Pożary magazynów jako element zakłócenia funkcjonowania łańcuchów dostaw

Stanisław Wieteska 1 Uniwersytet Łódzki Pożary magazynów jako element zakłócenia funkcjonowania łańcuchów dostaw Postawienie problemu W latach 1995 2010 obserwujemy dynamiczny wzrost liczby magazynów i obiektów wielkoprzestrzennych w Polsce. Zjawisko jak najbardziej pozytywne dla rozwoju gospodarczego. Ten pozytywny trend zostaje zakłócony przez zjawiska przyrodnicze (powodzie, huragany), a także przez pożary. W Polsce obserwujemy nasilające się zjawisko pożarów magazynów. Każdy pożar magazynu pociąga za sobą straty w jego funkcjonowaniu, straty w mieniu w nim znajdującym się a także straty w ludziach oraz dodatkowe koszty przerwania sieci kooperacyjnych. Magazyny stanowią ważne ogniwo w logistycznym łańcuchu dostaw. Każde przerwanie tego łańcucha dostaw z powodu pożarów magazynów powoduje straty u kooperantów, przerwy w produkcji, przerwy w zaopatrzeniu itp. Celem tego artykułu jest przedstawienie skali zagrożenia pożarowego obiektów magazynowych. Dodatkowym celem tego artykułu jest przedstawienie częstości takich zjawisk. Artykuł napisano w oparciu o załączona literaturę przedmiotu i dostępne dane statystyczne. Pojęcie łańcucha dostaw Zagadnienie łańcucha dostaw jest dość dobrze rozpoznane tak od strony teorii jak i praktyki gospodarczej. Jest to koncepcja rozważana w nurcie szeroko rozumianej logistyki zarządzania. Poprzez łańcuch dostaw rozumie się współdziałające w różnych obszarach funkcjonowania firmy wydobywcze, produkcyjne, handlowe, usługowe oraz ich klienci między którymi przepływają strumienie produktów, informacji i środków finansowych [12]. Tak szerokie definicje pokazują, że ogniwami łańcucha dostaw są: dostawcy, przedsiębiorstwa produkcyjne, handel hurtowy i detaliczny oraz klienci indywidualni i prawni. Między tymi ogniwami łańcucha dostaw zachodzi wiele relacji: fizycznych, informacyjnych, finansowych, etycznych, społecznych, partnerskich które łącznie oddziaływują na tworzenie korzyści dla wszystkich uczestników tego procesu. Nad tak ujętymi ogniwami rozciągają się prawa rynkowe popytu, podaży, konkurencji a także tworzenie wartości dodanej. Równolegle w literaturze logistycznej pojawia się pojęcie sieci dostaw łączące powiązania dostawców i odbiorców. W literaturze logistycznej pojawia się wiele pojęć, klasyfikacji powiązań (relacji) sieciowych między różnymi partnerskimi przedsiębiorstwami, klientami. Relacje te szeroko omawiane są w literaturze przedmiotu. W warunkach gospodarki rynkowej na koncepcji łańcucha dostaw i sieci powiązań nakładają się zjawiska ryzyka rozumianego jako zagrożenie, niebezpieczeństwo, dla funkcjonowania poszczególnych jego ogniw. Zjawisko ryzyka dotyczy partnerskich relacji, sieci dostaw, systemów informatycznych, systemów kontroli, zaufania, wiarygodności, infrastruktury technicznej itp. Funkcjonowanie łańcucha dostaw może być zakłócone przez różnego rodzaju ryzyka (zagrożenia). Dla przykładu do zagrożeń funkcjonowania łańcucha dostaw zaliczyć możemy m.in.: zjawiska przyrodnicze, błędy człowieka, funkcjonowanie urządzeń technicznych. 1 prof. zw. dr hab. S. Wieteska., Uniwersytet Łódzki, Katedra Ubezpieczeń Logistyka 2/2013 161

Z punktu widzenia ekonomicznego zagrożenia mogą być: utrata płynności finansowej, bankructwa przedsiębiorstw, zatory płatnicze i inne. Dla naszych celów zajmiemy się zakłóceniami w funkcjonowaniu magazynów spowodowanych pożarami spowodowanymi różnymi przyczynami. Magazyny są integralną częścią całego systemu logistycznego, od początku procesów produkcji aż do czasu i miejsca gdzie klient zjawia się jako konsument określonego dobra rynkowego. Magazyny pełnią funkcję zaspokojenia potrzeb określonych w logistyce i stanowią priorytetowe ogniwo łańcucha dostaw. Pojęcie pożaru Pod pojęciem pożaru rozumieć będziemy nagłe i niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia w środowisku powodujące straty materialne i zagrożenie dla życia ludności. Nasilenie się wielokierunkowe procesów spalania nazywać będziemy rozprzestrzenianie się pożaru. Szybkość zmian parametrów pożaru (powierzchnia, kierunek) nazywać będziemy dynamiką pożaru. Wnikliwą analizę aktów prawnych kodeksu karnego dotyczącą pożarów w ujęciu historycznym przeprowadził B. Sygit. Wskazał on na dyskusyjne elementy z punktu widzenia prawa jak: definicja pożaru, cechy pożaru zagrażające życiu i zdrowiu, sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa, zagrożenia znacznych rozmiarów, niebezpieczeństwo zagrożenia wielu osobom, z punktu widzenia trudności praktyki prokuratorskiej [10]. W szczególności analizuje on art. 138 1 kk z 1969 r. wraz z późniejszymi zmianami oraz art. 163 1 kk z 1997 r. wraz z późniejszymi zmianami. W myśl art. 163 1 kk (Dz. U. z 1997 nr 88 poz. 553 wraz z późniejszymi zmianami) pożar określa jako zdarzenie które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach. Istota przestępstwa (z art. 163 1-2 kk) polega na umyślnym lub nieumyślnym spowodowaniu m.in. pożaru który zagraża życiu i zdrowiu wielu osobom lub mieniu dużych rozmiarów. Do dyskusji nad w/w pojęciami włączyli się A. Koniuch D. Małozieć wskazując na dodatkowe trudności interpretacyjne tych pojęć [3]. Z punktu widzenia ubezpieczeniowego W. Warkałło pożar zdefiniował jako niszczycielskie działanie ognia który wyłamał się z wiążącego go paleniska i znajdując łatwopalny materiał lub pędzony wiatrem rozszerzał się żywiołową dynamiką ze sługi człowieka przeistaczał się w groźny żywioł [11]. Z kolei M. Ciesielski na bazie sieciowości mówi, że wszelkie przepływy między firmami będącymi względem siebie dostawcami i odbiorcami tworzą łańcuchy dostaw [13]. Przepływy te odnoszą się do zjawisk gospodarczych. Pojęcie magazynów. Stan ilościowy Dla celów tego opracowania rozważać będziemy magazyny handlowe. W literaturze spotykamy wiele definicji magazynów. Według polskiej normy PN-84/N-01800: Magazyn to jednostka funkcjonalno-organizacyjna przeznaczona do magazynowania dóbr materialnych (zapasów) w wyodrębnionej przestrzeni budowli magazynowej według ustalonej technologii, wyposażona w odpowiednie urządzenia i środki techniczne, zarządzana i obsługiwana przez zespół ludzi. Jest to również ściśle zaprojektowana i zrealizowana przestrzeń do składowania, przemieszczania, obsługi zachowania ciągłości procesów technologicznych, zaopatrzeniowych w sposób jak najbardziej efektywny. Według określenia w Roczniku statystycznym GUS magazyny handlowe hurtu i rozdzielcze detalu są jednostkami organizacyjno funkcjonalnymi podmiotów gospodarczych zajmujące się obrotem towarów. Magazyn jest jednostką przeznaczoną do 162 Logistyka 2/2013

magazynowania towarów zajmującą wyodrębnioną przestrzeń magazynową wyposażoną w środki techniczne i organizacyjne dysponujące personelem do obsługi tych środków oraz prowadzące ewidencje stanu i ruchu zapasów [5]. W definicjach magazynów przejawia się 6 elementów składowych: zapasy, określona przestrzeń, wyposażenie techniczne, personel obsługujący, organizacja oraz koszty funkcjonowania. Między tymi elementami występuje wiele relacji np.: załadunek, rozładunek, składowanie, przemieszczanie, przygotowanie dostaw i odbiorców, ewidencja itp. Warto w tym miejscu podkreślić, że pojęcie magazynów nie zostało zdefiniowane w statystyce pożarniczej. Stąd mogą być nieścisłości co do użytych pojęć w statystyce publicznej i statystyce prowadzonej przez straż pożarną. Występują różne sposoby klasyfikacji obiektów magazynowych [1]. W statystyce publicznej (GUS) wyróżnia się magazyny zamknięte i zadaszone. Magazyny zamknięte jak i zadaszone charakteryzują się następującymi cechami: duża pozioma powierzchnia przestrzenna w której zlokalizowane są towary, towary i materiały składowane mogą być w pionie do wysokości 6 m., różnorodność składowanych materiałów, przepływ towarów i materiały zaopatrzenie i sprzedaż, składowanie towarów na regałach i paletach. Zakładamy przy tym, że obiekty magazynowe spełniają ustalenia w sprawie ochrony przeciwpożarowej zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem [7]. Stan ilościowy magazynów w Polsce przedstawia tabela 1. Tabela 1. Magazyny handlowe w Polsce w latach 2000-2009. Stan ilościowy Rodzaj L.p. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2009 magazynów 1 Zamknięte 29826 30645 27611 28708 28445 29375 29057 26737 2 Zadaszone 3057 3155 2762 2744 2792 2927 2978 3210 3 Ogółem 32883 33800 30373 31452 31237 32302 32035 29947 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS z lat 2000 2010 Tabele Magazyny handlowe. Uwaga: Brak danych za 2007 2008 rok wynika z faktu zbierania informacji co 3 lata. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że w Polsce jest ok. 30 tys. magazynów. Ok. 90% to magazyny zamknięte. Lokalizacja magazynów uzależniona jest od popytu rynkowego na określone dobra w miejscu najdogodniejszym dla dostawcy i odbiorcy z punktu widzenia uzasadnienia ekonomicznego. W logistyce wykorzystuje się kilka metod (np. algorytmiczna, symulacyjna, środka ciężkości) wyboru lokalizacji magazynów, centr logistycznych. Nowoczesna powierzchnia magazynów w Polsce jest nierównomiernie rozmieszczona w poszczególnych regionach (województwach) (rysunek 1.). Rys. 1. Powierzchnie magazynowe w Polsce najbardziej aktywne regiony Źródło: Nowoczesnych magazynów przybywa, ceny rosną, Spedycja transport logistyka, 2/2008, s. 42. Logistyka 2/2013 163

Począwszy od połowy lat 90-tych ubiegłego wieku w Polsce obserwujemy dynamiczny rozwój powierzchni magazynowej o dużych rozmiarach przestrzennych. Związane to jest z rozbudową centrów logistycznych. Są to magazyny o nowoczesnej organizacji i wyposażeniu technicznym. Zasoby nowoczesnej powierzchni magazynowej przedstawia wykres 1. Wykres 1. Zasoby nowoczesnej powierzchni magazynowej w centrach logistycznych w Polsce w latach 2008 i 2009 Źródło: Beata Skowron Grabowska, Centra logistyczne w łańcuchach dostaw, PWE, Warszawa 2010. Jak się okazuje najwięcej nowoczesnych magazynów powstało w województwach: mazowieckim, wielkopolskim i śląskim. O ich lokalizacji przestrzennej zadecydowało wiele czynników np. ekonomicznych, dostępu do kadr, połączeń drogowych itp. Dla potrzeb ubezpieczeniowych obiektów wielkoprzestrzennych ważne jest określenie ich wartości. Wartość ta określona jest jako suma ubezpieczeniowa. Sumę ubezpieczeniową definiujemy jako kwotę wyrażoną w jednostkach pieniężnych odwzorowującą rynkowa wartość obiektu w chwili podpisania umowy ubezpieczenia. Z punktu widzenia zakładu ubezpieczeń stanowi to górną granicę jego odpowiedzialności. Jest wiele sposobów określenia sumy ubezpieczenia w ubezpieczeniach od ognia (np. wartość księgowa, wartość ewidencyjna środków trwałych brutto czy też netto, wartość kosztorysu powykonawczego itp.). W tabeli 2 przedstawiamy wartość środków trwałych brutto zaewidencjonowanych w gospodarce magazynowej. Tabela 2. Wartość brutto środków trwałych (ceny bieżące) gospodarka magazynowa w Polsce w latach 2000 2010 w mld zł. Rok Ogółem 2000 163,8 2003 177,1 2004 188,3 2005 194,1 2006 206,3 2007 220,1 2009 285,8 2010 326,1 Źródło: Roczniki statystyczne GUS z lat 2000 2010, Tab. Wartość brutto środków trwałych. Jak wynika z powyższych danych w latach 2000 2010 wartość środków trwałych w gospodarce magazynowej wzrosła prawie 2-krotnie. Jest to ogromny majątek narodowy narażony także na pożary. 164 Logistyka 2/2013

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Warto także zwrócić uwagę, że przez magazyny przewijają się bardzo duże kwoty obrotów finansowych (tabela 3). Tabela 3. Sprzedaż hurtowa towarów w przedsiębiorstwach handlowych (ceny bieżące) występowanie na 2005 2009 2010 Wyszczególnienie koniec 2010 r. w mln zł w % Ogółem 584146 759814 846490 100,0 w tym: sektor publiczny 19746 14642 14804 1,7 sektor prywatny 564400 745172 831686 98,3 Ogółem 584146 759814 846490 100,0 w tym: żywność i napoje 78401 102465 108418 12,8 bezalkoholowe napoje alkoholowe 28387 26677 25287 3,0 towary nieżywnościowe a 477358 630672 712785 84,2 a Konsumpcyjne i niekonsumpcyjne Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 2011, s. 540. Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że w magazynach gromadzone są towary niekonsumpcyjne. Zgromadzone towary dotyczyć mogą różnych branż gospodarczych. W rezultacie utrata majątku zawartego w magazynach na skutek pożarów może zakłócić funkcjonowanie wielu łańcuchów dostaw. Pożary magazynów w Polsce w latach 2000-2010 Co rocznie w Polsce wybucha wiele pożarów magazynów (tabela 4). Tabela 4. Pożary magazynów w Polsce w latach 2000 2010. Wyszczególnienie Średnio Ogółem w tym 1429 1116 1333 1461 1361 1258 1295 1286 1783 1197 1096 1329 małe 1218 940 1141 1196 1142 1039 1097 1047 1127 978 904 1075 średnie 167 142 159 213 170 178 169 165 196 176 149 171 duże 37 29 22 38 35 28 29 38 42 29 34 33 b. duże 7 5 11 14 14 13 8 16 18 14 9 12 Źródło: Biuletyny Informacyjne PSP z lat 2000 2010. Z danych zawartych w tabeli 4, że średnio wybucha 1329 pożarów. Najwięcej jest pożarów małych. Pod pojęciem pożaru małego rozumieć będziemy pożar o niewielkiej powierzchni palenia. Największe `ilość pożarów magazynów wystąpiły w latach 2002 2003 i 2008. co rocznie powstaje ok. 3,5% dużych i bardzo dużych pożarów. Przyczyn pożarów magazynów jest wiele. Do podstawowych przyczyn powstawania pożarów w magazynach możemy zaliczyć m.in.: awarie instalacji elektrycznej, grzewczej, klimatyzacyjnej, nieostrożne obchodzenie się z ogniem, samozapłony chemiczne lub biologiczne, podpalenia, sabotaże, terroryzm, wyładowania atmosferyczne. Logistyka 2/2013 165

Cechami specyficznymi rozprzestrzeniania się pożarów w magazynach mogą być: palność materiałów i towarów, wysoka dymotwórczość materiałów, rozprzestrzenianie się ognia w pionie i poziomie, łatwy dostęp tlenu do ogniska pożaru, kominowe rozprzestrzenianie się pożaru, możliwość rozprzestrzeniania się ognia na obiekty znajdujące się w otoczeniu magazynu. W chwili wybuchu pożaru w magazynach należy się liczyć z silnym zadymieniem. W wyniku zadymienia: niszczeją towary nie tylko objęte bezpośrednio miejscem pożaru, zabrudzeniu ulegają wszelkie urządzenia służące do transportu, akcja ratownicza straży jest utrudniona ze względu na trudny dostęp. W wyniku pożarów powstają więc straty bezpośrednie polegające na utracie mienia znajdującego się wewnątrz magazynów a także konstrukcji samych magazynów. Jak wynika z danych zawartych a tabelach 1-3 skala utraconego majątku może być dość znaczna. Pośrednie straty pożaru magazynów W wyniku pożaru magazynu występują nie tylko straty spowodowane przez spalenie się obiektu i jego wnętrza ale powstają dalsze straty które nazwiemy pośrednimi. Do strat pośrednich należy zaliczyć: przerwanie możliwości zaopatrzenia w materiały do produkcji innych towarów, producenci dostarczający towary do magazynów zmuszeni są do poszukiwania innych punktów składowania, zatrudnieni w magazynach tracą pracę i występuje konieczność poszukiwania innych, następuje zerwanie wielu nici kooperacyjnych w zaopatrzeniu i sprzedaży towarów, utratę zysku właścicieli magazynów i kooperantów. Z tego pobieżnego wyliczenia strat pośrednich widzimy, że każda utrata towarów w magazynach na skutek pożarów powoduje nie tylko przerwy w jego dostawie ale i odbiorze. Zjawiska te w sposób skuteczny zakłócają kolejne ogniwa łańcuchów dostaw. Częstość pożarów magazynów w Polsce Dla potrzeb kalkulacyjnych np. taryf ubezpieczeniowych konieczne jest obliczenie częstości pożarów magazynów. Przez częstość pożarów magazynów rozumieć będziemy relację ilości pożarów magazynów do stanu ogółem zaewidencjonowanych magazynów w Polsce w danym roku. Pomimo niedoskonałości terminologicznej dokonano próby obliczeń częstości pożarów magazynów w Polsce (tabela 5). Tabela 5. Częstość pożarów i częstość zagrożeń miejscowych dla magazynów handlowych (zamknięte i zadaszone) w Polsce w latach 2000 2009. Częstość 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2009 Średnio Częstość pożarów magazynów 0,043 0,033 0,0439 0,0465 0,0435 0,0389 0,0404 0,04 0,0295 Źródło: Obliczenia własne. Z danych zawartych w tabeli 5 wynika, że roczna częstość pożarów jest zróżnicowana. Wyliczona częstość występowania pożarów stanowi podstawę do obliczenia stopy składki ubezpieczeniowej. Pożary magazynów objęte mogą być dobrowolną ochroną ubezpieczeniową. Ochrona ubezpieczeniowa jest proponowana w ramach ubezpieczenia od ognia i innych zdarzeń losowych. Niestety statystyka ubezpieczeniowa nie dostarcza nam danych o pożarach magazynów i strat z tego tytułu. 166 Logistyka 2/2013

Zakończenie i wnioski Podjęta problematyka pożarów magazynów okazała się aktualną. Postawiony cel na początku artykułu został osiągnięty. Z rozważań przyjętych w tym artykule nasuwają się następujące wnioski: średnio rocznie w Polsce mamy ok. 1300 pożarów magazynów, w magazynach zgromadzony jest ogromnej wartości majątek towarów i urządzeń przedsiębiorstw, instytucji, osób prywatnych. W każdym czasie majątek ten może być narażony na straty z powodu pożarów, każdy pożar magazynu bez względu na jego rozmiary (mały, duży, bardzo duży) powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu łańcucha dostaw towarów, zakłócenia spowodowane stratami mogą dotyczyć wielu ogniw łańcuchów dostaw i mieć skutki ekonomiczne, społeczne, średnia częstość powstawania pożarów magazynów w Polsce w latach 2000 2010 wyniosła ok. 3-4%. Podjęta problematyka pożarów magazynów i ich skutków nie została wyczerpana lecz jedynie zasygnalizowana. Zakłócenia w funkcjonowaniu łańcuchów dostaw czy sieci dostaw wymagają dalszych badań. W dalszych badaniach koniecznością jest zbadanie przyczyn podpaleń magazynów. Streszczenie W warunkach gospodarki rynkowej ważne miejsce zajmuje logistyka. Z obszernej problematyki logistyki ciągle aktualnym jest funkcjonowanie łańcuchów dostaw. Funkcjonowanie łańcuchów dostaw może być zakłócone przez różne rodzaje zagrożeń. Jednym z zagrożeń są pożary. Podstawowym ogniwem łańcucha dostaw są magazyny. W artykule wskazujemy na skalę pożarów magazynów w Polsce. Każdy pożar powoduje zatrzymanie pracy magazynów, straty bezpośrednie a także straty w kooperacji z przedsiębiorstwami, produkcją, instytucjami finansowymi. W artykule przedstawiamy skalę pożarów i częstość występowania. Fire of warehouse as a threat to the functioning of the supply chain Abstract One of the bases of logistics is supply chains. Threat to supply chains can occur in each cell, one of the links in supply chains are warehouses (warehouse management). Warehouses are vulnerable to fires. Accumulated assets in warehouses can be fire losses. In article we describe the scale of the phenomenon, and the incidence of fires. Additionally, we point to the hypothetical effects of fires in warehouses. We show that each warehouse fire causes multidimensional effects in other cells supply chains. Słowa kluczowe: magazyny, pożary Literatura 1. Aneks, Pojęcia i definicje, Terminologia logistyczna, ILiM, Poznań 1998. 2. Biuletyny Informacyjne PSP z lat 2000 2010. 3. Koniuch Ariadna, Małozieć Daniel, Opinie biegłych z zakresu pożarnictwa a pojęcia pożar wiele osób i mienie w wielkich rozmiarach analiza w świetle orzecznictwa sądowego i komentarzy do Kodeksu Karnego. Badanie przyczyn powstania pożaru, Zbiór referatów z III Międzynarodowej Konferencji pod red. Piotra Guzewskiego, Poznań 2007, s. 101-115. Logistyka 2/2013 167

4. Nowoczesnych magazynów przybywa, ceny rosną, Spedycja transport logistyka, 2/2008, s. 42. 5. Rocznik Statystyczny GUS 2011. 6. Roczniki statystyczne GUS z lat 2000 2010. 7. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 27 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków i terenów, Dz. U. Nr 80 z 2006 r. poz. 563. 8. Skowron Grabowska Beata, Centra logistyczne w łańcuchach dostaw, PWE, Warszawa 2010. 9. Sygit Bogusław, Ocena prawna czynów sprowadzających pożar, Prokuratura i prawo 1-2/2010, s. 289-305. 10. Warkałło W., Wstęp do nauki o ubezpieczeniach Zarys wykładu, Warszawa 1951, s. 17. 11. Witkowski Jarosław, Zarządzanie łańcuchem dostaw, koncepcje, procedury, doświadczenia, PWE 2010, s. 19. 12. Zarządzanie łańcuchem dostaw pod red. Marka Ciesielskiego, PWE 2011, s. 11. 168 Logistyka 2/2013