NICAŁ Aleksander 1 Analiza wybranych ryzyk przy produkcji prefabrykatów betonowych WSTĘP Konkurowanie na rynku budowlanym wymaga od zarządzających wytwórniami prefabrykatów budowlanych przygotowywania najkorzystniejszych ofert usługowo-handlowych. Wybór odpowiedniej technologii wykonania lub dostawcy nie jest zadaniem łatwym i opiera się często o wielokryterialne i złożone metody matematyczne [1], [2], [3]. Specyfika rynku budowlanego w Polsce w tym relatywnie niewielka chęć inwestorów do wdrażania innowacyjnych rozwiązań w dziedzinie technologii i automatyki produkcji, powoduje, że cena ofertowa wciąż odgrywa decydującą rolę. Dodatkowo obserwowane w ostatnich kilku latach wzmożone zainteresowanie technologią prefabrykacji, wynikające głównie z konieczności przygotowania infrastruktury sportowej na cele Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku oraz planu rozbudowy sieci dróg krajowych i autostrad, postawiło przed wytwórniami kolejne wyzwanie wysoka jakość. Oferowane szeroko w naszym kraju prefabrykatu betonowe oraz żelbetowe w latach 70-tych i 80-tych XX wieku, niejednokrotnie odbiegały znacząco od oczekiwanych standardów jakościowych. Sytuację komplikują ponadto rosnące koszty pracy w Polsce, którą przyczyniają się do wzrostu cen oferowanych wyrobów, czyniąc je mniej konkurencyjnymi od produktów importowanych z krajów, na ogół gorzej rozwiniętych gospodarczo. Niedostatecznie stabilna pozycja rodzimych przedsiębiorstw na rynku globalnym i wynikające z tego ograniczone możliwości rozwoju innowacji i zakupu wysokozautomatyzowanych urządzeń produkcyjnych, utrudniają rozwój oraz uzyskiwanie wysokich marż poprzez oferowanie własnego know-how. Wymienione powyżej aspekty działalności produkcyjnej czynią analizę ryzyka, która przekłada się w pośredni sposób na koszy funkcjonowania wytwórni, jeszcze bardziej potrzebą i konieczną do wdrożenia w zarządzaniu. 1. OPIS MODELU ZARZĄDZANIA RYZYKIEM Uogólniony schemat modelu zarządzania ryzykiem w wytwórni prefabrykatów betonowych przedstawiono poniżej, na rysunku 1. 1 Dr inż. Aleksander Nicał, adiunkt, Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej, Al. Armii Ludowej 16, 00-637 Warszawa, a.nical@il.pw.edu.pl. 3479
Rys. 1. Uogólniony model zarządzania ryzykiem w wytwórni prefabrykatów betonowych [4]. Niniejszy artykuł odnosi się do modułów trzeciego, którego celem jest analiza ryzyka. Pierwsze dwa moduły zostały opisane w artykule pt. Analiza ryzyka wybranych zdarzeń w wytwórni prefabrykatów budowlanych [5]. W module trzecim, obejmującym analizę ryzyka na podstawie listy zbiorczej ryzyka wytwórni i podziału według struktury funkcjonalnej, dokonać należy kwantyfikacji ryzyka przy użyciu metody oczekiwanej wartości pieniężnej. Ponadto otrzymane wyniki przedstawiane są graficznie na mapie ryzyka wytwórni oraz przeprowadzana jest analiza ABC. Wszystkie wykonywane czynności w ramach opisywanego modułu przedstawiono na rysunku 2. Rys. 2. Schemat modułu analiza ryzyka [4]. 2. ANALIZA RYZYKA 2.1. Kwantyfikacja listy zbiorczej zdarzeń metodą oczekiwanej wartości pieniądza Bazując np. na opiniach ekspertów oraz doświadczeniu i wiedzy zarządzającego wytwórnią, sporządzana została zbiorcza lista zdarzeń z przypisanym ryzykiem w oparciu o metodę oczekiwanej wartości pieniądza (EMV Expected Monetary Value). Zdaniem autora, za pomocą opisywanej metody w przejrzysty sposób przedstawiana jest skala wpływu ryzyka kolejnych zdarzeń na wytwórnię. Metoda ta kształtowana jest przez dwie wielkości wskaźnik możliwości wystąpienia zdarzenia obarczonego ryzykiem i konsekwencje tego zdarzenia dla przedsięwzięcia inwestycyjnego, przy czym jako konsekwencje rozumie się oszacowanie potencjalnych strat jakie pojawiłyby się w momencie faktycznego zajścia danego zdarzenia [4]. Oczekiwaną wartość pieniężną (EMV) danego ryzyka zapisać, zatem można w postaci następującego równania [6], [7]: 3480
gdzie: (1) P wskaźnik możliwości wystąpienia danego zdarzenia wyrażony w skali od 1 do 5, gdzie 1 odpowiada poziomowi niskiemu, natomiast 5 poziomowi bardzo wysokiemu na skali ryzyka; K konsekwencje wystąpienia danego zdarzenia wyrażone w skali od 1 do 5, gdzie 1 odpowiada poziomowi nieznacznemu, natomiast 5 poziomowi katastrofalnemu na skali skutków ryzyka [4]. Dla zobrazowania oczekiwanej wartości pieniężnej EMV kolejnych zdarzeń zastosowano gradację barw. Zdarzenia o niskiej wartości EMV, charakteryzujące się niskim wskaźnikiem możliwości wystąpienia i nieznacznymi konsekwencjami, oznaczono barwą białą. Barwą ciemnoszarą zaznaczone są zdarzenia bardzo prawdopodobne i jednocześnie katastrofalne w skutkach [4]. Przykładową listę zbiorczą zdarzeń z wartościami wskaźnika możliwości wystąpienia danego zdarzenia i konsekwencji wystąpienia kolejnych zdarzeń zaprezentowano w tabeli 1. Tab. 1. Lista zbiorcza zdarzeń z przypisanym ryzykiem w oparciu o metodę oczekiwanej wartości pieniądza*. Symbol ryzyka Oznaczenie ryzyka Występowanie w podsystemach II stopnia struktury funkcjonalnej Ocena danego zdarzenia P K Oczekiwana wartość pieniężna (EMV) A1 Ryzyko 10 2,71 3,26 8,83 B1 Ryzyko 1 3,57 3,37 12,03 B2 Ryzyko 7 3,29 3,22 10,59 C1 Ryzyko 2 C2 Ryzyko 6 C3 Ryzyko 8 D1 Ryzyko 22 3.1. Technologiczne przygotowanie produkcji 3.1. Technologiczne przygotowanie produkcji 3.3. Przygotowanie techniczne produkcji 4.1. Planowanie i sterowanie przebiegiem produkcji 2,08 3,62 7,53 3,06 3,50 10,71 2,42 3,26 7,89 2,38 2,44 5,81 D2 Ryzyko 9 4.3. Kontrola jakości 2,81 3,74 10,51 E1 Ryzyko 13 5.2. Działalność 3,18 3,35 10,65 E2 Ryzyko 14 badawczorozwojowa 2,93 3,14 9,20 3481
E3 Ryzyko 5 5.3. Działalność 2,61 3,58 9,34 ekonomicznofinansowa E4 Ryzyko 4 2,73 3,15 8,59 E5 Ryzyko 12 5.4. Obsługa socjalno-bytowa 5.5. Obsługa E6 Ryzyko 3 administracyjnogospodarcza 1,78 2,36 4,20 2,37 3,23 7,66 E7 Ryzyko 11 5.6. Obsługa prawna 2,31 3,04 7,03 F1 Ryzyko 15 6.1. Gospodarka kadrowa 3,23 3,11 10,04 F2 Ryzyko 17 2,38 2,36 5,62 6.2. Gospodarka materiałowa F3 Ryzyko 18 2,82 3,16 8,90 F4 Ryzyko 16 F5 Ryzyko 19 6.5. Gospodarka transportowa 6.6. Gospodarka środowiskowa 2,43 2,89 7,02 2,77 3,00 8,31 F6 Ryzyko 20 6.7. Zbyt 2,88 2,81 8,09 F7 Ryzyko 21 2,75 3,00 8,25 * objaśnienia kolejnych ryzyk przedstawiono w opracowaniu Analiza ryzyka wybranych zdarzeń w wytwórni prefabrykatów budowlanych [5]. 2.2. Mapa ryzyka wytwórni prefabrykatów betonowych W celu skuteczniejszej analizy, zestawione w tabeli 1 zdarzenia z obliczoną oczekiwaną wartością pieniężną przedstawiono w postaci mapy ryzyka (rys. 3.). Obrazuje ona zależności jakie zachodzą pomiędzy wskaźnikiem możliwości wystąpienia zdarzenia oraz konsekwencjami, jakie się z tym wiążą. Zdarzenia w prawym górnym rogu mapy są wysoce prawdopodobne i katastrofalne w skutkach. W lewym dolnym rogu znajdują się zdarzenia o niskim wskaźniku możliwości wystąpienia oraz charakteryzujące się nieznacznymi skutkami. W prawym dolnym rogu pokazane są zdarzenia o niskim wskaźniku możliwości wystąpienia i katastrofalnych skutkach, natomiast lewy górny róg zawiera bardzo prawdopodobne zdarzenia o nieznacznych konsekwencjach. Kolejne zdarzenia na mapie ryzyka oznaczono symbolami, zgodnie z metodologią znakowania, zawartą w opracowaniu pt. Analiza ryzyka wybranych zdarzeń w wytwórni prefabrykatów budowlanych [5]. 3482
1 nieznaczne 2 małoznaczące 3 umiarkowane 4 poważne 5 katastrofalne Wskaźnik możliwości wystąpienia zdarzenia P 5 bardzo wysokie 4 wysokie B1 B2, C2, E1, F1 3 średnie F5, F6, F7 A1, E2, E4, F3 D2, E3 D1, F2 F4 C3, E6, E7 C1 2 obniżone E5 1 niskie Konsekwencje wystąpienia zdarzenia K A1, B1, C1,, F7 symbole oznaczające kolejne zdarzenia Pasek gradacji barw dla zobrazowania EMV: Pasek gradacji barw: 1.1. 2.2. 3.3. 4.4. 5.5. niskie prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i nieznaczne konsekwencje obniżone prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i mało znaczące konsekwencje średnie prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i umiarkowane konsekwencje wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i poważne konsekwencje bardzo wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia i katastrofalne konsekwencje Rys. 3. Mapa ryzyka dla wytwórni prefabrykatów betonowych. Na podstawie mapy ryzyka dla wytwórni prefabrykatów betonowych stwierdzić można, że zdarzeniami najbardziej niepożądanymi są zdarzenia oznaczone symbolem B1, C2, E1, B2, D2, F1 i E3. Dotyczą one kolejno: ryzyka zatrudnienia pracowników mniej wydajnych (B1), ryzyka wypadku 3483
przy pracy (C2), ryzyka w działalności badawczo-rozwojowej (E1), ryzyka w procesie produkcyjnym (B2), ryzyka niespełnienia jakości przez półprodukty i surowce (D2), ryzyka braku dostępności wykwalifikowanych pracowników (F1) oraz ryzyka nieregulowania zobowiązań finansowych wobec wytwórni przez inne podmioty (E3). Zdarzeniem najmniej zagrażającym wytwórni jest, oznaczone symbolem E5, ryzyko socjalne. 2.3. Analiza ABC Analiza ABC umożliwia podział ryzyka, w zależności od prawdopodobieństwa i konsekwencji wystąpienia na trzy kategorie: A ryzyka o wysokim wskaźniku możliwości wystąpienia i poważnych konsekwencjach; B ryzyka o niższym wskaźniku możliwości wystąpienia i mniej znaczących konsekwencjach; C wszystkie pozostałe ryzyka. Na podstawie analiz opracowań badawczych, autor zdecydował się na podział ryzyka w oparciu o oczekiwaną wartość pieniężną EMV, gdzie ryzyka kategorii A odpowiadają za około 70% wartości skumulowanej wartości oczekiwanej, natomiast ryzyka kategorii B 20% i kategorii C 10%. Procentowy udział danego ryzyka w skumulowanej wartości oczekiwanej wyznacza się według następującego wzoru: (2) gdzie: r g procentowy udział ryzyka danego zdarzenia w oczekiwanej wartości pieniężnej wszystkich zdarzeń; EMV g oczekiwana wartość pieniężna ryzyka danego zdarzenia g. Rys. 4. Wykres ryzyka dla wytwórni prefabrykatów betonowych według wielkości oczekiwanej wartości pieniężnej EMV [4]. Gradacja barw pokazana na wykresie ryzyka wytwórni prefabrykatów betonowych, sporządzonego w oparciu o analizę ABC, jest analogiczna do przedstawionej 3484
w tabeli 1. niniejszej pracy, tzn. im ciemniejszy odcień szarości, tym zdarzenie stanowi większe zagrożenie dla wytwórni. WNIOSKI W niniejszym artykule przedstawiono wybrany moduł modelu zarządzania ryzykiem w wytwórni prefabrykatów betonowych, polegający na analizie ryzyka. W tym celu posłużono się listą zbiorczą ryzyka w oparciu o metodę oczekiwanej wartości pieniężnej. Następnie, po oszacowaniu wielkości prawdopodobieństwa i konsekwencji wystąpienia danego zdarzenia, sporządzono graficzne przedstawienie zdarzeń na mapie ryzyka. Uzupełnieniem modułu jest analiza ABC, bazująca na modyfikacji Zasady Pareto, w której zaprezentowano wpływ kolejnych zdarzeń, składających się na całość ryzyka danej wytwórni. Dla przejrzystego zobrazowania wpływu zdarzeń, wprowadzono podział na 3 kategorie ryzyka dla zdarzeń, według proporcji 70/20/10. Przedstawiona powyżej analiza nie wyczerpuje zagadnienia zarządzania ryzykiem w wytwórni, a jedynie nakreśla kierunek prowadzonych badań. Stanowi ona ponadto jeden z sześciu modułów modelu zarządzania ryzykiem, w związku z czym, dla pełnego zobrazowania tematyki, zaleca się rozpatrywać ją łącznie z pozostałymi modułami. Streszczenie Referat przedstawia wybrany moduł z modelu zarządzania ryzykiem w wytwórni prefabrykatów betonowych. Opisywany moduł dotyczy analizy ryzyka, w której posłużono się metodą oczekiwanej wartości pieniężnej, mapą ryzyka oraz analizą ABC. Badane ryzyko dotyczy łącznie 22 zdarzeń, które zostały przedstawione w postaci listy zbiorczej ryzyka. Zdarzenia te zostały poddane dodatkowo ocenie pod względem prawdopodobieństwa oraz konsekwencji, jakie wiążą się z ich wystąpieniem. Zaprezentowana mapa ryzyka została sporządzona w oparciu o 5-stopniową skalę oraz gradację barw. Takie podejście umożliwiło wyraźne zaznaczenie wielkości wpływu danego zdarzenia na całość wytwórni. Analiza ABC sporządzona została w podziale na 3 kategorie ryzyka, według ich znaczenia. Metodyka ta bazuje częściowo na Zasadzie Pareto, tzn. kwalifikacji zdarzeń kluczowych, często małolicznych oraz zdarzeń niekluczowych, występujących na ogół z większą częstotliwością. Słowa kluczowe: ryzyko, prefabrykaty betonowe, zarządzanie Analysis of selected risks in precast concrete production Abstract The paper presents selected module of risk management model in precast concrete plant. The described module refers to the risk analysis in which the expected monetary value method has been used. Moreover the results have been presented on the map of risks and by means of ABC analysis. Examined risks apply to a total number of 22 events that were presented in the form of a summary list of risks. These events have also been evaluated in terms of probability and the consequences associated with their occurrence. The map of risks has been drawn up based on the 5 - point scale and color gradation. This approach has enabled to show clearly the size of the impact of the events on the whole production plant. ABC analysis has been prepared taking into consideration 3 risk categories according to their impact. This methodology is partly based on the Pareto principle that divides risks into two groups: significant - few and insignificant many. Keywords: risk, precast concrete, management BIBLIOGRAFIA 1. Kulejewski J., Ibadov N., Modelowanie wyboru dostawcy surowca dla wytwórni materiałów budowlanych z zastosowaniem logiki rozmytej, Logistyka 3 (3/2014), str. 3511-3517. 2. Ibadov N., Kulejewski J., The assessment of construction project risks with the use of fuzzy sets theory, Czasopismo Techniczne, 2014, Budownictwo Zeszyt 1-B (5) 2014, s. 175-182 Wydawca: Wydawnictwo PK, ROK 2013 3. Ibadov N., Wielokryterialny wybór wariantów wykonania przedsięwzięć budowlanych na podstawie rozmytej relacji preferencji, Logistyka 6 (6/2014), str. 4564-4569. 3485
4. Nicał A., Analiza wybranych elementów zarządzania ryzykiem przy produkcji prefabrykatów betonowych, część II, Praca statutowa, Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej 2014. 5. Nicał A., Analiza ryzyka wybranych zdarzeń w wytwórni prefabrykatów budowlanych, Techniki Transportu Szynowej 10/2013. 6. Marcinek K., Ryzyko projektów inwestycyjnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2000. 7. Rogowski W., Michalczewski A., Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych. Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. 3486