1 Prof. dr hab. Andrzej Buko Instytut Archeologii i Etnologii PAN Recenzja pracy doktorskiej mgr Urszuli Iwaszczuk zatytułowanej: "Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznych grodów i osad na ziemiach Polski" Przedstawiona mi do oceny rozprawa doktorska składa się z 2 tomów. Pierwszy z nich stanowi tekst opracowania zasadniczego liczący 299 s. m-pisu. W tomie II zawarto 223 analityczne tabele i 83 ryciny. Tytuł pracy jest adekwatny do jej zawartości, choć w moim przekonaniu bardziej klarownie aniżeli: "... w gospodarce wczesnośredniowiecznych grodów...", mieściłoby się sformułowanie "w gospodarce mieszkańców wczesnośredniowiecznych grodów...". Na tekst podstawowy pracy składa sie 14 rozdziałów, (w tym "Wstęp", "Podsumowanie" i "Zakończenie"), ponadto licząca 34 s. bibliografia, spis tabel oraz rycin. Układ pracy nie budzi większych zastrzeżeń, choć spis tabel i rycin dogodniej dla czytelnika byłoby umieścić w odnoszącym się do nich tomie. Zbędny wydaje sie też podział na rozdz. 13 (Podsumowanie) i 14 (Zakończenie), ponieważ dotyczą zbliżonych treści. Zbliżony tematycznie jest też obszerny rozdz. 12 ("Omówienie wyników"). Głównym celem recenzowanej dysertacji pozostaje "charakterystyka gospodarki zwierzętami w poszczególnych regionach w trzech przedziałach czasowych", przy czym dwa spośród nich dotyczą głównie okresu przedpaństwowego, choć druga cezura wkracza w okres wczesnopaństwowy (IX-połowa XI w.). Trzecia cezura chronologiczna obejmuje okres od połowy XI po połowę XIII w. Celowi pracy podporządkowano 6 kluczowych zadań szczegółowych (s. 5). Ale przyjęte podziały nie do końca przystają to tego, co się działo w tym czasie na ziemiach polskich, zwłaszcza w Wielkopolsce. Daty przełomu państwowego w budownictwie grodowym mające najpewniej reperkusje społeczno-kulturowe, w świetle nowszych datowań widoczne są tam bowiem od lat 20. X w. Z kolei granice pomiędzy przyjęta fazą II i III są nieostre, ponieważ w okresie 2. połowy X do 2. połowy XI w. system gospodarki i zarządu politycznego państwa wczesnopiastowskiego określany jest mianem prowincji i związanych z nim tzw. powinności służebnych, podczas gdy od ok. połowy XII w. jest to okres rozbicia dzielnicowego i formowania się księstw dzielnicowych. Zjawiska te nie pozostawały bez wpływu na modele gospodarki i tym samym konsumpcji zwierzęcej. Nie
2 można też zapominać, że cezury chronologiczne i związane z nimi przemiany społecznokulturowe różnie wyglądały w analizowanych przez Doktorantkę regionach. Zdaję jednak sobie sprawę, że ustalenie czytelnych i spójnych ram chronologicznych dla całego obszaru będącego przedmiotem dysertacji Polski było zadaniem trudnym, by nie rzec niewykonalnym. Rozdział 2 zatytułowano "Stan badań nad gospodarką zwierzętami we wczesnym średniowieczu na terenie ziem polskich" (s. 7-14). Jest to zwięzłe, krytyczne omówienie wyników dotychczasowych badań (nie ma ich nadal zbyt wiele), w perspektywie chronologicznej sięgającej w głąb XIX w. Z punktu widzenia układu treści rozdziału pożądane byłoby, aby akapity dotyczące początków badań znalazły sie na początku rozdziału, a nie w jego końcowej części. Rozdział 3 nosi tytuł "Ziemie polskie we wczesnym średniowieczu" (s. 15-50). Można mieć do tak sformułowanego tytułu zastrzeżenie, jako że nie jest on w pełni adekwatny do treści. Wypełniają go krótkie zaledwie akapity na temat przebiegu procesów politycznych osadniczych i społeczno-kulturowych w analizowanych regionach, w tym przebiegu szlaków handlowych (lokalnych i dalekosiężnych), cezur budownictwa grodowego, czynników zewnętrznych i innych. Z uwag szczegółowych zwrócić chciałbym uwagę, że teza autochtoniczna pochodzenia Słowian nie jest "coraz rzadziej krytykowana" lecz mamy raczej na tym polu trwający dwie ostatnie dekady zastój badań. Nie bardzo też zgodzę sie z tezą, że do wieku V "osadnictwo słowiańskie skupiało się na terenach naddunajskich", jako że zgodnie z założeniami preferowanych przez Doktorantkę tez allochtonistów, przed wiekiem V nie doszło do wyodrębnienia sie Słowian; podobnie trudno znaleźć dowody, że już w połowie V w. Słowianie zasiedlili ziemi południowej Polski (s. 17). Nastąpiło to najprawdopodobniej nie wcześniej niż w końcu V w. Nieprecyzyjnie określono też (s. 20) chronologię powstania sedes rengi principales i ośrodków kasztelańskich. Z tekstu wynika bowiem, że powstawały one równolegle (s. 20). W paru przypadkach (dotyczy to w szczególności terytorium Śląska) należałoby w większym stopniu wykorzystać literaturę oryginalną (dotyczy to np. wpływów czeskich czy wielkomorawskich), zamiast cytowanych przez Doktorantkę opracowań ogólnych. Niezależnie od powyższych uwag krytycznych i dyskusyjnych, rozdział ma też określone zalety. Dobrze ilustruje bowiem złożoność problematyki badawczej i stanowi dobre wprowadzenie w szeroko rozumiane uwarunkowania polityczne, gospodarcze i społeczno-kulturowe regionów. Rozdział 4 zatytułowano "Materiał osteologiczny i metody jego opracowania" (s. 51-60). Zarysowano w nim warunki progowe podstaw selekcji opracowywanych materiałów, ich
3 podziały regionalne (nie zawsze konsekwentne, jeśli chodzi o zakres geograficzny); omówiono też podstawy źródłowe opracowania. Składa sie na nie 249 zespołów kostnych pochodzących ze 180 stanowisk archeologicznych. Niemal połowa z nich dotyczy grodzisk, podczas gdy pozostałe składają się na inne kategorie obiektów osadniczych. Należy pamiętać, że określenie "materiał z grodziska", bez dokładniejszej atrybucji stratygraficznej, może tylko częściowo oddawać pochodzenie szczątków kostnych. Problem ilustrują kości zwierzęce znajdowane w obrębie warstw wałów obronnych grodzisk, które niekoniecznie muszą mieć związek z konsumpcją na terenie grodu lecz z miejscem, z którego brano ziemię do sypania wałów, np. z pobliskich osad otwartych. Analizy przeprowadzano w obrębie regionów, w podziałach na chronologię i typy stanowisk. Prezentowane na stronach dysertacji metody opracowania materiałów (grupy zwierząt, składy anatomiczne, analizy morfologiczne itp.) przeprowadzono zgodnie z metodyką stosowaną w studiach archeozoologicznych. Rozdział 5 zatytułowany "Charakterystyka materiałów kostnych" (s. 61-73) zawiera podstawowe dane na temat analizowanych materiałów. Sytuacja na tym polu nie jest jednoznaczna, co pociąga określone konsekwencje. Wymienić należy zwłaszcza problemy datowania mające wpływ na atrybucję chronologiczną materiałów, mało znaczące statystycznie liczebności szczątków zwierzęcych i wiele innych. Doktorantka ma pełną świadomość tych i wielu innych ograniczeń omawianych szczegółowo w rozdz. 5.1-5.4. Jej uwagi zawarte w tych podrozdziałach ukazują brak jednolitego wzorca przyjętego przez opracowujących materiały; problemy te pogłębiają braki dokumentacyjne analizowanych materiałów. Ukazanie tych mankamentów jest ważnym elementem opracowania. Z uwag szczegółowych proponuję uproszczenia niektórych tytułów podrozdziałów, np., zamiast "Omówienie problemów dotyczących datowania zespołów kostnych" (rozdz. 5.1) sugerowałbym: "Problemy datowania zespołów kostnych". Rozdział 6 zatytułowany "Zróżnicowanie rozkładów gatunkowych na stanowiskach wczesnośredniowiecznych z terenów ziem polskich" (s. 74-94) stanowi obszerną prezentację wyników analiz w podziale na gatunki zwierząt przedstawionych w obrębie wydzielonych regionów i mniejszych jednostek fizjograficznych. Efektem tej części analizy jest stwierdzenie dominacji ssaków na badanych stanowiskach, przewaga bydła w fazie I wczesnego średniowiecza i stopniowy wzrost znaczenia hodowli świni w fazach następnych, przy czym w fazie III owa przewaga dotyczy zwłaszcza terenów zachodnich. Niejednolite na tym tle są regiony Polski środkowej, podczas gdy dla wschodnich regionów kraju wyraźnie przeważają szczątki bydła. Analizy szczątków ptaków i ryb objęły zdecydowanie mniejszą
4 liczbę stanowisk. Te pierwsze, co prawda liczne gatunkowo (42) mają rozkłady nierównomierne. To samo dotyczy szczątków ryb rozpoznanych na podstawie zaledwie 26 analizowanych zespołów, których 22 gatunki reprezentowane są w znikomych ilościach (s. 94). W rozdziale 7 zatytułowanym "Modele konsumpcyjne i ich zróżnicowanie na stanowiskach wczesnośredniowiecznych z terenów ziem polskich" (s. 95-108) podjęto próbę wydzielenia 7 typów konsumpcyjnych zwierząt z pomocą tzw. szyfru numerycznego. Termin ten uważam za niezbyt szczęśliwy, jako że pod tą tajemniczą nazwą kryją się określone preferencje konsumpcji zwierzęcej stwierdzone wynikami analiz. Wyniki badań w tym zakresie przedstawiono w podziale na fazy chronologiczne i typy funkcjonalne stanowisk archeologicznych. Uzyskane w tym względzie dane tylko częściowo uznać można za satysfakcjonujące. Tracą bowiem na wyrazistości wobec zróżnicowanych statystycznie prób poddanych badaniom, ich różnej jakości i nie zawsze spójnej chronologii. Tego rodzaju analizy mają większą moc w odniesieniu do ośrodków wczesnomiejskich i na poziomie porównań pomiędzy nimi. To, co proponuje Doktorantka, stanowić może kolejny etap - badań zaawansowanych. Jest on możliwy do przeprowadzenia wówczas, gdy dysponujemy w miarę dobrze przygotowaną i odpowiednio liczną bazą źródłową. Rozdz. 8 (s. 109-120) zatytułowany "Rozkład anatomiczny szczątków poszczególnych gatunków" opiera sie na analizie 83 zespołów z terenów ziem polskich, w których liczba analizowanych materiałów była statystycznie znacząca. Odnotować warto, że wartość uzyskanych w tej mierze wyników może być obarczona dużym ryzykiem błędu, ze względu na niskie liczebności danych w podziale na fazy i wybrane stanowiska (por. tab. 20-23). Co więcej, te niepełne dane rozpatrywane są w obrębie aż 6 modeli konsumpcyjnych. Natomiast od strony teoretycznej, podejście to jest interesujące i godne odnotowania. Klarownym dopełnieniem wywodu są graficzne przedstawienie danych zaprezentowane na ryc. 18-24. Interesujące są też wyniki porównań rozkładów anatomicznych kości zwierząt w porównaniu z modelami rozbioru tuszy mięsnej (s. 118-120). Czym jednak tłumaczyć zaobserwowane różnice - trudno jednoznacznie przesądzać. Rozdz. 9 należy do najobszerniejszych i zawiera dane na temat morfologii zwierząt hodowlanych (s. 121-181). Podobnie jak w poprzednich przypadkach, istotnym ograniczeniem są tu zróżnicowane (w niektórych przypadkach niekompletne) grupy danych źródłowych. Stąd określenia w rodzaju, że kości "były nieliczne" (s. 123), ": wymiarów długościowych nie odnotowano" (s. 124) czy "liczba zebranych danych była wyjątkowo mała" (s. 125) przewijają sie na stronach rozdziału wielokrotnie. Pomimo tych ograniczeń
5 zarówno konstrukcja rozdziału, zastosowane metody badawcze (w tym jasno zdefiniowane skale pomiarowe dla różnych gatunków zwierząt) - to mocne punkty tej części dysertacji. Wyniki tej części analizy dostarczają interesujących danych na temat zróżnicowania morfologicznego zwierząt hodowlanych. Dotyczy to m.in. stwierdzenia dwóch populacji świń na Mazowszu (s. 147), owiec na ziemiach polskich (s. 158), czy zmian wysokościach konia w różnych fazach chronologicznych z ośrodków z I i II fazy wczesnego średniowiecza (s. 176). Te i wiele innych obserwacji będących wynikiem przeprowadzonych analiz, stanowią dobry punkt wyjścia do dalszych studiów i krytycznych weryfikacji zawartych na stronach dysertacji wniosków. Poglądową częścią tej części opracowania są diagramy, na których zaprezentowano wyniki analiz (ryc. 27-74). Zróżnicowana liczba dostępnych danych powoduje jednak, że ich wartość informacyjna jest nierówna. Szczególnie widoczne jest to w przypadku prezentacji danych w podziale na fazy chronologiczne. W rozdz. 10 "Wiek i płeć zwierząt" (s. 182-191) zamieszczono podstawowe dane na temat struktur wiekowych i płci zwierząt; wnioski w tym zakresie obarczone są jednak w wielu przypadkach (np. koń) znaczącym stopniem niepewności wynikającym z małych liczebności danych. Rozdz. 11 zatytułowano "Kompleksy osadnicze" (s. 192-203). Nazwa ta może być myląca. W rzeczywistości chodzi tu o stanowiska archeologiczne zlokalizowane w obrębie regionów, z których pochodzą analizowane materiały. Doktorantka wyróżnia 22 takie kompleksy w różnych regionach ziem polskich, przy czym obok takich, gdzie w ich obrębie wydzielono od 3 do 5 stanowisk, niemałą grupę stanowią "kompleksy" złożone z 1 stanowiska (np. Kujawy, Podlasie, Prusy). Brak w tabelach 215-223 wpisanych liczebności utrudnia ocenę, a jakim stopniu prezentowane dane procentowe zasługują na uwagę. Pomimo tych niedostatków, zaprezentowane przez Autorkę modele rozbioru tuszy (Tab. 223) stanowić mogą dogodny punkt wyjścia dla dalszych, krytycznych weryfikacji. Trudno na obecnym etapie badań przesądzać, czy stwierdzone różnice rozkładów pomiędzy różnymi funkcjonalnie częściami ośrodków znajdą potwierdzenie wynikami dalszych badań, czy też wynikają z niedostatecznych danych ilościowych materiałów źródłowych. Obszerny, 12 rozdział pracy zatytułowany "Omówienie wyników" (s. 204-243), jest syntetycznym podsumowaniem wyników badań. Podzielono go na cztery części. W kolejności omówiono "Hodowlę" (s. 204-218), "Łowiectwo" (s. 218-222) i "Konsumpcję" (s. 222-232). W zakresie pierwszego z wymienionych tematów znaleźć można krótkie streszczenia analiz z istniejących na ten temat publikacji, w tym wzmianek z wybranych przekazów kronikarskich. Część danych zamieszczonych w tej części rozdziału dotyczy
6 wniosków wynikających z już istniejących badań. Interesującym jest stwierdzenie odmienności Pomorza Wschodniego pod względem wielkościowym bydła (s. 205), czy brak potwierdzenia tezy o wolnym wypasie świń (s. 208). Podkreślono też fakt zaniku dużej owcy w okresie wędrówek ludów i jej ponowne pojawienie się po IX w. (s. 211). Godne uwagi jest stwierdzenie występowania kości dużych koni w kontekście ekspansji Piastów na terenach zachodniej i wschodniej Polski (s. 213). Czy miało to bezpośredni związek z polityką ekspansji zewnętrznej - trudno jednak jednoznacznie przesądzać. Odnośnie poruszanych przez autorkę wątków osad służebnych i ich związku z gospodarką hodowlaną, wyjaśnić chciałbym, że okres ich funkcjonowania dotyczy głównie I monarchii piastowskiej, a zanik tej sieci osad od około połowy XII w., czyli czasów rozbicia dzielnicowego. a nie wieku XIII, jak napisano na stronach publikacji (s. 215). Ponadto, pamiętać należy, że w literaturze przedmiotu sformułowano również inne, aniżeli autorstwa Karola Modzelewskiego koncepcje na temat czasu powstania i charakteru tych osiedli - co znalazło wyraz w pracy Sławomira Gawlasa (O kształt zjednoczonego Królestwa, Warszawa 1996). W przypadku łowiectwa, mamy przede wszystkim odniesienia do wniosków z istniejącej literatury. W części poświęconej konsumpcji, na uwagę zasługują stwierdzenia, że mieszkańcy niektórych ośrodków mogli zaopatrywać się w mięso w innych źródłach, aniżeli hodowla własna. Nie bardzo zrozumiała jest natomiast sugerowana przez Doktorantkę "budowa szeregu założeń obronnych, gdzie trzymanie świń jest stosunkowo łatwe". Czyżby chodziło o to, że hodowla świń odbywała się w obrębie wałów grodów i podgrodzi? Nie wydaje się też oczywiste, aby higienę osobistą Słowian można było bezpośrednio przeciwstawiać obecności odpadków pokonsumpcyjnych w obrębie grodów i podgrodzi. W kolejnym podrozdziale (12.4) omówiono czynniki mające wpływ na gospodarkę zwierzętami we wczesnym średniowieczu. Godna uwagi jest obserwacja, że różnorodność wzorców konsumpcyjnych stwierdzona w różnych regionach kraju wynikać może z faktu, że państwo pierwszych Piastów w najstarszej fazie funkcjonowania było federacją ziem przyłączonych do Civitas Schinesghe (s. 232). Znalazło to wyraz również w odrębnej kulturze materialnej i symbolicznej regionów wspartej danymi archeozoologicznymi. Trafnie scharakteryzowano uwarunkowania ekonomiczne i społeczno kulturowe mające wpływ na powstanie i rozwój produkcji zwierzęcej, w tym wyspecjalizowanej gatunkowo hodowli. Trudno jednak zgodzić sie z sugestią, że scentralizowany system produkcji gromadzenia i redystrybucji danin mógł zaistnieć na ziemiach polskich już w IX w. (s. 241). Natomiast
7 obserwacje na temat uwarunkowań środowiskowych (s. 342-343) zasługują na uwagę, aczkolwiek te część wywodu, zdaniem recenzenta, wymagałaby rozwinięcia. Materiał ilustracyjny stanowiący II tom dysertacji jest nadzwyczaj bogaty. Wartościowe uzupełnienie tekstu stanowią 223 tabele zamieszczone w II tomie dysertacji. Są to zarówno wykazy katalogowe analizowanych szczątków kostnych, jak i wyniki ich pomiarów. W tym samym tomie znaleźć można 83 ryciny, na które składają się w dużym stopniu mapy i mające różną postać wykresy graficzne. Ale i tutaj dostrzegam mankamenty wymagające korekt, np. na wielu rycinach (np. ryc. 4, 6, 7) wpisano "Budzistów" zamiast poprawnie: "Budzistowo". W przypadku ryc. 25 - nieczytelny (ukryty w oprawie) jest jej tytuł. W niektórych przypadkach (np. ryc. 32, 33,54, 59) danych ilościowych jest tak mało, że trudno diagramy te uznać za porównywalne w stosunku do innych. Wreszcie uważam, że podpisy pod ryciny winny znajdować się pod ryciną, a nie jak to jest w recenzowanej pracy - nad ryciną. Niezależnie od tych uwag, ich wartość informacyjną rycin oceniam wysoko, a sposób ich wykonania jest staranny. Bibliografia jest obfita, aczkolwiek nie wszystkie zawarte w niej dane są kompletne. W przypadku prac będących w druku należało podać tytuł wydawnictwa/czasopisma w jakim jest dana praca złożona, a dla maszynopisów wymagane jest podawanie miejsca ich przechowywania. Te warunki nie zostały w pracy spełnione (por. np. s. 258). Nie zauważyłem też wykazu skrótów, choć w zapisach bibliograficznych wielokrotnie się one powtarzają. Praca napisana jest poprawnym językiem. Tylko wyjątkowo trafiają się sygnalizowane na stronach niniejszej recenzji lapsusy językowe. Niedostatki sygnalizowane na stronach recenzji nie mają wpływu na ogólną, pozytywną ocenę dysertacji. Podjęty temat jest jakościowo nowy i zrealizowany został z dużym nakładem pracy. Doktorantka przekonała Recenzenta, że dobrze porusza się w złożonej problematyce badawczej, ponadto wnikliwie przedstawiła różnorodne uwarunkowania mające wpływ na jakość pozyskanych dotąd materiałów źródłowych. Po raz pierwszy badane zagadnienia ukazane zostały w skali całego kraju w sposób ilościowy i w całej skali złożoności. I choć prezentowane na stronach dysertacji wnioski będą w miarę rozwoju badań podlegać nieuchronnym korektom, to nie ulega wątpliwości, że stanowią dogodny punkt wyjścia do podejmowania dalszych prac w tym kierunku. Wysoką przydatność ma też towarzyszący pracy katalog. Jest to, jak dotąd,
8 Jedyne, znane mi opracowanie z ostatniego półwiecza, w którym znaleźć można podstawowe dane na temat materiałów archeozoologicznych z całego terytorium naszego kraju. W podsumowaniu chciałbym podkreślić, że Doktorantka przedstawiła zrealizowane z dużym nakładem pracy dzieło, mające charakter badawczy, poparte wieloaspektową analityką dostępnego materiału źródłowego. Wykazała się przy tym dobrą znajomością przedmiotu badań. Tym samym uznać można, że cele będące u podstaw przedmiotowych badań zostały zrealizowane. Na tej podstawie stwierdzam, że przedłożona mi do oceny dysertacja spełnia wymogi stawiane pracom doktorskim i wnoszę o dopuszczenie mgr Urszuli Iwaszczuk do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Warszawa, 3 czerwca 2015 r. (prof. dr hab. Andrzej Buko)