³owskich. Powstanie drugiej parafii ewangelickiej, jak wynika z kronik, to rok 1854. Jest to, rzecz jasna, nieporozumienie; za moment likwidacji pierwszej Parafii nie sposób uznaæ roku powstania Koœcio³a Unijnego, gdy Parafii tej od dawna ju wówczas nie by³o, a miko³owscy ewangelicy przypisani byli formalnie (od 1746 r.) do Parafii w Pszczynie, gdzie te uczêszczali na nabo eñstwa. Za otwart¹ mo na uznaæ natomiast kwestiê, czy jako symboliczn¹ datê upadku pierwszej Parafii ewangelickiej (luterañskiej) w Miko³owie traktowaæ nale y rok: 1628 (usuniêcie ewangelickiego proboszcza M. Frõhlicha z fary miko³owskiej i odebranie luteranom parafialnego koœcio³a œw. Wojciecha), 1630 (ustanowienie w tym e koœciele pierwszego poreformacyjnego proboszcza katolickiego, ks. T.A. Czarnieckiego), czy te 1654 (odebranie luteranom niewielkiego, drewnianego koœcio³ka œw. Miko³aja w Miko³owie; od tego momentu, a do roku 1861, miejscowi ewangelicy pozbawieni byli jakiejkolwiek œwi¹tyni w mieœcie). 11

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie SO ECTWO ROK LICZBA EWANGELIKÓW (ODSETEK) BOROWA WIEŒ 1830 0; 1858 0; 1861 2 (0,63%); 1912 9 (1,09%); 1927 5 (0,63%) BUJAKÓW 1830 21 (4,03%); 1840 47 (4,60%); 1858 26 (2,29); 1861 16 (1,31%); 1910 13 (0,93%); 1912 11 (0,78%); 1934 25 (1,53%) KAMIONKA 1830 0; 1840 11 (6,47%); 1858 16 (7,48%); 1861 11 (4,91%); 1912 9 (2,61%) MOKRE 1780 35 (11,48%) 8 ; 1830 26 (3,14%); 1858 63 (3,64%); 1861 71 (3,68%); 1891 61 (2,99%); 1912 35 (1,78%); 1934 30 (1,22%) PANIOWY 1830 2 (0,39%); 1840 23 (2,94%); 1858 14 (2,66%); 1891 9 (0,95%); 1912 9 (0,98%); ŒMI OWICE 1830 12 (4,03%); 1840 21 (5,44%); 1858 21 (4,40%); 1861 9 (1,86%); 1912 38 (5,61%); 1927 30 (4,55%) * * * W XVI-wiecznym Urbarzu Pañstwa Pszczyñskiego zachowa³y siê imienne wykazy miko³owian (wiêkszych gospodarzy, tzw. obywateli oraz wiêkszych zagrodników) z r. 1586, a wiêc zaledwie w 6 lat po wprowadzeniu tutaj Reformacji i ustanowieniu Parafii ewangelickiej. A zatem, poczynaj¹c od r. 1580, wszyscy oni byli de iure luteranami. Poni szy wykaz nie obejmuje mieszkañców miko³owskiego Podfarza, gdy byli oni poddanymi-czynszownikami miejscowych proboszczów (od 1287 r. wy³¹cznych dziedziców Podfarza), nie zaœ panów pszczyñskich. OBYWATELE A B C Ambrozjusz 3 ½ BARABASZKA Hanka 2 1 ½ BIA Y Pawe³ 1 1 BIESAGA Jan 1 ½ 5 CZECH Walek 1 ½ GENCZ Wawrzyn 1 ½ GRZYB Jan 2 3 GRZYSZEK Stanis³aw 3 5 KARCHUT Stanis³aw 2 ½ KOMENDA Pawe³ 1 ½ 1 KOZIE Jêdrzej 1 3 ½ KRÓL Jan 2 5 KRÓL ukasz 3 ½ KRÓL ukasz 2 1 KURAT Piotr 1 3 MATYSEK Piotr 1 3 1 NIEDZIELA Jan 1 ORAWSKI Jan 3 PIORDU A Jan 1 1 ½ PRZYCZEK Jan 3 ½ SID O Marcin 1 1 ½ S ONKA Wiolek 1 2 ½ TUROSZ Zygmunt 2 ½ Wac³aw, pastor ewang. 2 3 1 ½ WAJSA Urban 1 1 WELSCHNER Szymon 2 5 ½ WIÊKSI ZAGRODNICY A B C Albertus, stary rektor 4 BIROBIONKA Barbara 1 BO AWOLA Matys 1 2 BURDA Staniek 6 ½ BURDA Wawrzyn 5 BZIUCH Jan 1 2 ½ CHOROBA Wawrzyniec ½ DZIÊCIU KA Szymek ½ GELAK (?) Jakób 6 GELIN (?) Matys 3 HELSCHNAR Szymon 5 ½ HERKA Wawrzyniec 1 JE YK Wiolek 1 KAP AN Jakób 5 KLUCZKA Janek 2 ½ KO ODZIEJ Jan 2 5 KRAMARZYK Szymon 5 KTIATZ (?) Bartek 4 ½ MILA Jan ½ OCIEPKA Marcin 1 2 PANUŒ Szymek ½ PIECHULIK Lesny (?) 2 PIECZKA Jan 6 ½ POWRO NIK Jakób 2 ½ 5 SKROBÓL Jakób 10 STOLARZ Stanis³aw 4 8 Liczba ta okreœlona zosta³a jako iloœæ innowierców (a wiêc zapewne równie ydów), jednak e ustalenie proporcji pomiêdzy ewangelikami a ydami nie jest obecnie mo liwe. 12

Pierwsza Parafia Luterañska w Miko³owie (1580-1628) SUSZA Matusz 5 SZLOSARZ Jakób 1 2 TEPER Waniek 2 ½ WIECZOREK Andrys 6 ½ WILCZEK Tomasz ½ WRONKA Janek 1 BIEÑKÓW Klimek nie podano DRAP Wielek jak wiele ziemi Wielek posiadali A iloœæ posiadanych ³anów (1 ³an=oko³o 96 mórg=24,19 ha); B iloœæ posiadanych æwierci ³anu; C iloœæ posiadanych morgów ziemi (1 mórg= 0,255 ha). ród³o: K. Prus (1932, ss.73-75). W tabelach nie uwzglêdniono mniejszych zagrodników oraz cha³upników, którzy z pewnoœci¹ zamieszkiwali w owym czasie w Miko³owie. * * * MIEJSCA KULTU ORAZ POCHÓWKU EWANGELIKÓW Z MIKO OWA I OKOLIC OD ROKU 1580 1580-1628: Pierwszym luterañskim koœcio³em w Miko³owie jest ówczesny koœció³ parafialny œw. Wojciecha (obecny stary koœció³ek; zobacz: 1598), w którym nabo eñstwa odbywaj¹ siê w okresie Reformacji wy³¹cznie w obrz¹dku luterañskim. Jednoczeœnie w rêkach luteran znajduje siê tak e filialny koœció³ek œw. Miko³aja w Miko³owie ( 1785), a tak e administrowany z Miko³owa (w latach 1525-1617) koœció³ parafialny œw. Wawrzyñca w Mokrem. Luteranie grzebani s¹ w owym czasie zarówno na obu miko³owskich cmentarzach (przy koœciele œw. Wojciecha i œw. Miko³aja), jak i na cmentarzu przykoœcielnym w Mokrem. 1628-1654: Po odebraniu luteranom parafialnego koœcio³a œw. Wojciecha (kontrreformacja: 13 IX 1628) i osadzeniu w nim (V 1630) katolickiego proboszcza, w rêkach luterañskich pozostaje jeszcze filialny, drewniany koœció³ek œw. Miko³aja w Miko³owie, przy obecnej ul. Prusa ( 1785) wraz z otaczaj¹cym go, niewielkim cmentarzem. W koœciele tym odbywaj¹ siê od czasu do czasu nabo eñstwa luterañskie, odprawiane przez doje d aj¹cych w tym celu duchownych (w tym zapewne przez usuniêtego z Miko³owa w 1628 r. i osiad³ego na probostwie w Warszowicach ks. M. Frõhlicha). W tym czasie g³ówn¹ nekropoli¹ ewangelick¹ w mieœcie staje siê cmentarzyk p.k. œw. Miko³aja, u ytkowany przez ewangelików a do schy³ku XVIII w. ( 1785). 1654-1661: Po odebraniu luteranom przez cesarsk¹ komisjê rewindykacyjn¹ ( 22 III 1654) koœció³ka œw. Miko³aja w Miko³owie, przez kilka kolejnych lat okoliczna ludnoœæ ewangelicka uczêszcza na nabo eñstwa do Pszczyny, do tamtejszej Kaplicy Zamkowej. Dotychczasowy pastor pszczyñski, ks. Jan Hoffmann, pe³ni³ tam obowi¹zki kaznodziei dla ówczesnego barona Erdmanna Leopolda von Promnitza, jego rodziny i s³u by; na odprawiane przezeñ nabo eñstwa ewangelickie w ww. kaplicy uczêszczaæ mog³a równie ludnoœæ spoza Pszczyny (w tym m.in. z Miko³owa), natomiast obywatele pszczyñscy prawa takiego nie posiadali (!). 1661-1709: Po ostatecznym zamkniêciu pszczyñskiej Kaplicy Zamkowej (23 II 1661), ludnoœæ ewangelicka w ca³ym pañstwie pszczyñskim pozbawiona jest miejsca kultu na jego terytorium, a odprawianie nabo eñstw w obrz¹dku luterañskim jest surowo zakazane. Ludnoœæ z Miko³owa przypisana zosta³a teraz formalnie do koœcio³a w Kluczborku, jednak e z uwagi na znaczn¹ odleg³oœæ przynale noœæ ta by³a zapewne czysto teoretyczna. W rzeczywistoœci, w okolicznych lasach (m.in. pod Wyrami, Gostyni¹ oraz aziskami) odbywa³y siê co pewien czas tajne (zakazane przez w³adze) nabo eñstwa luterañskie, odprawiane przez wêdruj¹cych z miejsca na miejsce duchownych luterañskich, okreœlanych z niemiecka terminem Buschprediger ( Kaznodzieje leœni ). Szerzej: 24 XI 1662. 13

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie 1709-1746: Po podpisaniu tzw. Ugody Altransztackiej (22 VIII 1707) pomiêdzy królem szwedzkim Karolem XI i cesarzem austriackim Józefem I, po latach kontrreformacyjnych przeœladowañ œl¹skim ewangelikom zezwala siê na swobodne odbywanie praktyk religijnych oraz na zbudowanie kilku koœcio³ów ewangelickich: w Legnicy, Jaworze i G³ogowie oraz 6 dodatkowych ( z ³aski ) w innych miejscowoœciach. Poœród tych ostatnich znalaz³ siê równie koœció³ Jezusowy w Cieszynie na Wy szej Bramie (ukoñczony w 1709 r.); jako najbli ej po³o ony, sta³ siê on odt¹d miejscem kultu m.in. dla luteran z Miko³owa i jego okolic (niektórzy miko³owianie mieli tam swoje tzn. wykupione dla siebie ³awki). 1746-1818: Po wydaniu w 1742 r. przez w³adze (teraz ju pruskie) zgody na wybudowanie w Pszczynie koœcio³a ewangelickiego oraz jego konsekracji ( 7 VIII 1746), przypisana doñ zostaje ca³a ewangelicka ludnoœæ ziemi pszczyñskiej, w tym równie luteranie z Miko³owa. Odt¹d te koœció³ w Pszczynie staje siê miejscem, do którego miko³owianie wyznania luterañskiego uczêszczaj¹ na nabo eñstwa w tym obrz¹dku. 1818-1854: Pomimo wci¹ trwaj¹cej (od 1746 r.) formalnej przynale noœci do koœcio³a ewangelickiego w Pszczynie, w roku 1818 w Miko³owie urz¹dzona zostaje (w prywatnym lokalu, na I. piêtrze kamienicy Rynek 16) kaplica, czy te sala modlitw, w której w latach 1818-1843 przyje d aj¹cy w tym celu z Pszczyny duchowni odprawiaj¹ 4 ewangelickie nabo eñstwa w roku, a od 1843 r. 8 (po 4 w jêz. polskim i niemieckim). W tym czasie, wobec ostatecznego zaprzestania u ytkowania cmentarza przy koœciele œw. Miko³aja w Miko³owie ( 1785), okoliczni ewangelicy grzebani s¹ na nowo za³o onym (1820) katolickim cmentarzu parafialnym (obecny cmentarz œw. Wojciecha). 1854-1861: Z dniem 8 X 1854 r. w Miko³owie ustanowiona zostaje ponownie samodzielna, niezale na od koœcio³a w Pszczynie Parafia ewangelicka, ze sta³ym (a nie doje d aj¹cym na nabo eñstwa) duszpasterzem (ks. A. Zernecke), który zosta³ wkrótce miko³owskim proboszczem. W tym okresie nabo eñstwa dla miko³owskich ewangelików nadal odprawiane s¹ w ww. kaplicy w Rynku. Pochówki równie jak wy ej. 1861-DZIŒ: Wraz z konsekracj¹ nowo wybudowanego ewangelickiego koœcio³a œw. Jana w Miko³owie ( 29 X 1861) oraz po³o onego tu za nim cmentarza, ewangelicy z Miko³owa oraz okolicznych miejscowoœci otrzymuj¹ w³asne i do dziœ s³u ¹ce im miejsca kultu oraz pochówku. 1588 MIKO ÓW. Reformacja ( 30 VIII 1568). Drugim ( 1580) proboszczem luterañskim w Miko³owie zostaje ks. Wac³aw (Wiêczys³aw) Jacobi, który zastêpuje na tym stanowisku ks. M. Szymbarskiego ( 1580). Nazwisko Jacobi stanowi formê zlatynizowan¹, oznaczaj¹c¹ tyle, co syn Jakóba, Jakóbowicz. W chwili przybycia do Miko³owa i objêcia tutejszej Parafii, ks. W. Jacobi nie by³ ju cz³owiekiem m³odym; podczas odbywaj¹cych siê w Pszczynie konwentów by³ on jednym z 2 proboszczów-seniorów, tj. najstarszych proboszczów luterañskich bior¹cych udzia³ w danym konwencie. Zmar³ w 1592 r. ( 1593) w Miko³owie i tutaj te zosta³ prawdopodobnie pochowany. Nie zachowa³y siê, niestety, adne wzmianki odnoœnie miejsca jego spoczynku; w zasadzie najbardziej prawdopodobna wydaje siê teza, i zosta³ on pochowany w obrêbie ówczesnego koœcio³a parafialnego œw. Wojciecha (obecny stary koœció³; 1598): w tamtejszej krypcie (o ile ju wówczas istnia³a), lub te bezpoœrednio pod posadzk¹, pod lub przed o³tarzem, co by³o w owych czasach czêsto praktykowane. Ewentualnie móg³ on równie spocz¹æ na terenie wokó³koœcielnego cmentarza. 14

1592, 18 III PAÑSTWO PSZCZYÑSKIE. Wspó³rz¹dz¹cy (do 1594 r.) baronowie pszczyñscy Abraham (1575/78-1612) oraz Seyfried (1573-1623) von Promnitz wydaj¹ oficjalny Porz¹dek Koœcielny dla Pañstwa Pszczyñskiego, stanowi¹cy niejako zwieñczenie prowadzonej od 30 VIII 1568 r. reformacji ziemi pszczyñskiej. Celem wydania Porz¹dku by³o usuniêcie pozosta³oœci po wyznaniu rzymsko-katolickim oraz uporz¹dkowanie systemu koœcielnego w pañstwie pszczyñskim, ju w duchu Reformacji. Dokument ten zajmowa³ siê kwestiami prawnymi, administracyjnymi, socjalnymi oraz dot. moralnoœci publicznej. Regulowa³ on m.in. sprawê opieki nad ubogimi, organizowa³ ycie religijne oraz szkolnictwo (w ca³oœci ju ewangelickie), a proboszczowi pszczyñskiemu nadawa³ z urzêdu godnoœæ dziekana, czyli zwierzchnika wszystkich okolicznych parafii (w tym m.in. Parafii miko³owskiej). W owym czasie nabo eñstwa ewangelickie odprawiano ju w 25 koœcio³ach na ziemi pszczyñskiej: w Pszczynie (3 farnym, tj. obecnym katolickim, œw. Jadwigi, œw. Krzy a), Bieruniu (2 farnym oraz filialnym na przedmieœciu), Gocza³kowicach (2), Miko³owie (3 œw. Wojciecha, œw. Miko³aja i w filialnym, w Mokrem), jak równie w BrzeŸcach, Bziu, Golasowicach, Grzawie, Krzy owicach, ¹ce, MiedŸnej, Orzeszu, Pielgrzymowicach, Studzionce, Suszcu, Tychach, Warszowicach, Wiœle Ma³ej oraz Woszczycach. Co interesuj¹ce, 14 Porz¹dku stanowi³, i w przypadku zaistnienia pomiêdzy ewangelikami sporów w istotnych sprawach, mia³y one byæ przed³o one do rozstrzygniêcia biskupowi krakowskiemu lub wroc³awskiego (katolickiemu!). Wg K. Prusa (1932, s. 86), by³o to wszak e posuniêcie czysto taktyczne, maj¹ce zamydliæ oczy cesarzowi i jego urzêdom,(...) [sugeruj¹c] ob³udnie, jakoby niewiele co siê zmieni³o w rzeczach wiary na ziemi Pszczyñskiej i jakoby ziemia ta niby nadal podlega³a w³adzy i jurysdykcji biskupów katolickich. Porz¹dek Koœcielny z 1592 roku obowi¹zywa³ a do kontrreformacji ( 13 IX 1628). 1592, 28 XI MOKRE / MIKO ÓW. Reformacja ( 30 VIII 1568). W zwi¹zku ze œmierci¹ dotychczasowego luterañskiego proboszcza Parafii miko³owskiej (której fili¹ koœció³ w Mokrem pozostawa³ od 1525 do 1617 r.) oraz planowanym przydzieleniem na wakuj¹ce stanowisko ks. proboszcza Jakóba Ma³yñskiego ( 1593), który nie zna³ jêzyka niemieckiego, ówczesny dziedzic Mokrego Gaspar von Reidburgk, Niemiec i luteranin, wystosowuje do barona pszczyñskiego (jako kolatora obu koœcio³ów miko³owskiego i mokierskiego) pismo, w którym zwraca siê z proœb¹ o przys³anie innego proboszcza, który zna³by jêz. niemiecki (szerzej: 1593), wzglêdnie o przys³anie kaznodziei niemieckiego, który móg³by wyg³aszaæ kazania dla jego ony i s³u by, którzy po polsku nie mówili. Wg K. Prusa yczeniu dziedzica nie sta³o siê zadoœæ (1932, s. 204); z kolei wg L. Musio³a (1995, s. 37-38), miko³owskim proboszczem zosta³ co prawda ks. Ma³yñski, ale ju w roku 1593 do Miko³owa przyby³ równie m³ody kaznodzieja-diakon Jerzy (Georg) Stratz, Niemiec, który odt¹d wyg³asza³ w Mokrem kazania niemieckie dla tamtejszego dworu. 1593 Pierwsza Parafia Luterañska w Miko³owie (1580-1628) MIKO ÓW. Reformacja ( 30 VIII 1568). Trzecim ( 1580; 1588) proboszczem luterañskim w Miko³owie zostaje ks. Jakób Ma³yñski (Maleñski) rodem z Ko³a, który zastêpuje na tym stanowisku zmar³ego ks. W. Jacobiego ( 1588). Przed przybyciem do Miko³owa ks. Ma³yñski by³ pastorem w BrzeŸcach (od ok. 1569 r.); w roku 1592 okreœlony zosta³ w jednym z dokumentów jako verbi divini minister in Brzesce. Podczas jego urzêdowania w Miko³owie dosz³o m.in. do uszczuplenia dotychczasowego, uzyskanego jeszcze w 1287 r. uposa enia koœcio³a 15

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie parafialnego œw. Wojciecha na dobrach ³aziskich 9. Sam ks. Ma³yñski, o ile wiadomo, posiada³ prywatnie m³yn w Zarzeczu oraz 8 stawów rybnych. K. Prus (1932, s. 204) przytacza epizod z 1592 roku, kiedy to rozwa ano jeszcze przydzielenie proboszcza Ma³yñskiego do Parafii miko³owskiej: W r. 1592, w czasie niepodzielnego panowania tutaj luteranizmu, zamierzano w Miko³owie ustanowiæ pastora, który niemieckiego jêzyka wcale nie zna³. Dziedzic Mokrego, Niemiec (koœció³ w Mokrem by³ wówczas filj¹ koœcio³a miko³owskiego) [zob. 1617], prosi³ dziekana, to jest superintendenta pszczyñskiego, aby tego pastora w Miko³owie nie ustanawiano, poniewa jego ona [ ona dziedzica] i ca³a jego s³u ba po polsku nie rozumiej¹. Ale yczeniu tego Niemca nie sta³o siê zadoœæ (...). Podobne pismo, datowane na 28 XI 1592 r., wys³ane zosta³o równie przez dziedzica Gaspara von Reidburka do barona pszczyñskiego von Promnitza. Równie i inne Ÿród³a potwierdzaj¹ tezê, i ks. Ma³yñski nie zna³ w ogóle jêzyka niemieckiego 10. W Miko³owie pozosta³ on do roku 1619, kiedy to na urzêdzie proboszczowskim zast¹pi³ go ks. M. Frõhlich. 1598 MIKO ÓW. W sporz¹dzonym przy okazji katolickiej wizytacji koœcielnej (tzw. Visitatio Kazimirsciana) Spisie parafii powiatów pszczyñskiego i bytomskiego z diecezji krakowskiej zapisano m.in.: Oppidum Mikulow. Ecclesia parochialis murata tituli Sancti Adalberti, prophanata, iuris patronatus liberi baronis in Plscina, administratur per haeresiarcham Iacobum Malyñski a Ko³o confessionis Augustanae. Jest to pierwsza wzmianka o parafialnym wówczas koœciele œw. Wojciecha w Miko³owie (obecny stary koœció³) jako o œwi¹tyni murowanej (mutrata), znajduj¹cej siê wówczas (od 1580 r.) w rêkach duchownych luterañskich i bêd¹cej a do r. 1628 koœcio³em ewangelickim. Nie wiadomo dziœ w³aœciwie, czy wczeœniej koœció³ ten wzniesiony w okresie lokacji nowego miasta oko³o roku 1274 11 zbudowany by³ z drewna, czy te od razu wykonano go w formie murowanej, i w którym roku przekszta³cenie ze œwi¹tyni drewnianej na kamienn¹ mog³o nast¹piæ. S¹dz¹c po stylu, jaki reprezentuje (mieszany, gotyckobarokowy), obecny koœció³ wzniesiony z kamienia ³amanego (piaskowca), a czêœciowo równie (w naro nikach) z kamieni ciosowych powsta³ prawdopodobnie w wieku XVI. W roku 1598 dzwonnica koœcielna (wie a) wykonana by³a jeszcze z drewna. Z kolei w roku 1628 zanotowano, i koœció³ ten jest murowany i piêknie zbudowany, ale niezasklepiony; posiada³ on wówczas 3 9 K. Prus (1932, s. 299) pisze: Zaprzepaœci³ on [ks. Jakób Ma³yñski] mienie koœcio³a miko³owskiego w aziskach Œrednich, nadane koœcio³owi [parafialnemu œw. Wojciecha] w roku 1287 [Akt uposa enia z 23 III 1287; 1 ³an pola]; tam szlachcic œwiecki [Jerzy] Zawadzki usun¹³ z obszaru koœcielnego ch³opów, czynszowników [miko³owskiego] koœcio³a i w³¹czy³ ich ziemie do swego folwarku. O przejête wówczas ziemie farskie toczy³ siê póÿniej spór pomiêdzy miko³owskim probostwem a w³aœcicielem azisk, zakoñczony w 1606 r. ugod¹ (jeszcze za czasów ks. Ma³yñskiego). W myœl owej ugody sporny obszar pozosta³ formalnie w³asnoœci¹ miko³owskich proboszczów, wydzier awion¹ wieczyœcie dworowi ³aziskiemu za rocznym czynszem w wysokoœci 12 tal. Wobec nieregularnoœci w sp³acie ww. sumy, w okresie póÿniejszym dosz³o jeszcze do kilku procesów s¹dowych (1777, 1797); za ka dym razem wyroki potwierdza³y nienaruszalnoœæ umowy z 1606 r. 10 Sztoler G. (1999, s. 23): [Ks. Jakób Ma³yñski] nie zna³ w ogóle jêzyka niemieckiego. Pochodzi³ z Ma³opolski. Wg tego autora 30 VIII 1568 proboszczem (katolickim) w BrzeŸcach by³ jeszcze ks. Albert, zaœ ks. Ma³yñski przej¹³ koœció³ i Parafiê prawdopodobnie w roku nastêpnym. 11 Pierwsza bezpoœrednia wzmianka o tej œwi¹tyni pochodzi z dokumentu z 1 III 1276 r., w którym przebywaj¹cy chwilowo w S³awkowie biskup krakowski, Pawe³ z Przemankowa herbu Pó³kozic, nada³ nowo powsta³emu koœcio³owi œw. Wojciecha w Miko³owie na wieczne czasy dziesiêciny z 3 le ¹cych in districtu Severiensi wsi: Przeczyce, Targoszyce (obecne Mierzêcice) oraz Toporowice (potwierdzone nastêpnie w 1396 r.). W œredniowiecznym odpisie dokumentu podana zosta³a data 1266; jednak e jak wykaza³ w swej monografii K. Prus (1932, s. 37), dnia 1 III 1276 r. biskupem krakowskim by³ jeszcze bp Jan Prandota z Bia³aczowa herbu Odrow¹ (od 1242 do swej œmierci w dniu 20 IX 1266), zaœ Pawe³ zasiad³ na tronie biskupim dopiero 9 X 1266 r. (zm. 29 XI 1292). A zatem data ta musi byæ b³êdna (b³¹d kopisty), zaœ najbardziej prawdopodobn¹ wersj¹ jest tutaj r. 1276, na co wskazuje kilka poœrednich faktów. Najpe³niejszym XIII-wiecznym dokumentem dot. koœcio³a œw. Wojciecha jest znany akt uposa enia z dnia 23 III 1287 roku. 16

Pierwsza Parafia Luterañska w Miko³owie (1580-1628) Stary koœció³ek œw. Wojciecha (i Matki Boskiej Œnie nej) widokówka z pocz¹tku XX w. Odrêczny napis podaje datê remontu œwi¹tyni (a nie przebudowy). Ze zbiorów autora, udostêpnione przez Stanis³awa Piechulê. dzwony oraz sygnaturkê. Z dokumentu z 1598 roku dowiadujemy siê równie, i w owym czasie do zarz¹dzanego przez luteran ( 1580) koœcio³a parafialnego przynale a³y m.in.: 2 ³any pola, 2 kmieci, 10 zagrodników oraz dziesiêciny z 3 wiosek w powiecie siewierskim, a tak e ró ne majêtnoœci w nale ¹cej wówczas do Parafii miko³owskiej wsi Zarzecze, w tym m.in. m³yn oraz stawy rybne. Od 1630 r. ponownie obsadzony przez katolików, a do roku 1861 pozostawa³ miko³owskim koœcio³em parafialnym 12. Przy koœciele znajdowa³ siê równie cmentarz (obecnie zachowane jedynie 2 kamienne nagrobki), który przez kilkaset lat (a do 1820) stanowi³ g³ówn¹ nekropoliê miasta. Bez w¹tpienia pochowano tam równie wielu ewangelików, szczególnie w okresie Reformacji (1580-1628); w okresie póÿniejszym ewangelików grzebano ju raczej na starym cmentarzu p. k. œw. Miko³aja ( 1785). MOKRE. W tym e spisie (zobacz: powy ej) zapisano równie m.in.: Ecclesia parochialis murata tituli Sancti Laurentii, prophanata per haeredem villae Gasparum Rheiberg. Administratur per eundem haeresiarcham, qui in Miku³ow. Podobnie jak w przypadku Miko³owa, jest to pierwsza wzmianka o koœciele w Mokrem jako o œwi¹tyni murowanej (byæ mo e istnia³ on ju jako œwi¹tynia drewniana w roku 1337, zaœ w formie murowanej powsta³ zapewne w I po³. XVI w.). Z dokumentu dowiadujemy siê ponadto, i koœció³ mokierski administrowany by³ wówczas przez pastorów z Miko³owa ( 1580), albowiem od 1525 r. stanowi³ on filia³ miko³owskiego koœcio³a œw. Wojciecha (obecny stary koœció³), zaœ do jego uposa enia nale a³ m.in. 1 ³an pola. Zobacz te : 1617. Koœció³ w Mokrem stan sprzed przebudowy 1863 r. (Knosalla 1913) 12 Losy starego koœció³ka œw. Wojciecha (a od 1963 r. równie MB Œnie nej) w Miko³owie opisane zosta³y szczegó³owo m.in. przez K. Prusa (1932, ss. 36-37, 42-45, 255-258, 264-270 i in.). 17

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie NOTATKI POWIZYTACYJNE KRAKOWSKIEJ WIZYTACJI KOŒCIELNEJ Z ROKU 1598 13 VILLA PANIOWY. Ecclesia parochialis lignea tituli [miejsce puste], iuris patronatus dominorum Rogoyski et Bujakowski, semiprophanata per haeredes villae et omni decore spoliata. Administratur per apostatam ab ordine [miejsce puste] profugum ex conentu [miejsce puste], non ritu catholico sacramenta administrantem. Dos ipsius occupatur per haeredes, manualem et amovibilem praesbyterum tenentes et salarium annuum eidem solventes. Visitatio interna T. XVI, 51: Villa Paniowy. Rector ecclesiae semihaereticus... apostata ab ordine... profugus a conventu..., non ritu catholico administrat sacramenta, confesiones turmatim audit, cum generali confessione paenientes recipit, sub utraque specie sacramenta administrat. VILLA MOKRA. Ecclesia parochialis murata tituli Sancti Laurentii, prophanata per haeredem villae Gasparum Rheiberg. Administratur per eundem haeresiarcham, qui in Miku³ow. Habet pro dote laneum agri et missalia a parochianis. Caetera sunt inquirenda ex libro beneficiorum. OPPIDUM MIKU OW. Ecclesia parochialis murata tituli Sancti Adalberti, prophanata, iuris patronatus liberi baronis in Plscina, administratur per haeresiarcham Iacobum Malyñski a Ko³o confessionis Augustanae. Habet pro dote duos laneos agri, cmetones duos, hortulanos novem, decimae pecuniariae ex ducatu Severiensi / florenos quinquaginta, quae non solvitur. Item habet decimam manipularem ex villa Zarzyce, molendinum proprium in eadem villa, piscinas octo, missalium quadraginta duas metretas siliginis totidem avenae. Visitatio interna T. XVI, 59: Haec ecclesia habet rectorem Iohannem Sczerski, praepositum Ho³omucensem, ut retulit Iacobus, Andreae fabri ferri de Plscina, verum cessit haeresiarchae Iacobo Malynski a Ko³o, qui aendem more haeretico administrat, dogma haereticum iuxta. Augustanam confessionem disseminat, proventus in baronatu Plscinensi percipit haeresiarcha, ex ducatu autem Severiensi plebanus legitimus. 1617, ~ PARAFIA MOKIERSKA / MOKRE. Nowy dziedzic wsi Mokre, Eliasz Kretzig (Krecik) ze Stanowic, korzystaj¹c z przys³uguj¹cych mu praw kolatora, od³¹cza koœció³ w Mokrem od koœcio³a miko³owskiego i ustanawia tym samym ponownie niezale n¹ Parafiê mokiersk¹, obsadzon¹ zrazu przez pastora luterañskiego (Reformacja; szerzej: 30 VIII 1568; 1580). W ten sposób zakoñczona zosta³a trwaj¹ca przez niemal stulecie wspólnota parafialna Miko³owa oraz Mokrego; zapocz¹tkowa³ j¹ jeszcze ks. Jerzy Orzeski (bêd¹cy jednoczeœnie proboszczem mokierskim i miko³owskim) w roku 1525 i od tego czasu koœció³ w Mokrem administrowany by³ przez kolejnych proboszczów miko³owskich, zarówno katolickich (1525-1580), jak i luterañskich (1580-1617). Zobacz te : 1598. 1618-1648 ŒL SK / MIKO ÓW I OKOLICE. W Europie trwa tzw. Wojna Trzydziestoletnia, bêd¹ca poœrednio efektem wyst¹pieñ ks. Marcina Lutra z pocz¹tków XVI w. i powstania luteranizmu, bezpoœrednio zaœ antyhabsburskiego powstania w Czechach (które wybuch³o po 23 V 1618 r. 13 ród³o: Wojtas M.: Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyñskiego z 1598 r., Katowice 1938, ss. 77, 108. 18

Pierwsza Parafia Luterañska w Miko³owie (1580-1628) w zwi¹zku ze sporem o 2 zbory protestanckie zbudowane w dobrach koœcielnych: benedyktynów w Broumowie oraz arcybiskupa praskiego w Hrobie). Wojna ta trwa³a 30 lat i poch³onê³a niebywa³¹ jak na tamte czasy liczbê ofiar, pustosz¹c rozleg³e po³acie ówczesnej Europy, szczególnie œrodkowej. Religijny z pocz¹tku konflikt nabiera³ z czasem charakteru przede wszystkim politycznego, m.in. wskutek próby detronizacji Habsburgów w Czechach w 1619 r. (i utworzenia konfederacji czeskomorawsko-œl¹sko-³u yckiej pod ber³em Fryderyka, dotychczasowego ksiêcia Palatynatu) oraz wyruszenia czeskich powstañców na Wiedeñ w tym e roku. W wojnie udzia³ wziê³y oficjalnie: tzw. Liga Protestancka: luterañscy Niemcy, Dania, Szwecja, Francja, Holandia (tj. strona zwyciêska) oraz tzw. Liga Katolicka: Austria, Hiszpania, Czechy, Pomorze Zachodnie (tj. strona pokonana). Polska, jako pañstwo, w wojnie tej czynnie nie uczestniczy³a, jednak wiele polskich oddzia³ów najemnych s³u y³o pod sztandarami katolickiego cesarza Austrii, w tym m.in. tzw. Lisowczycy 14. Dzia³ania zbrojne toczy³y siê g³ównie na terytorium Rzeszy Niemieckiej: w Niemczech oraz Austrii (do której nale a³ m.in. Œl¹sk). Wojna zakoñczy³a siê podpisaniem 24 X 1648 roku tzw. Traktatu Westfalskiego w Mûnster oraz Osnabrûck, koñcz¹cego ostatecznie dominacjê Austrii w Rzeszy. Bilans wojny by³ dla Œl¹ska tragiczny: liczba ludnoœci obni y³a siê o oko³o 30% (dzia³ania wojenne, g³ód, epidemie, emigracja), z ok. 1,5 mln w r. 1619 do ok. 1 mln w 1648 roku. Straty ludnoœciowe nie zosta³y wyrównane przez kolejnych 130 lat. Straty gospodarcze by³y niewyobra alne: na ca³ym Œl¹sku zniszczeniu uleg³o 36 miast, 1095 wsi i 113 zamków, przy czym na Górnym Œl¹sku najwiêksze straty ponios³o pañstwo pszczyñskie. PAMI TKI Z CZASÓW WOJNY 30-LETNIEJ TZW. MOGI Y SZWEDZKIE NA TERENIE OBECNEGO MIKO OWA Jedn¹ z pami¹tek po latach Wojny 30-letniej s¹ liczne podania o tzw. mogi³ach szwedzkich, rozsianych po ca³ym Œl¹sku. Tak zwanych albowiem przechodz¹ce przez te tereny wojska luterskie (g³ównie oddzia³y gen. Mansfelda) 15 sk³ada³y siê w przewa aj¹cej czêœci z luterañskich Niemców i Duñczyków oraz zaledwie garstki prawdziwych Szwedów. Nie przeszkodzi³o to jednak miejscowej ludnoœci nazywaæ protestantów Szwedami. 14 Lisowczycy, zwani równie przez Niemców Kozakami by³a to lekka jazda, s³u ¹ca pod sztandarami katolickiego cesarza Austrii i tworz¹ca zwarte, polskie oddzia³y pomocnicze; waleczna, ale yj¹ca z grabie y. Popularna nazwa tych oddzia³ów pochodzi³a od nazwiska ich dawniejszego dowódcy, p³k. Aleksandra Lisowskiego. Podczas Wojny 30-letniej Lisowczycy przeci¹gali przez ziemiê pszczyñsk¹ wielokrotnie, pozostaj¹c tutaj czasem na d³u sze postoje. Miêdzy innymi w r. 1632 austriacki pu³kownik von Dohna sprowadzi³ z Polski kilka tysiêcy Lisowczyków, których przemarsz oraz zakwaterowanie kosztowa³y wówczas ziemiê pszczyñsk¹ 16 666 tal. Prócz dokonywania zwyczajnych grabie y i gwa³tów, uniesieni religijnym (tj. katolickim) zapa³em Lisowczycy dok³adali równie wielu starañ, aby uprzykrzyæ ycie œl¹skim luteranom, a ich wyczyny w tym wzglêdzie niejaki Bart³omiej Zimorowic wys³awia³ nastêpuj¹co: Wyœcie bluÿniercom srogim zatykali gêby, / A z nich lecia³y na ziemiê, jako grad, zêby. 15 Pobite w Niemczech wojska luterañskie (g³ównie Niemcy i Duñczycy), dowodzone przez ksiêcia weimarskiego Jana Ernsta oraz gen. Ernesta Mansfelda, uda³y siê z Frankfurtu n. Odr¹ w kierunku Namys³owa, i dalej przez G. Œl¹sk (VIII 1626) na Wêgry. Jednak e ju w II 1627 r. powróci³y z Wêgier na G. Œl¹sk, zdobywaj¹c wkrótce kilka wa nych twierdz (Bytom, KoŸle, Pszczyna, Rybnik, ory) i sadowi¹c siê tutaj na d³u szy czas. Pobyt wojsk Mansfelda na Œl¹sku by³ dla tutejszych mieszkañców bardzo kosztowny. W tym czasie np. wszystkie cenniejsze przedmioty z ziemi pszczyñskiej, które usz³y do tej pory zarekwirowaniu przez wojska cesarskie (pieni¹dze, kosztownoœci, zabytki etc.), schroniono w zamku ksi¹ êcym w Pszczynie. Lecz pomimo, i by³a to dobrze ufortyfikowana twierdza, broniona przez p³k Fehrensbacha, Mansfeldzianie bez trudu j¹ zdobyli, zagrabiaj¹c wszystkie zgromadzone tam skarby o wartoœci ponad 35 000 talarów (!). Co wiêcej, wg ówczesnych relacji, o³nierze zdzierali nawet kosztownoœci i co dro sze ubrania z osób, które schroni³y siê na pszczyñskim zamku. Prócz tego, na ponad pó³ roku, wojska Mansfelda rozsiad³y siê po okolicznych miejscowoœciach, kwateruj¹c siê na koszt tutejszych mieszkañców i œci¹gaj¹c od nich wysokie kontrybucje; z samej ziemi pszczyñskiej zebrano wówczas (w ywnoœci i gotówce) 65 455 tal. Wojska Mansfelda opuœci³y te okolice w II po³. 1627 r., zast¹pione przez wierne cesarzowi oddzia³y austriackie burgrabiego von Dohna (co oznacza³o zreszt¹ kolejne wysokie kontrybucje). 19

Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Miko³owie Podczas licznych przemarszów owych Szwedów przez tereny Œl¹ska dochodzi³o do potyczek z oddzia³ami wiernymi katolickiemu cesarzowi, w wyniku czego pewna iloœæ o³nierzy protestanckich poleg³a. Ich zbiorowe mogi³y rozsiane s¹ po ca³ym Górnym Œl¹sku; byli oni z regu³y grzebani przez miejscow¹ ludnoœæ poza centrum wsi (miasta). Tradycja przechowa³a informacje o 5 tego typu miejscach na terenie obecnego Miko³owa: 2 w samym mieœcie, w Bujakowie, w Mokrem oraz w Œmi³owicach, przy czym w przypadkach w miejscu rzekomej mogi³y stoj¹ obecnie kapliczki. W MIKO OWIE, zbiorow¹ mogi³ê Szwedów podania umiejscawiaj¹ w tzw. kopcu u zbiegu dzisiejszych ulic: Prusa i œw. Wojciecha, gdzie mia³ zreszt¹ staæ równie stary klasztor eñski, przez oddzia³y te jakoby zniszczony (ok. 1630). PóŸniejsze badania archeologiczne kopca nie potwierdzi³y co prawda tezy o istnieniu w tym miejscu mogi³y, potwierdzi³y natomiast informacje o obecnoœci jakichœ wojsk skandynawskich (szerzej: 5 V 1818). W MIKO OWIE, istniej¹ te informacje o zbiorowej mogile (w innej wersji nawet o niewielkim cmentarzyku) o³nierzy szwedzkich, umiejscowionej po lewej stronie obecnej ul. Pszczyñskiej, przy istniej¹cej do dziœ kapliczce z figurk¹ MB (u zbiegu ul. Pszczyñskiej z ul. S³oneczn¹). Podobno podczas prac ziemnych na ww. terenie odnajdywano swego czasu szcz¹tki ludzkie oraz czêœci uzbrojenia. Szerzej: przed 1800. W BUJAKOWIE, do dziœ ywa jest jeszcze legenda o tym, i zachowana tam do chwili obecnej kapliczka s³upowa (ogród posesji przy ul. Korfantego nr 1), zwana zreszt¹ Kapliczk¹ Szwedzk¹, wzniesiona zosta³a na zbiorowej mogile oko³o 200 o³nierzy szwedzkich (prawdopodobnie z armii Mansfelda), którzy mieli stoczyæ bitwê na rogatkach wioski (szerzej: 1627). Równie i w tym przypadku amatorskie badania archeologiczne nie potwierdzi³y tej tezy. W MOKREM, Szwedzk¹ zwana jest murowana kapliczka u zbiegu ulic: Zamkowej i 21 Lipca. Jak mówi podanie, w doœæ du ym kopcu, na którym kapliczka ta stoi, spoczywaj¹ zw³oki poleg³ych w tych okolicach Szwedów. Szerzej: przed 1800. W ŒMI OWICACH, tradycja mówi o istnieniu mogi³y szwedzkiej w miejscu, w którym stoi obecnie najstarszy na terenie Œmi³owic zabytek: XVIII-wieczna murowana kapliczka, umiejscowiona przy skrzy owaniu dzisiejszych ulic: Gliwickiej i Jesionowej (szerzej: przed 1800). O ile mi wiadomo, nie prowadzono tam dotychczas adnych badañ archeologicznych. Niektórzy autorzy próbuj¹ ³¹czyæ tradycjê o mogi³ach szwedzkich z okresem potopu szwedzkiego, nie wydaje siê jednak, aby skojarzenie to by³o trafne. ----- 1619 MIKO ÓW. Reformacja ( 30 VIII 1568). Czwartym z kolei ( 1580; 1588; 1593) proboszczem luterañskim w Miko³owie zostaje ks. Martin Frõhlich (vel Froehlich, Froelich, Frelich, Frõlich etc.), który zastêpuje na tym stanowisku ks. proboszcza J. Ma³yñskiego ( 1593). Jego ojcem by³ ks. Wiktoryn Frõhlich 16. Sam Martin Frõhlich, bardzo jeszcze m³ody, by³ w l. 1617-1619 diakonem w Pszczynie. K. Prus (1932) okreœla go jako m³odego jeszcze, ale dosyæ ruchliwego i przedsiêbiorczego proboszcza miko³owskiego. W 1624 r. uzyska³ on od patrona koœcio³a (pana na Pszczynie) 201 tal. na przelanie dla parafialnego koœcio³a œw. Wojciecha w Miko³owie (obecny stary koœció³ek) jednego dzwonu, sprawienie sygnaturki oraz przybudowanie jakiejœ nowej kaplicy (byæ mo e chodzi tutaj o obecny przedsionek u po³udniowego wejœcia do koœcio³a). Z kolei w r. 1625 z tego samego Ÿród³a uzyska³ 80 tal. 16 Ks. Wiktoryn FRÕHLICH; obj¹³ urz¹d dziekana pszczyñskiego w 1600 r., w nieca³e 2 lata po œmierci swego poprzednika, ks. Marcina Szymbarskiego (proboszcza w Miko³owie 1580-1588; proboszcza i dziekana pszczyñskiego 1588-1592). Przed jego przybyciem do Pszczyny sprawami dziekañskimi administrowa³ pastor krzy owicki, ks. Laurentius Schlosserus. Ks. W. Frõhlich by³ uprzednio (1594-1600) proboszczem w BrzeŸcach. Mia³ co najmniej 1 syna Martina. Funkcjê proboszcza i dziekana pszczyñskiego pe³ni³ a do swej œmierci w 1621 r. 20