Paweł Augustynowicz Centrum Badań Wschodnich UMCS Wzrost pokryzysowy i jego skutki dla obecnej sytuacji gospodarczej w Rosji Rosyjscy politycy oraz ekonomiści aktywnie debatują na temat istoty wzrostu gospodarczego, który miał miejsce w Rosji po 1999 roku. Istnieją 2 główne poglądy. Jeden jest wygodny dla władzy i przypisuje wszystkie osiągnięcia obecnemu prezydentowi W. Putinowi. Drugi zaś mówi o dużym wpływie wzrostu cen ropy naftowej oraz spadku kursu rubla. Jednakże uczestnicy tej dyskusji zapominają o tym, że istnieje jeszcze ponad 30 krajów, borykających się z podobnym problemem, czyli problemem adaptacji do nowych warunków rozwojowych po upadku reżimu socjalistycznego 1. Jeśli analizę rozwoju wydarzeń w Rosji dokonywać z uwzględnieniem tego, co się dzieje u sąsiadów, to zauważymy, że prawie wszystkie inne kraje postradzieckie również przeżywają dosyć gwałtowny wzrost gospodarczy (patrz tabela 1). Tabela 1. Tempo przyrostu PKB w krajach postsocjalistycznych w latach 1996-2004 (w %) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Azerbejdżan 1,3 5,8 10,0 7,4 11,1 9,9 10,6 11,2 10,2 Armenia 5,9 3,3 7,2 3,3 5,9 9,6 13,2 13,9 10,1 Białoruś 2,8 11,4 8,3 3,4 5,8 4,7 5,0 7,0 11,0 Gruzja 10,5 10,8 2,9 3,0 1,9 4,5 5,5 11,1 8,4 Kazachstan 0,5 1,7-1,9 2,7 9,8 13,5 9,8 9,3 9,4 Kirgizja 7,1 9,9 2,1 3,7 5,4 5,3 0 6,7 7,1 Mołdawia -7,8 1,3-8,6-3,4 2,1 6,1 7,8 6,6 7,3 Rosja -3,5 0,8-4,6 5,4 9,0 5,0 4,7 7,3 7,1 Tadżykistan -4,4 1,7 5,3 3,7 8,3 10,2 10,8 11,0 10,6 Uzbekistan 1,6 2,5 4,4 4,4 3,8 4,5 4,2 4,4 8,9* Ukraina -10,0-3,0-1,9-0,2 5,9 9,1 5,2 9,4 12,0 Łotwa 3,8 8,3 4,7 3,3 6,9 8,0 6,4 7,5 8,5 Litwa 4,7 7,3 5,1-3,9 3,8 5,9 6,8 9,7 6,7 Estonia 4,5 10,5 5,2-0,1 7,8 6,4 7,2 5,1 6,2 * dane za styczeń-wrzesień 2004 r. 1 Patrz: Aron L. Structure and Context In the Study of Post-Soviet Russia: Several Empirical Generalizations is Search of a Theory. Russian outlook, 2001, January 1. 1
Źródło: wszystkie kraje oprócz Łotwy, Litwy i Estonii Międzypaństwowy Komitet Statystyczny WNP (www.cisstat.com/rus/index.htm); Transition Report 2001. EBRD, 2001, Łotwa www.csb.lv/avidus.cfm, Estonia www.stat.ee, Litwa Lietuvos ekomnomine ir socialine raida 2004/05, s. 5; www.std.lt. W latach 1991-1994 we wszystkich tych państwach obserwowalny był spadek produkcji. W 1995 roku wzrost gospodarczy był osiągnięty przeważnie przez te kraje, w których spadek produkcji był największy (z powodu wojen, blokady) W latach 1996-1998 niestabilny wzrost gospodarczy cechował prawie wszystkie kraje WNP. Później wzrost gospodarczy ustabilizował się. Wśród krajów tych byli zarówno eksporterzy, jak i importerzy ropy naftowej. Są kraje, w których dochodziło do realnego wzmocnienia ich waluty. Były też kraje z sytuacją odwrotną. Nie istniał też jeden model transformacji gospodarki. Większość krajów szukała swojej własnej drogi do sukcesu. Niemniej jednak, prawie wszystkie kraje tego regionu obecnie mają wzrost gospodarczy. Jeśli kraje postradzieckie zmniejszały wielkość produkcji w pierwszej połowie lat 90, a pod koniec dekady znów zaczęły ją zwiększać, to warto zastanowić się, czy nie było to częścią jednolitego procesu gospodarczego. Mógł on ukształtować się pod wpływem wspólnych uwarunkowań społeczno-gospodarczych w tym regionie. Omawiając pytanie spadku produkcji w krajach postsocjalistycznych warto zastanowić się nad instrumentami, służącymi do analizy tych zjawisk. Najwięksi ekonomiści XX wieku, twórcy pojęcia PKB, ostrożnie operowali tym terminem. Hipotezy wykorzystywane przy jego obliczaniu w sposób istotny zależą od społecznych uwarunkowań w kraju. Pojęcie to było kształtowane dla gospodarek rynkowych ze stosunkowo małym udziałem sektora publicznego. Koncepcja PKB polega na tym, że za towar bądź usługę płacą konsumenci lub podatnicy. Mamy wtedy do czynienia z jakąś działalnością gospodarczą, która posiada wartość. Jeśli zastosować powyższe rozważania do analizy realiów socjalistycznych, to hipoteza o sensowności stosowania realnie opłaconej działalności gospodarczej jako miernika wzrostu bogactwa narodu jest co najmniej niespójna. Już Symon Kuznets mówił o niestosowności analizy gospodarek krajów socjalistycznych przy wykorzystaniu koncepcji PKB 2. 2 Kuznets S. Modern Economic Growth. Rate, Structure and Spread. New Haven and London, Yale University, 1966, s. 23-24. 2
W socjalizmie realnie nic nie sprzedaje się i nie kupuje się. Znaczną część rynku stanowi taka działalność gospodarcza, za którą nikt nie będzie płacił jako konsument lub płatnik. Wielkość produkcji, jej struktura jest wyznaczana przez władze autorytarne. Demontaż systemu socjalistycznego zapoczątkował proces ponownego podziału zasobów, skoncentrowanych w niepotrzebnych dla rynkowej gospodarki sektorach. Zasoby te będą wykorzystane w sektorach, na produkcję których istnieje realny popyt. Proces ten nie jest jednak natychmiastowy. Wzrost gospodarczy, jak również poprzedzająca go recesja są właśnie tym jednolitym procesem strukturalnej transformacji gospodarki. W pierwszym okresie transformacji gwałtowne wyzwolenie zasobów z sektora nierynkowego jest szybsze, niż konsumowanie tych zasobów przez jeszcze słaby sektor rynkowy. Z tego powodu Rosja doświadczała recesję gospodarczą. Później zasoby te zostały wykorzystane dla rozwoju sektora prywatnego (rynkowego), co było powodem wzrostu gospodarczego. Głównymi czynnikami, warunkującymi skalę recesji są: - wielkość nierynkowego sektora, produkcja którego jest niepotrzebna na rynku; - skala wykorzystania instrumentów rynkowych w warunkach socjalizmu; - obecność wśród ludności kraju doświadczenia pracy w rynkowych, niesocjalistycznych instytucjach. Do początku reform nie sposób było ocenić ani skali, ani czasu trwania recesji gospodarczej. Powszechnie uważano, że okres spadku produkcji będzie krótki maksymalnie około 1 roku. Głęboka recesja gospodarcza w Polsce w kraju, który zapoczątkował proces radykalnej reformacji ustroju socjalistycznego nie skończyła się tak szybko. Wiele ekonomistów przyjęło ten fakt jako porażkę terapii szokowej. Jednakże w 1002 roku sytuacja gospodarcza w Polsce uległa polepszeniu. Później nastąpiła poprawa sytuacji również w Czachach, na Węgrzech i Słowacji. Przebieg reform w tych, oraz innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej stworzył stereotyp o trwaniu głównej recesji gospodarczej w ciągu 3-4 lat. Jednakże, po 3 latach transformacji w krajach WNP nie było żadnej namiastki poprawy sytuacji. Wtedy powstały pierwsze hipotezy o tym, że trajektorie rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz krajów WNP różnią się diametralnie 3. Wzrost gospodarczy w krajach WNP pod koniec lat 90 zmusił naukowców do opracowania innego modelu rozwoju dla tych krajów. Diagnoza była następującą: w krajach, gdzie mieliśmy do czynienia z 3 Por.: Transition Report 1998. Finansial Sektor In Transition. Economic Transition in Central and Eastern Europe, the Baltic States and the CIS. European Bank, 1999. 3
dłuższym okresem panowania ideologii socjalistycznej są większe dysproporcje gospodarcze. Dlatego też okres i skala recesji gospodarczej są większe 4. Teraz uważa się, że większa recesja jest charakterystyczna dla tych krajów, w których socjalizm istniał nie w ciągu dwóch pokoleń (40 lat), jak w Europie Środkowo-Wschodniej, a 3 pokolenia (75 lat). Tu wielkość sektora nierynkowego i związane z tym dysproporcje są o wiele większe 5 (patrz rysunek 1). Rysunek 1. Dynamika indeksów PKB w wybranych krajach Europy Wschodniej oraz WNP (1990 r. = 100) 140 120 100 80 60 40 Czechy Polska Rumunia Ukraina Kazachstan Rosja Węgry 20 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Źródło: ONZ http://esa.un.org/unpp, Międzynarodowy Komitet Statystyczny WNP http://cisstat.com/rus/index.htm (Ukraina, Kazachstan, Rosja), IMF Statistics (Czechy, Polska, Rumunia, Węgry), Goskomstat (Rosja). 18.04.2004. Aby przejść do fazy wzrostu, Rosyjska gospodarka musiała cechować się: kształtowaniem rynkowego systemu gospodarowania, przesunięciem zasobów z sektora nierynkowego do sektora rynkowego, adaptacją systemu zarządzania do pracy w warunkach otwartego rynku. Proces ten obserwowaliśmy w pierwszej połowie lat 90. w Polsce, analogiczne procesy zachodziły w Rosji i innych krajach WNP pod koniec lat 90. Oczywiście, przebieg tego procesu dla każdego kraju był nieco inny i zależało to od sytuacji makroekonomicznej, dynamiki cen produkcji eksportowej i importowej, polityki kursu 4 Taki punkt widzenia był po raz pierwszy przedstawiony przez: Adelman I., Vujovi D. Institutional and Policy Aspect do Transition; An Empirical Analysis, 1996. Teraz ta argumentacja jest powszechnie stosowaną. 5 Porównaj: Fischer S., Sahay R. The Transition Economies after Ten Years. NBER Working Paper 7664, April 2000. 4
walutowego, itp. Te zmienne wpływają na ścieżki rozwoju poszczególnych krajów, jednak w ogóle prawidłowości są zachowane. Wspomniany proces ekonomiści nazwali procesem wzrostu regeneracyjnego. Pojęcie to już od dawna istniało w rosyjskiej ekonomii. Oznacza ono, iż wzrost gospodarczy jest osiągany poprzez wykorzystywanie wcześniej stworzonych mocy produkcyjnych, poprzednio wykształconych kadr. Te czynniki produkcji mogą przynieść lepsze efekty, jeśli zostaną odbudowane gospodarcze powiązania. Wówczas organizacja procesu produkcyjnego będzie lepsza 6. Inny naukowiec z początku XX wieku Groman dowodzi, że właśnie powiązania gospodarcze odgrywają najważniejszą rolę w procesie wzrostu regeneracyjnego 7. Analizując wzrost gospodarczy warto zastanowić się nad pytaniem kiedy nastąpił moment wyczerpania się ekstensywnych (regeneracyjnych) zasobów wzrostu gospodarczego. Błędne było by twierdzenie, że wzrost regeneracyjny kończy się w momencie osiągnięcia poziomu produkcji z okresu przed kryzysem. W ZSRR istniał nadmiar mocy produkcyjnych, które były zorientowane na zaspokojenie sztucznego popytu, kształtowanego w systemie centralnego planowania. Popyt na produkcję niskiej jakości istniał, ponieważ rynek radziecki był zamknięty i innej produkcji konsumenci po prostu nie widzieli. Ponadto istniał popyt ze strony krajów stowarzyszonych. Dlatego też część mocy produkcyjnych w gospodarce rynkowej nie może być wykorzystana w ogóle. W takiej sytuacji wzrost regeneracyjny skończy się o wiele wcześniej, niż w momencie osiągnięcia 100% poziomu produkcji z roku 1990. Trudna do prognozowania pozostaje też dynamika wzrostu produkcji i koniunktury gospodarczej. Dzieje się tak dlatego, że powszechnie wykorzystywane metody prognozowania wielkości PKB opierają się na prostej ekstrapolacji trendów z okresu wcześniejszego. Metody te oczywiście nie mogą być wykorzystane w celu opisania gwałtownego wybuchu aktywności gospodarczej, wynikłej ze stabilizacji powiązań gospodarczych. Eksperci rządu rosyjskiego w 1999 roku oczekiwali wzrostu gospodarczego mierzonego przyrostem PKB w granicach od -2,2% do 0,2% w 2000 roku. Według prognoz międzynarodowego Funduszu Walutowego wzrost ten miał być na poziomie 1,5%. Natomiast rzeczywiście Rosja w 2000 roku osiągnęła przyrost PKB o 9%, a wzrost wartości produkcji w przemyśle wyniósł 11%. Podobną sytuację można było zaobserwować na Ukrainie, gdzie 6 Bazarow W. O wosstanowitelnnych processach woobsze i ob. emissionnych wozmożnostiach w czasnosti. Ekonomiczeskoje obozrenije, 1925, nr 1. 7 Groman W. O nekotorych zakonomernostiach, empiriczeski obnarużywajemych w naszem narodnom choziajstwie. Planowoje choziajstwo, 1925, nr 1, s.101. 5
tempo wzrostu gospodarczego osiągnęło swoje maksimum w 2001 roku. Prognozowana wielkość przyrostu PKB musiała wynieść 3,5%, natomiast faktycznie Ukraina osiągnęła 9% wzrost 8. Wzrost pokryzysowy jest bardzo gwałtowny, zazwyczaj nikt go się nie spodziewa, dlatego jest swoistym prezentem dla władz kraju. Następnie przychodzi rozczarowanie, ponieważ później wzrost ten charakteryzuje się malejącą dynamiką. Jak zostało wyżej omówione, wzrost jest skutkiem połączenia wolnych mocy produkcyjnych z wcześniej przeszkolonymi kadrami. Każdy kraj po transformacji posiada takie zasoby, lecz w stopniu ograniczonym. Po gwałtownym wzroście na samym początku procesu odbudowy następuje spadek tempa wzrostu. Tak było w ZSRR w latach 20, tak się działo również w latach 2001-2002 w Rosji. Ostatnio w Rosji widzimy skutki wyczerpania zasobów wzrostu regeneracyjnego. W latach 1998-2002 liczba zatrudnionych w rosyjskiej gospodarce wzrosła o 8,9 mln osób (z 58,4 do 67,3 mln). Deficyt wykwalifikowanych kadr szybko doprowadził do zwiększenia płac realnych. W latach 2000-2002 płaca wzrosła o 70%. Analogiczną tendencję można zaobserwować w innych krajach WNP (patrz tabelę 3). Tabela 3. Tempo przyrostu realnej płacy w krajach WNP (w %) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Azerbejdżan 19 53 20 20 18 16 Armenia 13 26 22 11 13 5 Białoruś 5 14 18 7 12 30 Gruzja 53 37 25 2 3 22 Kazachstan 2 5 4 7 12 13 Kirgizja 1 12 12-8 -2 11 Mołdawia 5 5 5-13 2 15 Rosja 6 5-13 -22-21 20 Tadżykistan -14-2 29 0,3 8 11 Ukraina -5-2 -3-6 1 21 Źródło: Sodrużestwo nezawisimych gosudarstw w 2001 godu. Statisticzeskij jeżegodnik. Meżgosudarstwennyj komitet. Moskwa, 2002. Cechą charakterystyczną wzrostu regeneracyjnego jest wzrost wynagrodzeń, poprzedzający wzrost wydajności pracy 9. Badania koniunkturalne pokazują, że bardzo często przedsiębiorstwa w okresie 1998-2001 miały problemy z nadmiernym obciążeniem mocy produkcyjnych. Również oceny 8 Word Economic Outlook. October 2000. Fokus on Transition Economies. International Monetary Fund. - http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2000/02/index.htm (15.08.2004). 9 Groman W. O nekotorych zakonomernostiach, empiriczeski obnarużywajemych w naszem narodnom choziajstwie. Planowoje choziajstwo, 1925, nr 1, s. 32. 6
zapotrzebowania na siłę roboczą rosną w związku z oczekiwaniami zwiększenia popytu. Brak maszyn oraz pracowników jest coraz częściej uważany za poważny problem na drodze rozwoju przedsiębiorstwa 10. Spadek tempa wzrostu po wykorzystaniu większości najbardziej dostępnych w gospodarce zasobów rodzi wiele dyskusji społeczno-gospodarczych odnośnie przyczyn spowolnienia dynamiki wzrostu gospodarczego oraz sposobach jego ponownego przyśpieszenia. Wyczerpanie źródeł wzrostu regeneracyjnego stawia pytanie o zapewnienie rozwoju gospodarczego przy wykorzystaniu nowych ścieżek rozwoju. Wzrost gospodarczy bowiem nie może się już opierać na ponownym wykorzystaniu starych, lecz na tworzeniu nowych mocy produkcyjnych, odnowie środków trwałych oraz na wykorzystaniu nowej, lepiej wykwalifikowanej kadry. Rozwiązać ten problem można poprzez stworzenie dobrego prawa własności, dalszego przeprowadzenia reform strukturalnych. Jednak reformy strukturalne są procesem długotrwałym, skutki którego są widoczne z dosyć dużym opóźnieniem czasowym. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Rosji. Rząd w latach 2000-2001 wprowadził cały zestaw reform strukturalnych, o których mówiłem wcześniej. Jednakże nie mają one skutków krótkoterminowych, czyli nie poprawiają sytuacji natychmiast. W oczach wielu ekonomistów obecna sytuacja Rosji wygląda następująco: rząd realizuje reformy strukturalne, lecz poziom życia ludności istotnie się nie zmienia. Tempo wzrostu gospodarczego maleją. Wniosek jest następujący: polityka państwa jest nieskuteczna. Znaczącym czynnikiem dla polityki gospodarczej Rosji są ceny ropy naftowej. W ostatnich latach ceny te dosyć mocno wzrosły. Wzrost ten przypada na okres pokryzysowy, czyli lata 1999-2002. W tym czasie Rząd Rosji podjął słuszną decyzję: wydatki budżetowe w latach 1999-2003 rosły wolniej, niż ceny ropy naftowej. Pozwoliło to zmniejszyć, a nawet całkowicie wyzbyć się deficytu budżetowego. Niestety wolny bieg reform strukturalnych oraz wzrost niezadowolenia społeczeństwa mogą doprowadzić do rezygnacji z tej rozważnej polityki. Ryzyko zmiany kursu jest ważniejszym problemem, niż spowolnienie wzrostu gospodarczego w przyszłości. Procesy te nakładają się na stabilizację pokryzysową. W latach 1991-1999 władza w Rosji była słaba, jak to zazwyczaj bywa w okresie niepokojów społecznych. Instytucje państwowe nie miały wieloletnich tradycji, przebieg procesów politycznych był niejednoznacznie oceniany wśród elit. Po jakimś czasie społeczeństwo męczy taka sytuacja i 10 Mówią o tym dane Rosyjskiego Barometru Gospodarczego. Porównaj S. Aukucyonek Proizwodstwennyje mosznosti rossijskich predprijatij. Woprosy ekonomiki, 2003, nr 5. 7
powstaje zapotrzebowanie na silną, zdeterminowaną władzę. Okres wzrostu pokryzysowego jeszcze bardziej rozszerza możliwości władzy, ponieważ niemal każda polityka na tle szybkiego wzrostu gospodarczego wydaje się być słuszną 11. Po kryzysie zaś zachodzi proces odwrotny. Zwiększenie uprawnień władzy oraz spadek tempa wzrostu gospodarczego doprowadzają do frustracji, która zmusza do stosowania różnego rodzaju eksperymentów makroekonomicznych. Obecnie Rosja potrzebuje stabilnego wzrostu gospodarczego w warunkach zmieniającego się otoczenia. Polityka rządu powinna nie doprowadzić do chaosu, przyczyną którego są krótkoterminowe wahania tempa wzrostu. Rosja musi maksymalnie wykorzystać swoje możliwości polityczne po wyborach w 2004 roku. Nauczyć się wyciągać wnioski ze swoich i cudzych pomyłek, rozwijać się nie poprzez instrumenty administracyjne, lecz poprzez inicjatywę prywatną. Jest to trudne zadanie. O wiele prościej jest windować krótkoterminowe tempa wzrostu gospodarczego. By osiągać stabilny wzrost gospodarczy polityka gospodarcza Rosji musi być konsekwentną, nastawioną na długi okres. 11 Procesy te opisane w: Starodubrowskaja I., Mau W. Welikije rewolucji. Ot Kromwela do Putina., Moskwa, 2001. 8