Porównanie plonowania i trwałości wybranych gatunków i odmian traw w różnych warunkach siedliskowych

NR 225 BIULETYN INSTYTUTU HODOWLI I AKLIMATYZACJI ROŚLIN 3 MARIA JANICKA 1 PIOTR STYPIŃSKI 1 IVETA ILAVSKA 2 DANIEL RATAJ 2 1 Katedra Agronomii, Zakład Łąkarstwa SGGW, Warszawa 2 Stacja Użytków Zielonych i Rolnictwa Górskiego, Poprad, Słowacja Porównanie plonowania i trwałości wybranych gatunków i odmian traw w różnych warunkach siedliskowych Comparison of yielding and persistence of some grass species and varieties in different habitats Celem badań było porównanie plonowania i trwałości wybranych sześciu czeskich i jednej polskiej odmian traw w zależności od siedliska i poziomu nawożenia azotem. Badania przeprowadzono w latach 1998. Identyczne doświadczenie założono w dwóch różnych warunkach siedliskowych: na Polu Doświadczalnym Zakładu Łąkarstwa SGGW w Jaktorowie (Polska) oraz w Popradzie-Matejovce (Słowacja). Oceniano 7 odmian 4 gatunków traw: trzy czeskie odmiany Festulolium: Bečva, Perun i Lofa, dwie odmiany Lolium multiflorum: czeską Jiskra i polską Kroto, odmianę Mustang Lolium perenne, oraz odmianę Lekora Festuca arundinacea. Stosowano trzy poziomy nawożenia azotem 9, 15 i 2 kg ha -1. Odmiany Perun, Lofa, Mustang i Lekora plonowały znacznie lepiej w warunkach Popradu-Matejovce niż w Jaktorowie, co związane jest przede wszystkim z wyższą sumą opadów w okresie wegetacji i bardziej korzystnym ich rozkładem; różnice wynosiły w zależności od roku badań średnio %. Niezależnie od miejscowości najwyższe plony za okres badań osiągnęła odmiana Lekora Festuca arundinacea i odmiany Festulolium Perun i Lofa. Warunki siedliskowe w Popradzie-Matejovce pozwoliły na utrzymanie się bardziej trwałych gatunków i odmian; już po pierwszym roku badań wypadły odmiany Lolium multiflorum Jiskra i Kroto oraz odmiana Festulolium Bečva. Nawożenie azotem korzystnie wpłynęło na plony badanych gatunków i odmian, ale różnice między plonami otrzymanymi na obiektach nawożonych dawkami N 15 i N 2 okazały się statystycznie nieistotne. Słowa kluczowe: Festulolium, Lolium multiflorum, Lolium perenne, nawożenie azotem, odmiany, plonowanie, trwałość The aim of the study was comparison of yielding and persistence of six Czech and one Polish grass varieties at different site and rates of nitrogen fertilization. The studies were carried out in pure stands in 1998. The twin experiments were established in 1998 in two different sites: in Experimental Station at Jaktorów (Poland) and in Poprad-Matejovce (Slovakia). Seven varieties of four grass species were tested: three Czech Festulolium varieties: Bečva, Perun and Lofa, two Lolium 129

multiflorum varieties: Polish Kroto and Czech Jiskra, the Mustang variety of Lolium perenne and the Lekora variety of Festuca arundinacea. Three doses of nitrogen fertilization 9, 15 and 2 kg ha -1 were applied. The Perun, Lofa, Mustang and Lekora varieties yielded better in Poprad-Matejovce than at Jaktorów. It is connected, first of all, with higher amount of rainfall in the vegetation periods and with its more favorable distribution; the differences due to the year of study varied between %. Irrespective of the locality, the highest yields for three years have given the Lekora variety of Festuca arundinacea and the Festulolium varieties Perun and Lofa. Site conditions in Poprad-Matejovce let to survive for more persistent species and varieties. Already after the first year of study the Lolium multiflorum varieties Kroto and Jiskra and the Festulolium variety Bečva disappeared. The nitrogen fertilization had a clear favorable effect on the yields of tested species and varieties but the differences between the yields on doses of 15 and 2 kg ha -1 were not significant. Keywords: Festulolium, Lolium multiflorum, Lolium perenne, nitrogen fertilization, varieties, yields, persistence WSTĘP Poszukiwanie odmian i gatunków traw najbardziej przydatnych do produkcji pasz na krótkotrwałych użytkach zielonych wymaga ich sprawdzenia w różnych warunkach siedliskowych i użytkowych (Carnide i in., 1986; Fojtik i in, 199). Szczególnie interesujące wydaje się testowanie odmian w skrajnych warunkach np. na nizinach i w górach oraz ocena reakcji odmian na nawożenie azotowe. Powszechnie uważa się, że na intensywne krótkotrwałe użytki zielone nadają się przede wszystkim odmiany Lolium multiflorum, Lolium perenne oraz mieszańców międzyrodzajowych Festulolium, które w krótkim czasie osiągają wysokie plony, a jednocześnie dobrze wykorzystują azot mineralny (Falkowski i in., 1985; Morháč i in., 199; Kohoutek, 1992; Łyszczarz i in., 1997; Domański, Jokś, 1999). Nadal nie wiadomo, czy gatunki te zachowują podobną, satysfakcjonującą rolników trwałość w różnych warunkach siedliskowych. Celem badań było porównanie plonowania i trwałości wybranych polskich i czeskich odmian traw w zależności od siedliska i poziomu nawożenia azotem. MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w latach 1998 w ramach współpracy SGGW z Instytutem Użytków Zielonych i Rolnictwa Górskiego w Banskiej Bystrzycy (Słowacja). Identyczne doświadczenie założono w dwóch różnych warunkach siedliskowych: na Polu Doświadczalnym Zakładu Łąkarstwa SGGW w Jaktorowie (98 m n.p.m.) oraz w Popradzie-Matejovce (Słowacja, 7 m n.p.m.); w czterech powtórzeniach, w układzie split plot, na poletkach o powierzchni 15 m 2. Siew nasion wykonano: w Popradzie 29 kwietnia 1998 roku, natomiast w Jaktorowie 8 maja. Wysiano 7 odmian 4 gatunków traw: trzy tetraploidalne odmiany Festulolium: Bečva, Perun i Lofa wyhodowane w Stacji Hodowli Roślin w Hladké Životice Republika Czeska (Fojtik, 1994), dwie odmiany Lolium multiflorum: czeską odmianę Jiskra oraz polską odmianę Kroto, która stanowiła materiał hodowlany przy tworzeniu odmiany Jiskra (Fojtik, 1994), odmianę Lolium perenne Mustang, oraz odmianę Festuca arundinacea Lekora. 1

Stosowano następujące nawożenie mineralne w kg ha -1 : trzy poziomy nawożenia azotem 9, 15 i 2 N (w równych dawkach pod każdy pokos, tj. odpowiednio, 5 i 7 N) oraz nawożenie fosforem w Jaktorowie 39 P, w Popradzie P (wiosną), a nawożenie potasem w Jaktorowie K (w dwóch równych dawkach wiosną i po I pokosie), w Popradzie 8 K (wiosną). W roku siewu wykonano w Jaktorowie zaledwie jeden pokos, w Popradzie trzy, a w latach następnych w obu miejscowościach po trzy pokosy. W okresie trzech lat badań określano plony zielonej i suchej masy oraz udział gatunków wysianych i obcych (zachwaszczenie). Wyniki opracowano statystycznie stosując dwu- i trzyczynnikową analizę wariancji z zastosowaniem testu F Fishera-Snedecora i testu rozstępu Tukeya. WARUNKI BADAŃ Warunki pogodowe Przebieg warunków pogodowych w Jaktorowie w okresie badań 1998 nie był korzystny dla wzrostu i rozwoju traw; wszystkie trzy okresy wegetacji były suche (tab. 1). Wyjątkowo niekorzystne warunki występowały w maju 1998, czyli bezpośrednio po założeniu doświadczenia. Optymalne warunki dla rozwoju traw (wskaźnik Vinczeffy ego powyżej,2; Vinczeffy, 1984) występowały jedynie w krótkich okresach czasu po obfitych opadach (w VI 1998 r. i 1999 r. oraz w VII r.). Tabela 1 Rozkład średnich dobowych temperatur powietrza ( C) i miesięcznych sum opadów atmosferycznych (mm) w okresach wegetacji 1998 w Jaktorowie (a) i Popradzie-Matejovce (b) Distribution of average daily air temperatures ( C) and monthly sums of rainfall (mm) in growing seasons 1998 at Jaktorów (a) and Poprad-Matejovce (b) Miesiąc Month Średnie dobowe temperatury powietrza Average daily air temperatures ( C) Sumy miesięczne opadów Sums of monthly rainfall mm Klimatyczny wskaźnik opadowy Climatic rainfall coefficient mm ( C -1 ) 1998 1999 1998 1999 1998 1999 IV a,9 9,6 12,2 74,1 75,1 11,5,225,261,31 b 7,9 7,8 9,2 5,4 71,2 54,1,214,5,196 V a 15,9 12,2 15, 48,2 67,4 22,9,98,176,49 b 11,1 11,4 13,3 41,3 28,8 74,3,1,81,18 VI a 18,6 17,8 17,6 114,2 16,8 9,2,4,1,17 b 15,8 15,2 14,8 61,5 139,3 91,7,1,296, VII a 18,8 19,7 16,5 9,4 39, 16,1,155,64,313 b 16,2 17,3 14,8 3, 138,1 1,3,4,257,284 VIII a 17,6 17,3 16,8 44,1 37,7 55,,81,7,5 b 16, 14,9 16,7 21,5 46,2 18,2,43,,35 IX a 14,5 15,7 9,9 8,5 34,6 45,6,19,74,154 b 11,2 13,8, 75,9 7,2,7,226,17,2 IV IX a 16, 15,4 14,7 379,5 414,6 4,3,129,147,154 b 13, 13,4 13,1 353,6 4,8 399,3,148,174,165 131

Ogólnie można stwierdzić, że przebieg warunków atmosferycznych w okresach wegetacji roślin w latach 1998 w Popradzie-Matejovce był korzystniejszy w porównaniu do warunków występujących w Jaktorowie. Jedynie okres wegetacji w roku 1998 należał do suchych, natomiast dwa kolejne okresy wegetacji można uznać za średnio wilgotne (wskaźnik Vinczeffy ego powyżej,15). W miejscowości tej rozkład opadów atmosferycznych był bardziej równomierny niż w Jaktorowie i mniej było okresów wyjątkowo suchych. Należy jednak podkreślić, że w Popradzie-Matejovce wystąpiły niższe temperatury w okresie zimowym, które przyczyniły się do wymarznięcia roślin, zwłaszcza odmian Lolium multiflorum i Festulolium odmiany Bečva. Warunki glebowe Obie lokalizacje doświadczenia różniły się między sobą także warunkami glebowymi: rodzajem gleby oraz jej zasobnością w składniki pokarmowe (tab. 2). Niektóre właściwości chemiczne gleby w Jaktorowie i w Popradzie-Matejovce Some chemical properties of the soil at Jaktorów and Poprad-Matejovce Lokalizacja PH Próchnica% P K Mg Localization 1mol KCl dm -3 Humus% mg kg -1 Jaktorów 5, 2, 59, 16,6 16,9 Poprad-Matejovce 7,3 3,76 49,6 164,5,5 Tabela 2 W Jaktorowie była to czarna ziemia zdegradowana, słabo próchniczna, o kwaśnym odczynie, uboga w potas i magnez oraz średnio zasobna w fosfor. W Popradzie- Matejovce gleba brunatna właściwa wytworzona z utworów iluwialno-gliniastych, próchniczna, o odczynie obojętnym, średnio zasobna w potas i fosfor oraz bardzo zasobna w magnez. WYNIKI I DYSKUSJA Plonowanie odmian W roku siewu (1998) w warunkach Słowacji, niezależnie od poziomu nawożenia azotem, najwyższymi plonami charakteryzowały się odmiany Jiskra i Bečva, a następnie Kroto i Perun (tab. 3). W Jaktorowie różnice w plonowaniu odmian były statystycznie nieistotne z wyjątkiem odmiany Kroto, która ze względu na silne porażenie grzybami rdzawnikowymi plonowała najgorzej (Janicka i in., 1; Stypiński i in., 1). Obserwowano jednak tendencję wyższych plonów odmian Festulolium. W 1999 roku (I rok użytkowania), zarówno w Polsce jak i w Słowacji, uzyskano najwyższe w trzyletnim okresie badań plony, niezależnie od poziomu nawożenia azotem i odmiany. Bardzo dobrze plonowały odmiany Perun i Lekora, a w doświadczeniu w Jaktorowie również odmiana Festulolium Bečva (Stypiński i in., 1). W roku w obu miejscowościach zdecydowanie wyższymi plonami wyróżniła się odmiana Lekora Festuca arundinacea, natomiast pozostałe odmiany plonowały na zbliżonym poziomie (różnice statystycznie nieistotne). 132

Tabela 3 Plony netto suchej masy w t ha -1 uzyskane w Popradzie-Matejovce w latach 1998 w zależności od odmiany i nawożenia azotem Net yields of dry matter (t ha -1 ) obtained at Poprad-Matejovce in the years 1998 depending on variety and nitrogen fertilization Odmiana Variety N 9 N 15 N 2 Średnia Mean 1998 Perun 6,32 8,91 8,78 8,1 c* Bečva 8,98,27 9,63 9,63 a Jiskra 9,2,44 9,89 9,79 a Kroto 6,83 9,95 9, 8,66 b Lofa 5,72 8,32 8,13 7,39 d Mustang 5,7 6,97 8,18 6,95 d Lekora 3,39 4,48 5,4 4, e Średnia 6,57 B 8,48 A 8,41 A Mean NIR dla odmian; LSD for varieties,53 NIR dla nawożenia; LSD for fertilization,38 1999 Perun 8,65 12,35 13,74 11,58 b Lofa 8,99 11,81 12,76 11,19 b Mustang 8,44 12,14 12,51 11,3 b Lekora,27 14,7 13,58 12,64 a Średnia Mean NIR dla odmian; LSD for varieties,59 NIR dla nawożenia; LSD for fertilization 1,1 9,9 B 12,59 A 13,15 A Perun 6,21 8,36 8,36 7,64 b Lofa 5,37 8,57 8,6 7,51 b Mustang 5,47 8,63 8,11 7,4 b Lekora 8,54,15 12,95,55 a Średnia Mean NIR dla odmian; LSD for varieties 1,25 NIR dla nawożenia; LSD for fertilization NS 6,4 8,93 9,51 1998 Perun 21,12 29,37,88 27,12 a Lofa,8 28,7 29,5 26,9 ab Mustang 19,61 27,74 28,8 25,38 b Lekora 22, 28,71 31,55 27,48 a Średnia Mean,75 B 28,63 A,18 A NIR dla odmian; LSD for varieties 1,64 NIR dla nawożenia; LSD for fertilization 3,83 * Liczby oznaczone tymi samymi literami nie różnią się istotnie między sobą * Figures indicated by the same letters are not significantly different Wyniki trzyletnich badań wykazały lepsze plonowanie odmian Perun, Lofa, Mustang i Lekora w warunkach Słowacji (tab. 3, rys. 1), gdzie niezależnie od odmiany i poziomu nawożenia azotem plony były wyższe średnio o około % (w roku 1999 o ok. %, a w latach 1998 i aż o ok. %) w porównaniu do plonów tych czterech odmian uzyskanych w Jaktorowie. 133

Perun 4 N 9 N 15 N 2 Średnia Mean Lofa 4 N 9 N 15 N 2 Średnia Mean Mustang 4 N 9 N 15 N 2 Średnia Mean Lekora 4 N 9 N 15 N 2 Średnia Mean Jaktorów Poprad Rys. 1. Suma plonów netto suchej masy uzyskanych w latach 1998 w Jaktorowie i w Popradzie w zależności od odmiany i poziomu nawożenia azotem NIR. dla odmian: Jaktorów 1,77; Poprad 1,64 Fig. 1. Sums of net yields of dry matter obtained in the years 1998 at Jaktorów and in Poprad- Matejovce depending on variety and nitrogen fertilization. LSD for varieties: Jaktorów 1.77; Poprad 1.64 Prawdopodobnie było to spowodowane lepszymi warunkami glebowymi i korzystniejszym przebiegiem warunków pogodowych, a zwłaszcza bardziej równomiernym rozkładem opadów atmosferycznych i mniejszą ilością okresów suchych (tab. 1). Jednocześnie 134

należy jednak pamiętać, że w warunkach Słowacji już po pierwszym roku badań wypadły Bečva, Jiskra i Kroto. Rozpatrując sumę plonów uzyskanych za okres trzech lat w Jaktorowie najwyższymi plonami charakteryzowała się odmiana Lekora Festuca arundinacea (24,43 t ha -1 ) oraz badane odmiany Festulolium (Bečva 22,22 t ha -1, Perun 21,78 t ha -1, Lofa,82 t ha -1 ). Podobną kolejność odmian pod względem plonowania stwierdzono w warunkach Słowacji (tab. 3), z wyjątkiem odmiany Festulolium Bečva, która okazała się niską mrozoodpornością i wypadła po pierwszym okresie zimowym, gdy w grudniu 1998 roku wystąpiły bardzo niskie temperatury przy bardzo cienkiej pokrywie śnieżnej. Analiza statystyczna plonowania badanych odmian niezależnie od siedliska wykazała, że spośród czterech pozostałych przez cały okres badań odmian najwyżej plonowały odmiany Lekora i Perun, a w dalszej kolejności Lofa i Mustang. Różnice były niewielkie, ale istotne statystycznie (rys. 2). Spośród najwyżej plonujących odmian na uwagę zasługuje zwłaszcza odmiana Perun, charakteryzująca się najkorzystniejszą, z punktu widzenia jakości paszy, strukturą biomasy nadziemnej, wyrażającą się największym udziałem blaszek liściowych i pędów wegetatywnych w plonie suchej masy (Janicka, Stypiński, 1). 25 15 5 Lekora Perun Lofa Mustang NIR / LSD Rys. 2. Sumy plonów netto suchej masy uzyskanych w latach 1998 dla 4 odmian traw niezależnie od miejscowości i poziomu nawożenia azotem Fig. 2. Sums of net yields of dry matter obtained in the years 1998 for 4 varieties independently on localization and nitrogen fertilization Nawożenie azotem korzystnie wpłynęło na wzrost plonów, jednak różnice w plonach między kombinacjami nawozowymi N 15 i 2 były małe i z reguły nieistotne statystycznie, zarówno w warunkach polskich (Stypiński i in., 1) jak i słowackich (tab. 3). Wyraźnie niższe plony były natomiast na obiektach nawożonych N 9. Wyższe nawożenie azotem (15 kg ha -1 ) było lepiej wykorzystywane przez rośliny w warunkach Popradu niż w Jaktorowie średnio za cały okres badań wzrost plonu suchej masy odpowiednio o 38% i 25% w stosunku N 9 (rys. 3). Badania wyraźnie wykazały, że 135

dawka 2 kg N ha -1 jest nieuzasadniona ekonomicznie zarówno w warunkach polskich jak i słowackich (Stypiński, 1996).W związku z tym wydaje się, że dawka 15 kg N ha -1 była optymalna. Stwierdzono jednak współdziałanie między dawką azotu a odmianą, zwłaszcza w warunkach Jaktorowa, gdzie najlepiej zareagowały na wzrost nawożenia azotem od 15 do 2 kg N ha -1 odmiany Bečva i Jiskra (średnio za 3 lata plony wyższe o ok. 3 t ha -1 ). W Popradzie różnice te były mniejsze i statystycznie nieistotne. Ponadto reakcja badanych odmian na dawkę nawożenia azotem zależała od roku i w warunkach polskich była największa w roku (Stypiński i in., 1). 35 25 15 5 N 9 N 15 N 2 NIR /LSD Jaktorów Poprad Rys. 3. Suma plonów netto suchej masy uzyskanych w latach 1998 w Jaktorowie i w Popradzie- Matejovce średnio dla odmian w zależności od poziomu nawożenia azotem Fig. 3. Sums of net yields of dry matter obtained in the years 1998 at Jaktorów and in Poprad- Matejovce, average for varieties, as influenced by nitrogen fertilization Trwałość odmian Uzyskane wyniki wykazały znacznie lepsze utrzymywanie się badanych odmian, zwłaszcza Lolium multiflorum i odmiany Bečva Festulolium w warunkach polskich, które w Słowacji już w drugim roku badań wypadły. Odmiany Bečva, Jiskra i Kroto okazały się najbardziej wrażliwe na warunki panujące w Popradzie w okresie zimowym 1998/99 (niskie temperatury, cienka pokrywa śnieżna). W okresie I odrostu w roku 1999 na obiektach obsianych omawianymi odmianami odnotowano 25 5% pustych miejsc i 15 % gatunków obcych. Najgorsza okazała się polska odmiana Kroto, która w warunkach polskich uważana była za odmianę Lolium multiflorum o największej zimotrwałości. Wiosną roku 1 w Słowacji zlikwidowano odmiany: Perun, Lofę, Mustang i Lekorę ze względu na wzrastające zachwaszczenie i duże różnice między powtórzeniami. W Jaktorowie przeprowadzono pełny cykl badań w latach 1998, a w roku 1 w zasadzie utrzymywały się jeszcze trzy odmiany tzn. Lekora, Mustang i Perun. Na 136

podkreślenie zasługuje fakt, że mieszańce Festulolium okazały się bardziej trwałe i charakteryzowały się mniejszą wrażliwością na niekorzystne warunki pogodowe w porównaniu do odmian Lolium multiflorum, zwłaszcza w warunkach polskich, co jest zgodne z wcześniejszymi badaniami (Domański i Jokś, 1999; Zwierzykowski i in., 1993). Ze względu na to, że wcześniejsze badania wykazały korzystne efekty stosowania odmian Festulolium w mieszankach z roślinami motylkowatymi: Medicago sativa, Trifolium pratense i Trifolium repens (Borowiecki, 1997; Kryszak, 1), interesujące byłoby sprawdzenie czeskich odmian w takich mieszankach. W Jaktorowie (98 m n.p.m.) spośród gatunków obcych w największym udziale występowały cztery gatunki: Agropyron repens, Rumex acetosa, Leontodon autumnalis i Achillea millefolium. Mniejszy udział stanowiły: Taraxacum officinale, Stellaria media, Poa pratensis, Dactylis glomerata, Polygonum persicaria, Melandrium album, Capsella bursa-pastoris, Cerastium vulgatum i Plantago lanceolata. W warunkach Słowacji (7 m n.p.m.) spośród gatunków obcych największym udziałem charakteryzowały się gatunki, takie jak: Arctium tomentosum, Anthemis arvensis, Taraxacum officinale i Cirsium arvense. Mniejszy udział stanowiły: Achillea millefolium, Convonvulus arvensis, Ranunculus sp., Capsella bursa-pastoris, Silene inflata, Viola tricolor, Atriplex prostrata, Rumex acetosa, Poa pratensis, Poa trivialis i Dactylis glomerata. Z przeprowadzonych badań wynika, że odmiany Festulolium, zarówno w Polsce, jak i w Słowacji, w porównaniu do odmian Lolium multiflorum, okazały się bardziej trwałe i bardziej plenne, a także bardziej odporne na niekorzystne warunki klimatyczne (niskie temperatury i susze), co potwierdza wcześniejsze badania (m.in. Domański i Jokś, 1999; Fojtik, 199; Zwierzykowski i in., 1993). Reasumując należy stwierdzić, że niektóre czeskie odmiany, zwłaszcza Festulolium (Perun, Bečva) mogą być wykorzystywane do produkcji pasz na przemiennych użytkach zielonych w Polsce. WNIOSKI 1. Odmiany Perun, Lofa, Mustang i Lekora plonowały znacznie lepiej w warunkach Popradu-Matejovce niż w Jaktorowie, co związane jest przede wszystkim z wyższą sumą opadów w okresie wegetacji i bardziej korzystnym ich rozkładem; różnice w plonach wynosiły w zależności od roku badań średnio %. 2. Niezależnie od miejscowości najwyższe plony za okres badań osiągnęły odmiany Lekora Festuca arundinacea oraz odmiany Festulolium Perun i Lofa. 3. Warunki siedliskowe w Popradzie-Matejovce pozwoliły na utrzymanie się tylko bardziej trwałych gatunków i odmian; już po pierwszym roku badań wypadły odmiany Lolium multiflorum Jiskra i Kroto oraz odmiana Festulolium Bečva. 4. Nawożenie azotem korzystnie wpłynęło na plony badanych gatunków i odmian, ale różnice między plonami uzyskanymi na obiektach nawożonych dawkami N 15 i N 2 okazały się nieistotne. Optymalnym poziomem nawożenia azotem, zarówno w Polsce jak i w Słowacji, była dawka N 15 (po 5 kg N pod każdy odrost), 137

natomiast dawka N 2 (po 7 kg N pod każdy odrost) wydaje się nieuzasadniona ekonomicznie. LITERATURA Borowiecki J. 1997. Przydatność Festulolium do uprawy w mieszankach z koniczyną czerwoną. Pam. Puł. 111: 21 33. Carnide V.P., do Valle Ribeiro M., Dias da Silva A. 1986. Behaviour of Festulolium hybrids under summer stress in north-east Portugal. Proc. of the 11 th Gen. Meet. of Europ. Grassld. Fed., Troia, Portugal, 4 9 May. Domański P., Jokś W. 1999. Odmiany Festulolium efekt postępu biologicznego. Zesz. Nauk. ATR Bydgoszcz, 2, Rolnictwo, 44: 87 94. Falkowski M., Kukułka I., Kozłowski S. 1985. Cechy jakościowe charakterystyczne Lolium multiflorum. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 293: 139 149. Fojtik A., Světlik V., Horák J., Černoch V. 199. New varieties of Festulolium, Festuca arundinacea and Poa pratensis. Proc. of the 13 th Gen. Meet. of Europ. Grassld. Fed., Banska Bystrica, Czechoslovakia: 459 461. Fojtik A. 1994. Methods of grass improvement used at the Plant Breeding Station Hladke Zivotice. Genet. Pol., 35A: 25 31. Janicka M., Stypiński P. 1. Ocena cech morfologiczno-biologicznych trzech odmian Festulolium w warunkach zróżnicowanego nawożenia azotem. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 479: 133 141. Janicka M., Stypiński P., Ilavska I. 1. Tempo wzrostu i rozwoju dwóch tetraploidalnych odmian Lolium multiflorum i jednej odmiany Lolium perenne. Pam. Puł. 125: 243 252. Kryszak J. 1. Plonowanie i jakość mieszanki Festulolium braunii (K. Richter) A. Camus z koniczyną łąkową i lucerną siewną na gruntach ornych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 479: 173 178. Kohoutek A. 1992. Production, quality and persistence of the Czechoslovak assortment of grasses and clover. Proc. of the 14 th Gen. Meet. of Europ. Grassld. Fed., Lahti, Finland: 447 448. Łyszczarz R., Dembek R., Sikora J., Zimmer-Grajewska M. 1997. Zróżnicowanie cech użytkowych odmian Lolium perenne L., Lolium multiflorum Lam. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 451: 213 219. Morháč, J. Kašper, D. Rataj, A. Kohoutek. 199. Maintenance of temporary grassland in different ecological conditions. Proc. of the 13 th Gen. Meet. of Europ. Grassld. Fed., Banska Bystrica, Czechoslovakia: 395 399. Stypiński P. 1996. Optymalizacja nawożenia azotowego pastwisk na grądach. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 442: 45 416. Stypiński P., Janicka M., Rataj D. 1. Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotowego na plonowanie wybranych gatunków i odmian traw. Pam. Puł. 125: 13. Vinczeffy J. 1984. The effect of some ecological factors on grass yield. Proc. of the th Gen. Meet. of Europ. Grassld. Fed., Ås, Norway, 26 June: 76 79. Zwierzykowski Z., Jokś W., Naganowska B. 1993. Mieszańce amfitetraploidalne Festuca pratensis Huds. Lolium multiflorum Lam. [= Festulolium braunii (K. Richter) A. Camus]. Biul. IHAR 188: 61 69. 138