OCENA STANU ZDROWIA STUDENTÓW W KONTEKŚCIE BÓLU KRĘGOSŁUPA

W Y D A W N I C T W O P O L I T E C H N I K I Ś L Ą S K I E J W G L I W I C A C H ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ 2018 Seria: ORGANIZACJA I ZARZĄDZANIE z. 131 OCENA STANU ZDROWIA STUDENTÓW W KONTEKŚCIE BÓLU KRĘGOSŁUPA Patrycja KABIESZ 1*, Jolanta CIUKAJ 1, Marzena GALBAS 1, Magdalena KABIESZ 1, Beniamin STECUŁA 2 1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Koło Naukowe Inżynierii Produkcji FanTech; patrycja.kabiesz@polsl.pl; ciukajjolanta@gmail.com; marzena.galbas@poczta.fm; magda.kabiesz@outlook.com 2 Politechnika Śląska, Wydział Matematyki Stosowanej, Koło Naukowe Inżynierii Produkcji FanTech; beniamin.stecula@gmail.com * Korespondencja Streszczenie: Badania przeprowadzono wśród 108 studentów Politechniki Śląskiej, Wydziału Organizacji i Zarządzania. Przedział wiekowy respondentów mieścił się między 19 a 26 rokiem życia. Zastosowano wywiad kwestionariuszowy. W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczące oceny własnego stanu zdrowia studentów i częstotliwości występowania dolegliwości w układzie mięśniowo-szkieletowym. Za cel szczegółowy postawiono sobie ocenę, jakiego odcinka kręgosłupa dotyczą dolegliwości bólowe studentów i kiedy one występują. Ponadto uzyskano informację na temat wiedzy ankietowanych odnośnie zespołów bólowych kręgosłupa w społeczeństwie. Słowa kluczowe: ból kręgosłupa, wiedza, studenci, wywiad kwestionariuszowy. EVALUATION OF STUDENTS HEALTH STATUS IN THE CONTEXT OF SPINAL PAIN Abstract: The research was conducted among 108 students at the Silesian University of Technology, Faculty of Organization and Management. The age range of the respondents was between 19 and 26 years old. A questionnaire interview was used. The article presents the results of research on the students self-evaluation of their health status and the frequency of occurrence of ailments in the musculoskeletal system. The detailed goal is to determine which section of the spine hurts students the most and when it occurs. In addition, the awareness of the respondents about spinal pain syndrome in society was examined. Keywords: spinal pain, knowledge, students, pain, questionnaire interview.

184 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła 1. Wprowadzanie W Polsce ból kręgosłupa jest dość często występującą dolegliwością i doświadcza jej co drugi Polak. Według badań aż 72% społeczeństwa przed 40 rokiem życia doświadcza tego typu bólu, a po 40 roku życia 66% mężczyzn i 30% kobiet (Sieradzki et al., 2013). Zatem ten rodzaj bólu jest niezwykle powszechny. Stanowi jedną z głównych przyczyn pogorszenia jakości życia. Według różnych źródeł, od 60% do 95% populacji doświadcza bólów kręgosłupa w ciągu całego życia (Stefanowicz, Kloc, 2009). Bóle kręgosłupa mogą być spowodowane nieprawidłową postawą ciała, niewielką aktywnością fizyczną, a także stresem (Rąpała, 2006). Przyczyny te mogą zależeć od nieprzystosowania warunków, w których się często przebywa. Bóle dolnego odcinka kręgosłupa są typową chorobą współczesnego człowieka i dotyczą one zazwyczaj dolegliwości, które mogą występować w okolicy: lędźwiowej, krzyżowo-biodrowej, lędźwiowo-krzyżowej, promieniować do pośladków i kończyn dolnych (Sieradzki et al., 2013). W 50% przypadków ostry ból mija samoczynnie po upływie od kilku dni do 2 tygodni, w 25% ból ustępuje w ciągu 4 tygodni, natomiast u 15% chorych trwa do 3 miesięcy. Tylko w 10% przypadków trwa dłużej i przechodzi w ból przewlekły (Kędra, Czaprowski, 2013). Z obserwacji wynika, że bóle kręgosłupa mają charakter nawrotowy i tendencje przechodzenia w postać przewlekłą. Przestrzegając zasad ergonomii pracy i poszanowania zasad biomechaniki kręgosłupa może ustrzec społeczeństwo przed nadmiernymi przeciąże-niami kręgosłupa (Burton et al., 1996). Z tego względu niezwykle ważne jest, aby społeczeństwo miało chociaż podstawową wiedzę na temat najpowszechniejszych chorób związanych z kręgosłupem. Celem artykułu jest przedstawienie wyników badań dotyczących samooceny studentów ich stanu zdrowia i częstotliwości występowania dolegliwości w układzie mięśniowo-szkieletowym. Cel szczegółowy odnosi się do przedstawienia wyników, jakiego odcinka kręgosłupa dotyczą dolegliwości bólowe studentów oraz kiedy one występują. Dodatkowo zbadano stan wiedzy studentów różnych kierunków studiów na temat występowaniai przyczyn powstawania bólu kręgosłupa w społeczeństwie.

Ocena stanu zdrowia studentów 185 2. Materiał i metody Badania ankietowe przeprowadzono wśród 108 losowo wybranych studentów studiów stacjonarnych z Politechniki Śląskiej z Wydziału Organizacji i Zarządzania w Zabrzu. Badania przeprowadzono osobiście w obecności ankieterów, dlatego też uzyskano 100%-owy zwrot ankiet. Kwestionariusz ankiety składała się z: informacji dla badanych osób o celu, w jakim przeprowadza się ankietę, metryki charakteryzującej respondenta, pytań zasadniczych podzielonych na dwa bloki tematyczne. Pierwszy blok tematyczny zawierał sześć pytań zamkniętych i półotwartych na temat stanu zdrowia respondenta i częstotliwości występowania dolegliwości w układzie mięśniowoszkieletowym, a w szczególności w obrębie: kręgosłupa w odcinku szyjnym, kręgosłupa w odcinku piersiowym, kręgosłupa w odcinku lędźwiowo-krzyżowym. Ankietowani w odniesieniu do wskazanych segmentów układu narządu ruchu mogli wskazać: brak występowania dolegliwości, rzadkie występowanie dolegliwości (raz w tygodniu lub mniej), częste występowanie dolegliwości (kilka razy w tygodniu), codzienne występowanie dolegliwości. Dodatkowo respondenci zdeklarowali środowisko występowania dolegliwości tj. na uczelni lub/i w domu. Ponadto w kwestionariuszu ankietowym umieszczono pytania dotyczące absencji chorobowej. Drugi blok tematyczny przeprowadzanego kwestionariusza ankietowego dotyczył wiedzy studentów na temat występowania bólu kręgosłupa w społeczeństwie polskim. Informacje z wypełnionych kwestionariuszy ankietowych wpisano do odpowiednio sporządzonej tabeli w programie Microsoft Excel, a następnie dokonano analizy ilościowej w różnych przekrojach danych. Wyniki przedstawiono w formie graficznej (wykresy) oraz tabelarycznej.

186 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła 3. Wyniki W badaniu wzięło udział 108 studentów z różnych kierunków studiów. Respondenci w pierwszej części ankiety byli proszeni o podanie swojej daty urodzenia. Rozpiętość wieku badanych była niewielka najmłodsi studenci mieli 19 lat, a najstarsi 26 lat. Najliczniejszą grupę stanowili badani w wieku 21 lat było ich łącznie 31 osób (28,7% badanych). Kolejną grupę tworzyły 23 osoby (21%) byli to studenci w wieku 20 lat. Ankietowani podali swoją masę ciała i wysokość ciała, na podstawie których obliczono ich wskaźnik BMI. Średni wskaźnik BMI dla danej grupy badawczej był prawidłowy (mieścił się w przedziale 18,5-24,99) i wyniósł 23,41 [kg x m 2 ]. W tabeli 1 przedstawiono średnie wyniki identyfikujące grupę badawczą. Tabela 1. Charakterystyka badanych Parametr Wartość N (liczba badanych) 108 Wiek (wartość średnia) [lata] 21,32 Wysokość ciała (wartość średnia) [m] 1,71 Masa ciała (wartość średnia) [kg] 68,44 BMI (wartość średnia) [kg x m 2 ] 23,41 Respondenci pytani jak oceniają swoje zdrowie w 60% odpowiedzieli, że czują się dobrze. Bardzo dobry stan zdrowia zaznaczyło 31% studentów, natomiast 8% ankietowanych oceniło swój stan zdrowia na tak sobie. Jedna osoba zaznaczyła wariant źle. Spośród ankietowanych, 85% studentów nie pali papierosów. Grupa 2% ankietowanych wypala dziennie 25 sztuk papierosów. 10 sztuk papierosów wypala 3% ankietowanych, zaś 2% ankietowanych wypala 1 papierosa dziennie. Warto zwrócić szczególną uwagę na odpowiedzi dotyczące picia alkoholu. Aż 78% studentów pije alkohol (w tym jedna osoba codziennie, 10 osób kilka razy w tygodniu, 20 osób raz w tygodniu, a 53 osoby kilka razy w miesiącu). W celu sprawdzenia sprawności fizycznej respondentów zapytano czy uprawiają sport i, jeśli tak, to jaki rodzaj. Według wyników kwestionariusza ankietowego tylko 26% studentów nie uprawia żadnego sportu. W pytaniu o wybór uprawianego sportu można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź. Najczęściej wybraną odpowiedzią było chodzenie na siłownię odpowiedź ta została zaznaczona przez 50 osób. Kolejnym najczęściej popularnym sportem wśród studentów było bieganie, wskazane przez 41 respondentów. Mniej osób zaznaczyło takie dyscypliny jak pływanie (29 osób), fitness (26 osób), piłka nożna (23 osoby), siatkówka (20 osób), sztuki walki (10 osób) czy koszykówka (9 osób). Warto zaznaczyć również, że 39 osób przyznało, iż uprawia inne sporty niż wymienione w odpowiedziach. Na rysunku 1 przedstawiono rodzaje dyscyplin uprawianych przez respondentów oraz ich częstotliwość.

Ocena stanu zdrowia studentów 187 Rysunek 1. Rodzaje dyscyplin uprawnianych przez respondentów oraz ich częstotliwość. Źródło: opracowanie własne). Najważniejszym pytaniem w kwestionariuszu, które zadano grupie było: Czy odczuwa Pan/Pani bóle w następujących okolicach układu narządu ruchu?. 80% studentów zadeklarowało bóle kręgosłupa. Najwięcej respondentów tj. 72% przynajmniej co jakiś czas, cierpi na bóle w okolicy kręgosłupa na odcinku lędźwiowo-krzyżowym. Natomiast 55% studentów miewa bóle w okolicach odcinka szyjnego kręgosłupa, a 31% badanych w okolicach odcinka piersiowego kręgosłupa. W obliczeniach uwzględniono także sporadyczne przypadki występowania dolegliwości bólowych układu narządu ruchu, dlatego wyniki są dosyć wysokie. Studenci przyznali, iż odczuwają bóle w okolicach kręgosłupa na uczelni oraz w domu (rys. 2). Przewaga występowania dolegliwości bólowych układu mięśniowo-szkieletowego na uczelni sugeruje, że siedzący tryb życia powoduje przeciążenie kręgosłupa. Badana grupa studentów długie godziny spędza na wykładach oraz ćwiczeniach w pozycji siedzącej, co źle wpływa na kręgosłup.

188 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła Rysunek 2. Analiza porównawcza miejsca występowania dolegliwości bólowych w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego. Źródło: opracowanie własne. Ponadto 17% respondentów zadeklarowało, że skorzystało z porad lekarskich z powodu dolegliwości układu ruchu w tak młodym wieku. Wśród tych osób, 4 osoby ankietowane skorzystały chociaż raz w życiu, ze zwolnienia lekarskiego. W kolejnym pytaniu studenci zostali zapytani o znajomość ćwiczeń wzmacniających kręgosłup (rys. 3). Odpowiedzi były bardzo zróżnicowane, tylko 60% osób przyznało, że zna taki rodzaj ćwiczeń, a wykorzystuje je zaledwie 32% studentów. Rysunek 3. Znajomość ćwiczeń wzmacniających kręgosłup. Źródło: opracowanie własne. Następna grupa pytań dotyczyła wiedzy respondentów na temat zespołów bólowych układu narządu ruchu w społeczeństwie. Studenci udzieli odpowiedzi na następujące pytanie: Według Pana/Pani jaka część społeczeństwa odczuwa bóle kręgosłupa?. Najwięcej osób stwierdziło, że 51-75% populacji miała, ma lub będzie mieć dolegliwości bólowe kręgosłupa. Odpowiedź

Ocena stanu zdrowia studentów 189 tę wskazało 62% studentów. 29% respondentów zaznaczyło przedział 26-50%. Zdecydowanie najrzadziej zaznaczaną odpowiedzią był przedział 0-25%, który wskazało 2% ankietowanych. Respondenci zapytani, w jakim przedziale wiekowym ludzie odczuwają pierwsze symptomy bólu kręgosłupa, w 82% odpowiedzieli, że w przedziale od 21 do 40 lat. 12% studentów zaznaczyło przedział wiekowy od 1 do 20 lat, a 6% ankietowanych od 41 do 60 lat. Żaden z ankietowanych nie zaznaczył wariantu 61 lat i więcej. Kolejne pytanie w ankiecie brzmiało: W jakim przedziale wiekowym ludzie najczęściej odczuwają ból kręgosłupa?. Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią był przedział wiekowy od 41 do 60 lat 63% ankietowanych, przedział od 21 do 40 lat 19%, a przedział 61 lat i więcej zaznaczyło 16% ankietowanych. Ponadto 2% ankietowanych zaznaczyło przedział wiekowy od 1 do 20 lat. Respondenci zostali zapytani również o to, jaka część kręgosłupa najczęściej boli społeczeństwo. Według uzyskanych danych studenci uważają, że przeważnie społeczeństwo cierpli na dolegliwości bólowe kręgosłupa odcinka krzyżowo-lędźwiowego. Taką odpowiedź zaznaczyło 84% ankietowanych. Natomiast 10% ankietowanych zaznaczyło odcinek szyjny kręgosłupa, a 6% respondentów odcinek piersiowy kręgosłupa. Ostatnie pytanie jakie zadano ankietowanym odnosiło się do najczęstszych przyczyn bólu kręgosłupa. 56% studentów zdecydowało, że najczęstszą przyczyną bólu kręgosłupa jest przeciążenie. Wady postawy uplasowały się na drugim miejscu z (36% studentów). Natomiast 7% ankietowanych stwierdziło, że główną przyczyną są nagromadzone mikrourazy, a 1% respondentów nagłe urazy. 4. Dyskusja Bóle kręgosłupa stanowią problem nie tylko dla osób dorosłych, ale również dzieci. W 1984 r. fiński naukowiec wydał publikację pt. The adolescent bag. A field survey of 370 Finnish schoolchildren (Salamin, 1984), w której przedstawił powiązanie pomiędzy zgłaszanymi przez dzieci bólami kręgosłupa, a nadmiernym obciążeniem plecaków szkolnych. Po przeprowadzeniu badań naukowych w Europie i Ameryce Północnej stwierdzono, że od 20% do 50% dzieci cierpi na bóle kręgosłupa (Burton et al., 1996). Inne badania wykazały znacząco niższe wartości procentowe występowania bólów kręgosłupa wśród dzieci. Tajmela i współautorzy przeprowadzili badania wśród 1171 dzieci. Po przeprowadzeniu analizy ilościowej stwierdzili, że już siedmiolatki mają dolegliwości bólowe kręgosłupa (1% badanych), jak również dzieci w wieku 10 lat (6% respondentów). Im dzieci były starsze tym współczynnik występowania dolegliwości kręgosłupa zwiększał się i w przedziale wiekowym 14-16 lat wynosił 18% bez względu na płeć (Taimela et al., 1997).

190 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła Polski naukowiec Krawczyński uważa, że problemy z układem narządu ruchu, głównie w obrębie kręgosłupa odczuwa 10-15% dzieci w Polsce (Krawczyński, 2006). Wyniki badań Kędra i Czaprowskiego z 2013 roku wskazują, że 39,4% dzieci cierpi na bóle kręgosłupa. Analiza danych wykazała, że dziewczęta częściej odczuwają ból kręgosłupa niż chłopcy (Kędra, Czaprowski, 2013). Badania opisane w artykule przeprowadzono wśród 108 studentów Politechniki Śląskiej. Pierwszy blok tematyczny dotyczył stanu zdrowia studentów. 80% studentów zadeklarowało bóle kręgosłupa. 72% studentów wyznało, iż cierpi na bóle kręgosłupa w odcinku lędźwiowokrzyżowym. 55% studentów przyznało, że miewa bóle w okolicach odcinka szyjnego, a 31% badanych w okolicach odcinka piersiowego. Podobne badania zostały przeprowadzone przez Stefanowicza i Kloca, którzy przebadali 40-osobową grupę studentów na kierunku pielęgniarstwo. 75% respondentów przyznało, że cierpiało na bóle kręgosłupa życia (Stefanowicz, and Kloc, 2009). Badania przeprowadzone przez Sieradzkiego i współautorów wśród 110 studentów studiów fizjoterapii dowodzą, że 54% ankietowanych odczuwa ciągłe lub okresowe dolegliwości w okolicach kręgosłupa (Sieradzki et al., 2013). Wyniki badań przedstawione w artykule są zgodne z wynikami innych autorów, na podstawie których można wysunąć wnioski, że bóle kręgosłupa u dzieci i młodzieży są zjawiskiem powszechnym. W kolejnych etapach badań analizowano styl życia, głównie aktywność ruchową, która ma kluczowe znaczenie dla zdrowia dzieci, młodzieży i dorosłych (Frymoyer, 1992; Byzdra et al., 2013; Knapik et al., 2011). Na podstawie wyników badań stwierdzono, że 74% studentów jest aktywnych fizycznie. Jednakże aż 26% ankietowanych nie uprawia sportu, co może mieć znaczący wpływ na bóle kręgosłupa. Długotrwała pozycja siedząca, słaba kondycja fizyczna, jak również niewystarczający gorset mięśniowy powoduje zmiany naturalnych krzywizn kręgosłupa oraz zwiększa ryzyko bólu kręgosłupa (Jones et al., 2003; Sheir-Neiss et al., 2003). Ponadto 28% respondentów znało, ale nie stosowało ćwiczeń wzmacniających mięsnie kręgosłupa. Aż 40% studentów nie znało takich ćwiczeń. Bojczuk i współautorzy w latach 2008-2009 przeprowadzili badania na grupie 35 pacjentów, u których potwierdzono zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa. Osoby te wypełniły dwukrotnie ankietę: w pierwszym dniu i po zakończeniu rehabilitacji. Badania wykazały, że po rehabilitacji znaczącej poprawie uległa aktywność społeczna pacjentów, a intensywność subiektywnie odczuwalnego bólu drastycznie spadła. Badania te dowodzą, że codzienna gimnastyka wzmacniająca mięśnie kręgosłupa pomaga w pozbyciu się bólu. Regularne ich wykonywanie opóźnia lub całkowicie zapobiega występowaniu dolegliwości bólowych (Bojczuk et al., 2010). W badaniach własnych zadano również pytanie o ocenę własnego stanu zdrowia. Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią był stan dobry lub stan bardzo dobry (91% ankietowanych). Jedna osoba zaznaczyła stan zły. Ogólnie stan zdrowia badanych osób

Ocena stanu zdrowia studentów 191 był zadawalający, ale towarzyszyły im dolegliwości bólowe kręgosłupa z różną częstotliwością i nasileniem. Wg danych statystycznych pochodzących z GUS-u 34% mieszkańców Polski w 2009 r. oceniło swoje zdrowie poniżej poziomu dobrego (Piekarzewska, and Zajenkowska- Kozłowska, 2011). Drugi blok tematyczny ankiety składał się z 5 pytań i dotyczył wiedzy studentów na temat występowania zespołów bólowych kręgosłupa w społeczeństwie. Pierwsze pytanie brzmiało: Jaka część populacji odczuwa bóle kręgosłupa?. Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią był przedział 51-75% populacji. Odpowiedź tę wskazało 62% studentów. Wg Dziaka i Tayara aż 60-80% populacji cierpi na bóle kręgosłupa (Dziak, Tayara, 1997). Wg Grzegorczyka od 60-90% dorosłych osób przynajmniej raz w ciągu życia doświadcza bólu kręgosłupa (Grzegorczyk, 2005). Polscy naukowcy uważają, że na bóle kręgosłupa cierpi według badań 72% społeczeństwa przed 40 rokiem życia (Kołodziej et al., 2005). Analizując wyniki ankiety można stwierdzić, że studenci nieco zaniżyli problem występowania zespołów bólowych narządu ruchu w społeczeństwie w porównaniu z innymi badaniami. Jest to spowodowane najprawdopodobniej brakiem zainteresowania tą tematyką lub przekonaniem, że omawiany problem ich nie dotyczy. Drugie pytanie brzmiało następująco: W jakim przedziale wiekowym ludzie odczuwają pierwsze symptomy bólu kręgosłupa?. Zdaniem studentów pierwsze problemy z zespołami bólowymi kręgosłupa pojawiają się w przedziale wiekowym 21-40 lat. Takiej odpowiedzi udzieliło 82% ankietowanych. Kiwerski uważa, że problem ten dotyczy coraz częściej młodych osób. W swoich wynikach badań obliczył średni wiek, w którym wystąpiły pierwsze symptomy bólowe. Ten wiek wyniósł 18,8 lat (Kiwerski, 1997). Ankietowani nie mają wiedzy, że zespoły bólowe kręgosłupa dotyczą dzieci i młodzieży. Prawdopodobnie respondenci uważają, że bóle kręgosłupa dotyczą ludzi starszych i w ten sposób nie zwracają uwagi na swój styl życia. W trzecim pytaniu ankietowani musieli wskazać przedział wiekowy, w którym najczęściej społeczeństwo odczuwa bóle kręgosłupa. Przeważnie studenci zaznaczali odpowiedź 41-60 lat (63% ankietowanych). W literaturze nie ma jednoznacznie sprecyzowanego przedziału wiekowego. W przedostatnim pytaniu studenci musieli określić część kręgosłupa, która boli ich najczęściej. Zdaniem ankietowanych ból lokalizują najczęściej w okolicach odcinka kręgosłupa krzyżowo-lędźwiowego. Taką odpowiedź zaznaczyło 84% ankietowanych. Na podstawie badań przeprowadzonych przez Kozłowskiego i współautorów można stwierdzić, że 93,2% społeczeństwa cierpi na bóle kręgosłupa, w tym 75% odczuwa dolegliwości bólowe zlokalizowane w odcinku lędźwiowym, 44,8% w odcinku szyjnym, 38,5% w odcinku krzyżowym i 20,8% w odcinku piersiowym (Kozłowski et al., 2016). Wiedza studentów na ten temat jest zadowalająca. Dolegliwość ta jest powszechnie znana, często zamiennie określa się ją jako korzonki, rwa kulszowa, lumbago itp.

192 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła Ostatnie pytanie dotyczyło najczęstszych przyczyn bólu kręgosłupa. Większość ankietowanych stwierdziło, że najczęstszą przyczyną bólu kręgosłupa jest przeciążenie. Zgadza się to z wynikami badań innych autorów. Iżycki podaje, że do najczęstszych przyczyn bezpośrednich bólu kręgosłupa zalicza się podnoszenie ciężarów oraz gwałtowne ruchy (Iżycki, 2003). 5. Podsumowanie i wnioski końcowe Na podstawie przeprowadzonych badań własnych oraz innych autorów można wyciągnąć następujące wnioski: Wśród 108 studentów dolegliwości bólowe dotyczą 80% badanych, a 72% ankietowanych cierpi na bóle w odcinku lędźwiowo-krzyżowym. Znacząca liczba ankietowanych nie zna lub nie stosuje ćwiczeń wzmacniających mięśnie kręgosłupa. Większość respondentów oceniło swój stan zdrowia na dobry lub bardzo dobry. Stan wiedzy studentów na temat występowania oraz przyczyn zespołów bólowych kręgosłupa w społeczeństwie jest dobry. Ankietowani nie mają wiedza, że problem ten dotyczy również dzieci i młodzieży. Należy uświadamiać dzieci od najmłodszych lat na temat sposobów zapobiegania występowania zespołów bólowych układu ruchu, aby nie dopuścić do powstania problemów z kręgosłupem. Problem bólu kręgosłupa dotyczy większości studentów. Jest to poważny problem, a na podstawie uzyskanych wyników można jedynie go zasygnalizować. W celu sprawdzenia oraz zweryfikowania wyników należałoby przeprowadzić badania wśród liczniejszej oraz bardziej zróżnicowanej grupy respondentów. W celu poprawienia stanu wiedzy studentów na temat bólów kręgosłupa oraz ich prewencji sugeruje się przeprowadzenie wykładów i szkoleń na temat zasad ergonomii w życiu codziennym przez studentów. Bibliografia 1. Bartosiewicz, Z. (2012). Stan wiedzy na temat występowania i przyczyn powstawania zespołów bólowych kręgosłupa w społeczeństwie u studentów warszawskich uczelni. Postępy Rehabilitacji, 1, 37-43. 2. Bojczuk, T., Przysada, G., Strzępek, Ł. (2010). Wpływ ćwiczeń leczniczych na wskaźniki jakości życia u pacjentów z bólem dolnego odcinka kręgosłupa. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 1, 66-72.

Ocena stanu zdrowia studentów 193 3. Burton, A.K., Clarke, R.D., McClune, T.D. et al. (1996). The natural history of low back pain in adolescents. Spine, 21, 2323-2328. 4. Byzdra, K., Skrzypczyńska, A., Piątek, M., Stępniak, R. (2013). Aktywność fizyczna, a rozwój sprawności fizycznej u chłopców w wieku 13-15. Journal of Health Sciences, 3(10), 261-274. 5. Dziak, A., Tayara, S. (1997). Bóle krzyża. Kraków: KASPER. 6. Frymoyer, J. (1992). Can low back pain disability by prevented? Bailliere s Clin Rheumat, 6, 593-595. 7. Grzegorczyk, J. (2005). Współczesne poglądy na temat rehabilitacji w bólach krzyża. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2, 181-187. 8. Iżycki, J. (2003). Choroby parazawodowe. W: K. Marek (red.), Choroby zawodowe. Warszawa: Wyd. Lek. PZWL, 576-581. 9. Jones, G., Watson, K., Silman, A., Symmons, P., Macfarlane, G. (2003): Predictors of low back pain in British Schoolchildren: a population-based prospective cohort study. Pediatrics, 111, 822-828. 10. Kędra, A., Czaprowski, D. (2013). Częstość występowania bólu kręgosłupa a sposób spędzania czasu wolnego dzieci i młodzieży. Medycyna ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2, 183-187. 11. Kiwerski, J. (1997). Patofizjologia uszkodzeń krążka międzykręgowego i zmian przeciążeniowych kręgosłupa. W J. Kiwerski, R. Fiutko (red.), Bóle kręgosłupa. Poradnik dla Ciebie. Warszawa: Wyd. Lek. PZWL, 44-56. 12. Knapik, A., Saulicz, E., Plinta, R., Kuszewski, M. (2011). Aktywność fizyczna a zdrowie kobiet w starszym wieku. Journal of Orthopaedics Trauma Surgery and Related Research, 6(26). 13. Kołodziej, K., Kwolek, A., Rusek, W., Przysada, G., Szpunar, P. (2005). Korelacje wskaźnika symetryczności obciążenia kończyn dolnych i nasilenia bolu u pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego rehabilitowanych szpitalnie. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 3, 234-236. 14. Kozłowski, P., Kożuch, K., Kozłowska, M., Ławnicka, I., Kozłowska, K. (2016): Ocena częstości występowania bólu kręgosłupa oraz stylu i jakości życia wśród osób z bólem kręgosłupa. Journal of Education, Health and Sport, 2391-8306 7. 15. Krawczyński, M. (2006). Polskie dzieci i młodzież na tle świata. Pediatria Polska, 81, 787-793. 16. Piekarzewska, M., Zajenkowska-Kozłowska, A. (2011) Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 17. Rąpała, K. (2006). Objawy oraz klasyfikacje bólów krzyża. W K. Rąpała (red.), Zespoły bólowe kręgosłupa. Zagadnienia wybrane. Warszawa: Wyd. Lek. PZWL, 9-10. 18. Salamin, J. (1984). The adolescent bag. A field survey of 370 Finish schoolchildren. Acta Paediatr Scand, 315, 1-122.

194 P. Kabiesz, J. Ciukaj, M. Galbas, M. Kabiesz, B. Stecuła 19. Sheir-Neiss, G., Kruse, R., Rahman, T., Jacobson, L., Pelli, J. (2003). The association of backpack use and back pain in adolescents. Spine, 28, 922-930. 20. Sieradzki, M., Krajewska-Kułak, E., Van Damme-Ostapowicz, K. (2013). Ocena występowania zespołów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa w populacji studentów kierunku fizjoterapia. Probl. Hig. Epidemiol., 94(3), 451-458. 21. Stefanowicz, A., Kloc, W. (2009). Rozpowszechnienie bólów krzyża wśród studentów. Pol. Ann. Med., 16(1), 28-41. 22. Taimela, S., Kujala, U.M., Salminen, J.J. et al. (1997). The prevalence of low back pain among children and adolescents. A nationvide, cohort-based questionnaire survey in Finland. Spine, 22, 1132-1136.