dr inż. Anna Wolnowska Akademia Morska w Szczecinie Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny Transportu Instytut Inżynierii Transportu ul. H. Pobożnego 11, 70-550 Szczecin, Polska tel.: 48 91 48-09-659 e-mail: a.wolnowska@am.szczecin.pl PRZEPŁYW INFORMACJI W TRANSPORCIE PONADNORMATYWNYM KOLEJĄ Streszczenie: Przewóz ładunków ponadnormatywnych (ŁPN) jest procesem złożonym i często wymaga realizowania równie skomplikowanych procedur. Od złożenia wniosku, przygotowania obrysów ładunku po techniczne zabezpieczenie przesyłki. Nie bez znaczenia jest również czas, w jakim te działania się odbywają. Przedsiębiorcy, którzy korzystają z transportu kolejowego chcieliby, aby sam proces był nie tylko przejrzysty w postępowaniu, ale również gwarantowałby oczekiwaną przez nich jakość. INFORMATION FLOW IN THE OVERSIZE RAILWAY TRANSPORT Summary: The carriage of oversize loads is a complicated process and it often demands the realization of complicated procedures from putting an application, preparing a load contour to the technical assurance of a dispatch. Not meaningless is also the time in which these actions take place. The entrepreneurs who use railway transport would like the process to be not only clear in procedure, but also guarantee the expected quality.
1. Wprowadzenie Przewóz ładunków ponadnormatywnych stanowi około 1/3 obrotów całego transportu w kraju. Coraz częściej transportowane są elementy linii technologicznych dla przedsiębiorstw produkcyjnych rożnych branż, transformatory, turbiny, generatory. Wraz z rozbudową infrastruktury drogowej i remontów bieżących częste stają się przewozy ciężkich maszyn budowlanych. Inne inwestycje budowlane rozpoczęte w kraju, związane z budownictwem mieszkaniowym, oraz obiektami sportowymi również zwiększają popyt na tego rodzaju usługę transportową. Rozwijające się technologie pozyskiwania energii, a szczególnie powstające w coraz większych ilościach w kraju i państwach ościennych elektrownie wiatrowe nie mogą się wprost obyć bez transportu ponadnormatywnego, ponieważ większość ich elementów składowych przekracza standardowe wymiary. Niepokojącym jest jednak fakt, że ta zwiększająca się liczba przewozów ŁPN dotyczy głównie transportu drogowego. Mniej bezpiecznego i bardziej uciążliwego dla społeczeństwa i środowiska naturalnego. Według danych GDDKiA oddział w Szczecinie w roku 2007 wydano ok. 1000 zezwoleń na przejazd, w roku 2008-1100, a w roku 2009-1300. Natomiast PKP S.A. Ekspozytura Zarządzania Ruchem Kolejowym Oddział w Szczecinie w roku 2009 wydała 387 zezwoleń na 3- miesiące, ostatecznie uruchomionych przesyłek odnotowano 661. Przesyłek o znacznych przekroczeniach skrajni i nacisków na osie, wymagających specjalistycznego taboru oraz demontażu elementów infrastruktury kolejowej lub wstrzymania ruchu w ostatnich trzech latach było zaledwie 28. Dlatego ważne jest, aby przedstawić proces przewozu przesyłki nadzwyczajnej i towarzyszące mu strumienie informacyjne, a tym samym potwierdzić, że korzystanie z transportu kolejowego nie tylko równoważy wykorzystanie środków transportu w Polsce, ale również ma wpływ na bezpieczeństwo, uciążliwość dla społeczeństwa i środowiska naturalnego. 2. Określenie ładunków ponadnormatywnych w transporcie koleją W przewozach kolejowych nie stosuje się tak wielorakiego słownictwa w odniesieniu do ładunków, które nie spełniają standardów transportu, tak jak to ma miejsce w przewozach drogowych. Zarządca infrastruktury kolejowej jednoznacznie określa je mianem przesyłek nadzwyczajnych., tzn. takich, które mogą powodować trudności w przewozie koleją oraz wymagają zachowania szczególnych warunków techniczno-ruchowych ze względu na: - kształt, rozmiary lub masę, - sposób załadowania, rozmieszczenia i zabezpieczenia na wagonie, - użyte środki przewozowe, - drogę przewozu.
Mogą to być zarówno rzeczy jak i pojazdy. Dokładnie przesyłkę nadzwyczajną zdefiniowano w Instrukcji Ir-10 1, zgodnie z którą, w komunikacji krajowej, to przedmioty: - przekraczające określoną skrajnię ładunkową lub załadowane z przekroczeniem tej skrajni, - wymagające specjalistycznego wagonu, urządzeń, zabezpieczenia bądź szczególnej organizacji przewozu ze względu na położenie środka ciężkości lub inne przyczyny związane z bezpieczeństwem przewozu, - wymagające przewozu w wagonach z zagłębioną podłogą, - masie jednej sztuki ponad 60 t, - powodujące obciążenie na oś wagonu lub metr bieżący toru większe od dopuszczalnego choćby w części drogi przewozu, - wymagające załadowania co najmniej na dwa wagony z ławami pokrętnymi, nie połączone ze sobą sprzęgami wagonowymi lub wagonem pośrednim, - szyny, pręty stalowe do zbrojenia betonu oraz metale giętkie o długości ponad 36 m, ładowane na co najmniej dwa wagony bez ław pokrętnych. Mogą to być również pojazdy kolejowe: - bez znaków RIV lub RIC, - bez znaków MC, - bez świadectwa dopuszczenia do eksploatacji wydanego przez właściwy organ, - specjalistyczne pojazdy kolejowe np. dźwigi, maszyny torowe i drogowe. Wyjątek stanowią pojazdy kolejowe do wykonywania przewozów technologicznych oraz wieloczynnościowe i ciężkie maszyny do robót budowlanych Zarządcy. Przewozy te realizowane są na podstawie oddzielnych regulaminów opracowanych przez właściwe jednostki Zarządcy, użytkujące te pojazdy, - o średnicy kół mniejszej niż 840 mm, w tym również oznaczony znakami RIV, RIC lub MC, - o przekroczonej skrajni taboru. 2 Zarządca wyróżnia trzy rodzaje skrajni: budowli, taboru i ładunkową. Pierwszą z nich określa zarys figury płaskiej podanej przez Zarządcę, stanowiący podstawę do określenia wolnej przestrzeni dla ruchu pojazdów szynowych, na, zewnątrz którego powinny znajdować się wszelkie budowle, urządzenia i przedmioty położone przy torze, z wyjątkiem urządzeń przeznaczonych do bezpośredniego współdziałania z torem, jak np. hamulce torowe w stanie roboczym i przewody jezdne. Rozróżnia się cztery odmiany skrajni budowli: A - skrajnie budowli linii nie podlegających elektryfikacji, B - skrajnia budowli linii zelektryfikowanych z siecią górną dla budowli istniejących, 1 Instrukcja o przewozie przesyłek nadzwyczajnych Ir-10 S.A., Warszawa 2004. 2 Ibidem, s. 6-7. RIV Umowa o wymianie i użytkowaniu wagonów towarowych przez kolejowe przedsiębiorstwa przewozowe RIV-2000.
C - skrajnia budowli linii zelektryfikowanych z siecią górną dla nowych budowli ciężkich, D - skrajnie budowli linii zelektryfikowanych z siecią górną dla nowych budowli lekkich. Skrajnia taboru, inaczej statyczna jest to zarys figury płaskiej, stanowiący podstawę, do określania największych dopuszczalnych wymiarów taboru w przekroju poprzecznym. Są dwie odmiany skrajni: A - skrajnia taboru ruchu międzynarodowego, uwzględniająca wszystkie rodzaje pojazdów szynowych z wyjątkiem elektrycznych pojazdów trakcyjnych, B - skrajnia taboru dla ruchu wewnętrznego (krajowego), uwzględniająca wszystkie rodzaje pojazdów szynowych. Skrajnia ładunkowa - zarys figury płaskiej, stanowiący podstawę do określania największych dopuszczalnych wymiarów ładunku spoczywającego na wagonie pionowych licząc od górnej powierzchni główki szyny oraz poziomych licząc od osi toru. 3 3. Proces transportu przesyłki specjalnej Decyzje o przyjęciu przesyłki do transportu podejmuje w miarę możliwości technicznych i eksploatacyjnych Zarządca Infrastruktury Kolejowej PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Przewóz przesyłki specjalnej koleją odbywa się z uwzględnieniem komunikacji pomiędzy nadawcą przesyłki czyli klientem, przewoźnikiem a Zarządcą infrastruktury kolejowej. PKP Energetyka informuje i uzgadnia warunki bezpiecznego przewozu w zakresie wyłączeń napięcia w sieci trakcyjnej oraz w szczególnych przypadkach konwoju pociągu sieciowego. Rys. 1. KLIENT PRZEWOŹNIK ZARZĄDCA INFRASTRUKTURY KOLEJOWEJ CENTRALA EKSPOZYTURA REJONU PKP ENERGETYKA Rys. 1. Komunikacja w procesie transportu przesyłki nadzwyczajnej Fig. 1. The communication the extraordinary parcel transport process 3 Obrysy oraz tablice wymiarów szerokości od osi toru na poszczególnych wysokościach od górnej powierzchni główki szyny, w przedziałach dziesięciomilimetrowych, skrajni zarządów kolei uczestniczących w komunikacji międzynarodowej CIM zawiera Załącznik II do RIV, a w komunikacji międzynarodowej SMGS zawiera Załącznik nr 5 do tej umowy. Załączniki nr 3-5 do niniejszej instrukcji zawierają obrysy: skrajni ładunkowej obowiązującej w PKP Polskie Linie Kolejowe S. A., skrajni w komunikacji międzynarodowej RIV oraz skrajni na kolejach o szerokości toru 1520 mm uczestniczących w komunikacji SMGS.
Proces transportu przesyłek nadzwyczajnych inicjowany jest przez klienta tzw. nadawcę, który w przypadku komunikacji krajowej składa za pośrednictwem przewoźnika wniosek o nadanie takiej przesyłki do, zgodnej z miejscem jej nadania, Ekspozytury Zarządzania Ruchem Kolejowym S.A. W wystąpieniu należy podać następujące dane: - nazwę i adres nadawcy łącznie z adresem e-mail, numery: telefonu, faksu, konta bankowego oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP); - nazwę stacji nadania i przeznaczenia zgodną z adresami punktów odprawy podanymi do publicznej wiadomości; - proponowane miejsce wykonania czynności ładunkowych na stacji nadania i przeznaczenia (bocznica, tory stacyjne, tory ogólnoładunkowe); - określenie rodzaju rzeczy oraz liczby sztuk przesyłki ze wskazaniem ich ciężaru i przyczyn uzasadniających stosowanie szczególnych warunków wykonywania czynności ładunkowych lub przewozu, zgodnie z 2; - ilość przesyłek; - proponowany dzień rozpoczęcia czynności ładunkowych; - nazwę i adres odbiorcy, jego numer telefonu i faksu; - nazwę wszystkich granicznych stacji przejścia na proponowanej drodze przewozu, w przypadku nadania przesyłki w komunikacji międzynarodowej; - rysunek, wykreślony lub zapisany elektronicznie w skali 1:30, przedstawiający 3 rzuty (poziomy, pionowy i boczny) z podaniem dokładnych wymiarów zewnętrznych i oznaczonym środkiem ciężkości na każdym z trzech rzutów. Przewoźnik, np. PKP CARGO S.A., który dość często świadczy tego rodzaju usługę, z racji posiadanego taboru i doświadczenia, zawiadamia pisemnie ekspozyturę PKP S.A. właściwą dla stacji nadania na 20 dni przed zamierzonym terminem nadania przesyłki w komunikacji krajowej i 40 dni przed zamierzonym terminem nadania przesyłki w komunikacji międzynarodowej. Zgodnie z Regulaminem Przewozu Przesyłek Towarowych RPT 53 i 54 nadawca zobowiązany jest zgłosić do PKP CARGO S.A zamiar przewozu przesyłki nadzwyczajnej na 30 dni przed zamierzonym nadaniem do przewozu w komunikacji krajowej i na 60 dni przed zamierzonym nadaniem do przewozu w komunikacji międzynarodowej. Za każde rozpatrzone zawiadomienie i wydaną decyzję PKP S.A. pobiera opłatę zgodnie z cennikiem opłat za korzystanie z infrastruktury kolejowej zarządzanej przez S.A. W komunikacji krajowej zezwolenia na przewóz przesyłki nadzwyczajnej wydaje zakład stacji nadania, po uprzednim skonsultowaniu się w formie pisemnej z innymi zakładami przez które będzie przejeżdżać transport. W przypadku komunikacji międzynarodowej zezwolenia wydaje Centrala PKP CARGO S.A. po uzgodnieniu pisemnym z wszystkimi zarządcami w krajach uczestniczących w przewozie. Wniosek uzgodnienia przewozu zawiera 33 punkty, których kolejności nie zmienia żaden z uczestników realizowanego procesu transportu. Każdy z nich uzupełnia tylko te elementy,
które bezpośrednio go dotyczą. Takie udogodnienie pozwala na bardziej dokładne i szybsze interpretowanie warunków przewozu w różnych obszarach Ekspozytur. Rozpatrując zawiadomienie o przewozie przesyłki nadzwyczajnej, wydający zgodę na przewóz powinien kierować się przede wszystkim względami bezpieczeństwa ruchu i przewożonej przesyłki oraz mogącymi powstać trudnościami ruchowymi. Wzór uzgodnienia przewozu oraz przykłady zarządca udostępnił w formie załącznika nr 19 do Instrukcji IR10 16: ( 1 ) - nazwa przesyłki i ilość sztuk, ( 2 ) - rodzaj i seria wagonu, ( 3 ) - rozstaw osi skrajnych, względnie czopów skrętu wózków lub mostu nośnego, wagonu ( a )... mm, ( 4 ) - rozstaw osi skrajnych wózków ( p )... mm, ( 5 ) - ilość osi, ( 6 ) - długość wagonu ze zderzakami... mm, ( 7 ) - masa własna wagonu... t, ( 8 ) - masa przesyłki... t, ( 9 ) - obciążenie na metr bieżący toru... t / m, ( 10 ) - obciążenie na oś wagonu... t, ( 11 ) - długość przesyłki... mm, ( 12 ) - szerokość przesyłki od osi podłużnej wagonu... mm, ( 13 ) - wysokość przesyłki ponad główkę szyny... mm, ( 14 ) - odległość punktu wewnętrznego ( ni ) od najbliższej osi skrajnej, względnie czopa skrętu wózków lub mostu nośnego, wagonu... mm, ( 15 ) - odległość punktu zewnętrznego ( na ) od najbliższej osi skrajnej, względnie czopa skrętu wózków lub mostu nośnego, wagonu... mm, ( 16 ) - poziome odchylenie eksploatacyjne ( X )... mm, ( 17 ) - odchylenia na łuku ( D i lub D a )... mm, ( 18 ) - suma punktów ( 12 ) + ( 16 ) + ( 17 )... mm, ( 19 ) - uwagi, ( 20 ) - nadawca, ( 21 ) - stacja nadania, ( 22 ) - stacja przeznaczenia, ( 23 ) - droga przewozu, ( 24 ) - rodzaj przewozu np. pociąg nadzwyczajny ( przewóz osobną lokomotywą ),prędkość km / h, ( 25 ) stacja, na której będzie dokonywana odprawa celna, ( 26 ) - nazwa nabrzeża ( tylko przy naładunku i wyładunku w portach ), ( 27 ) - odbiorca, ( 28 ) - różne: a) średnica i typ zderzaków, jeżeli różnią się od wymaganych w Umowach RIV lub PPW,
b) rodzaj i typ hamulców, jeżeli nie są dopuszczone do ruchu międzynarodowego wg Umów RIV i PPW, c) przewidywana data wysłania, ( 29 ) - czy przesyłka musi być uszyniona, ( 30 ) - czy przesyłka musi być usytuowana w określonym kierunku na stacji przejścia lub przy wjeździe wagonu do zakładu odbiorcy, ( 31 ) - przewidywany czas trwania przewozu, ( 32 ) - koszty robót lub świadczeń dodatkowych, ( 33 ) - czy datę przyjęcia przesyłki należy zgłosić zainteresowanym zarządom kolejowym Dodatkowe uwagi: 1) zbędnych pozycji kodu liczbowego nie należy podawać, 2) w uwagach służbowych obowiązkowo musi być zamieszczone żądanie sprawdzenia cyfr, przy nadaniu w formie telegraficznej. Po otrzymaniu zgody na przejazd przewoźnik składa wniosek do Zarządcy o przydzielenie trasy przejazdu pociągu. Schemat przebiegu procesu transportu przesyłki nadzwyczajnej w komunikacji krajowej przedstawiony jest na rys. 2. Dodatkowym elementem w procesie transportu ŁPN koleją jest ocena wymiarów i sposobu załadowania oraz umocowania przesyłki nadzwyczajnej, stosownie do zezwolenia. Oceny takiej dokonuje się komisyjnie, a jej przedmiotem jest: 1. wagon nr...serii...dostarczony do załadowania przesyłki, który odpowiada warunkom wymaganym przy tym przewozie, 2. przesyłka, która jest załadowana i umocowana prawidłowo, a jej części ruchome zabezpieczone od zmiany położenia, 3. warunki 19 Instrukcji Ir- 10 (R 57), które zostały wykonane, 4. pomiar punktów krytycznych przesyłki: szerokość od środka wagonu[mm], wysokość ponad główką szyny [mm], odległość od osi skrajnej lub czopa skrętu wózków wagonu [mm]. Na podstawie powyższych informacji, komisja stwierdza, czy przesyłka może być przyjęta do przewozu na liniach zarządzanych przez Zarządcę oraz czy może być przekazana na kolej innego zarządcy. Przewoźnik przed przyjęciem do przewozu przesyłki nadzwyczajnej sprawdza i zapisuje w obecności nadawcy spełnienie wymagań np.: - prawidłowość umieszczenia przesyłki na wagonie, poprawność jej umocowania i zabezpieczenia przed przesunięciem w czasie przewozu; - zgodność obrysu załadowanej przesyłki ze skrajnią ładunkową, przy uwzględnieniu odchyleń dopuszczonych przez przewoźnika; - poprawność oznakowania przesyłki oraz oznaczenia jej położenia na wagonie.
Wniosek o nadanie przesyłki nadzwyczajnej zgodnie z wymaganiami IR 10 Wystąpienie z wnioskiem o nadanie przesyłki nadzwyczajnej Przyjęcie wniosku przez właściwą Ekspozyturę zgodnie z miejscem nadania przesyłki Przewoźnik PKP Polskie linie Kolejowe S.A. Analiza trasy przejazdu Pisemne uzgodnienie warunków przewozu z Ekspozyturami biorącymi udział w przewozie Ekspozytura, która przyjęła wniosek Zapytania Połączenie wszystkich warunków przewozu w poszczególnych Ekspozyturach Ekspozytura Wydanie zgody na przejazd w komunikacji kolejowej Zgoda Wniosek o przydzielenie trasy pociągu Złożenie wniosku na przydzielenie trasy pociągu Przewoźnik Przydzielenie trasy pociągu Rys. 2. Schemat przebiegu procesu transportu przesyłki nadzwyczajnej w komunikacji krajowej Fig. 1. The process of extraordinary parcel transport by railway in country communication 4. Podsumowanie Na pozór dość skomplikowana procedura występowania o zgodę i uruchamiania przewozu przesyłki nadzwyczajnej koleją nie jest taka trudna. Dokładność i wieloelementowość postępowania sprawia, że tego rodzaju transport jest dużo bardziej
bezpieczny dla samej przesyłki, infrastruktury kolejowej, innych uczestników ruchu i oczywiście dla środowiska naturalnego. Informacje, na podstawie których przewoźnik przyjmuje przesyłkę do transportu dotyczą nie tylko samej przesyłki, ale i rodzaju wagonu oraz sposobu zabezpieczenia jej. Nie są to jeszcze wszystkie informacje gwarantujące realizacje i bezpieczeństwo procesu transportowego. Znaczną część stanowi uzgodnienie z innymi zakładami infrastruktury kolejowej lub z jej Zarządcami. Dane te muszą być pełne, aktualne i czytelne a czas jaki upływa od chwili złożenia zawiadomienia o przewozie do momentu wydania zgody powinien się sukcesywnie skracać. To na pewno zachęciłoby do częstszego korzystania z przewozów kolejowych choć niektórych przedsiębiorców. Bo jak widać sama świadomość, że transport kolejowy posiadający wiele zalet, np.: - przewozy liczebne, - jednorazowy transport kilkuset ton, - przewóz bez względu na warunki atmosferyczne, - niską wypadkowość (0,06 euro/100tkm), - niezbyt uciążliwy hałas (0,36 euro/100tkm), - niewielka emisję CO 2 (48,1g/tkm), nie wystarcza. LITERATURA 1. Dane Niemieckiego Instytutu Energii i Środowiska 2. Dz. U. nr 108, poz. 746 Rozporządzenie z dnia 07 czerwca 2006 w sprawie rodzaju i warunków przewozu rzeczy mogących powodować trudności transportowe przy przewozie koleją. 3. Instrukcja o przewozie przesyłek nadzwyczajnych Ir-10 Polskie Linie Kolejowe S.A., Warszawa 2004. 4. Materiały wewnętrzne PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Ekspozytura Zarządzania Ruchem Kolejowym w Szczecinie. 5. Załącznika nr 19 do Instrukcji IR10 16. 6. Regulamin przydzielania tras pociągów i korzystania z przydzielonych tras pociągów przez licencjonowanych przewoźników kolejowych w ramach rozkładu jazdy 2009/2010. 7. Uchwała Nr 27/2009 Zarządu PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. z dnia 02 lutego 2009 r. 8. Regulamin przesyłek towarowych (RPT) PKP Cargo S.A. (tekst ujednolicony uwzględniający zmiany obowiązujące od 01stycznia 2010 roku). 9. Ch5 Instrukcja o przewozie przesyłek nadzwyczajnych PKP Cargo S.A