Spis treści: Str. I. Nota metodologiczna 7 II. Charakterystyka badanej próby 11 III. Kontekst i tendencje uwarunkowań mieszkalnictwa w Polsce i Bydgoszczy 17 IV. Analiza obecnej sytuacji mieszkaniowej respondentów 27 V. Analiza planowanych zmian 50 VI. Bydgoszcz jako miejsce Ŝycia i zamieszkania 67 VII. Opis i analiza materiału jakościowego 84 VIII. Wnioski i rekomendacje 91 1
Spis tabel: Str. Tabela 1.1 Struktura zakładanej i zrealizowanej próby wg jednostek urbanistycznych 8 Tabela 3.1. Charakterystyka demograficzna populacji Bydgoszczy Tabela 3.2. Saldo migracji wewnętrznych ogółem w gminach woj. kujawsko-pomorskiego wg kategorii gmin. 19 Tabela 3.3. Zasoby mieszkaniowe Bydgoszczy na tle regiony i subregionu 25 17 Tabela 4.1. Czas zamieszkiwania w Bydgoszczy Tabela 4.2. Okres zamieszkiwania w obecnym mieszkaniu 27 27 Tabela 4.3. Tytuł prawny do mieszkania 29 Tabela 4.4. Kategoria społeczno-zawodowa a tytuł prawny do mieszkania 30 Tabela 4.5. Struktura wieku budynków porównanie udziału w próbie w stosunku do zabudowań w Bydgoszczy 33 Tabela 4.6. Rodzaj gospodarstwa domowego na tle województwa Tabela 4.7. Struktura gospodarstw wyposaŝonych w elementy infrastruktury mieszkania 42 Tabela 4.8. Zadowolenie z miejsca zamieszkania z rozbiciem na poszczególne elementy 45 Tabela 4.9. Niezadowolenie z miejsca zamieszkania z rozbiciem na poszczególne elementy 45 36 Tabela 4.10. Poszczególne elementy warunków zamieszkiwania a ogólne zadowolenie z warunków mieszkaniowych ranking 46 Tabela 5.1. Zestawienie deklarowanych działań wg częstotliwości ich wskazań 50 Tabela 5.2. Rodzaj planowanego działania a lokalizacja zmierzenia Tabela 5.3. Przyczyny i motywy działań mieszkaniowych według liczby wskazań 51 56 2
Tabela 6.1. Ranking dzielnic Tabela 6.2. Dzielnice według wskazań pozytywnych jako obszarów poŝądanych dla zamieszkiwania 68 Tabela 6.3. Dzielnice według wskazań negatywnych jako obszarów odrzuconych dla zamieszkiwania 68 67 Tabela 6.4. Bydgoszcz w porównaniu z innymi miastami Tabela 6.5. Plusy mieszkania w Bydgoszczy Tabela 6.6. Minusy mieszkania w Bydgoszczy Tabela 6.7. Co powinny zrobić władze samorządowe, aby zwiększyć atrakcyjność Bydgoszczy jako miejsca zamieszkania? Tabela 6.8. Symbole Bydgoszczy 73 78 79 81 82 3
Spis wykresów: Wykres 1.1. Struktura zakładanej i zrealizowanej próby wg jednostek urbanistycznych Wykres 2.1. Struktura badanej populacji według kategorii płci Wykres 2.2. Struktura wiekowa badanej zbiorowości Str. 11 12 Wykres 2.3. Długość zamieszkiwania w Bydgoszczy 13 Wykres 2.4. Deklaracje chęci zmiany zamieszkania a typ zabudowy 14 Wykres 2.5 Deklarujący chęć zamian według wykształcenia 15 Wykres 2.6. Badana populacja według kategorii społeczno zawodowych 16 Wykres 3.1. Bilans migracje w wybranych powiatach w latach 1996-2003 19 Wykres 3.2. Saldo migracji na 1000 ludności w województwie kujawsko-pomorskim 20 Wykres 3.3 Dynamika mieszkań oddanych do uŝytkowania w województwie kujawsko-pomorskim 21 Wykres 3.4 Struktura mieszkań oddanych do uŝytku w Bydgoszczy Wykres 3.5 Przeciętne wynagrodzenie w poszczególnych sekcjach sektora przedsiębiorstw w Bydgoszczy 23 Wykres 3.6. Średnie ceny lokali mieszkalnych w województwach Wykres 3.7. Profil sytuacji mieszkaniowej w Bydgoszczy na tle duŝych miast w Polsce 25 Wykres 4.1. Rodzaj zamieszkiwanego budynku a stosunek prawny do mieszkania/domu 28 22 24 Wykres 4.2. Struktura własności mieszkań Wykres. 4.3 Czas zamieszkiwania a samodzielność mieszkań Wykres. 4.4 Struktura wieku budynków 29 31 32 4
Wykres 4.5. Struktura wieku budynków porównanie udziału w próbie w stosunku do zabudowań w Bydgoszczy 34 Wykres 4.6. Liczba osób w gospodarstwie Wykres 4.7. Typ gospodarstw Wykres 4.8. Struktura mieszkań według liczby izb Wykers 4.9. Struktura mieszkań według liczby izb na tle Polski i województwa 38 Wykres 4.10. Struktura wielkości mieszkań w m2 Wykres 4.11. Wielkość mieszkań według przyjętych kategorii Wykres 4.12. Miesięczne wydatki związane z zamieszkiwaniem Wykres 4.13. Miesięczne koszty zamieszkiwania a zadowolenie Wykres 4.14. Posiadane dzieci a zadowolenie z bezpieczeństwa w otoczeniu mieszkania 47 Wykres 4.15. Rodzaj zamieszkiwanego budynku a zadowolenia Wykres 5.1. Deklarowana perspektywa czasowa dla planowanych działań mieszkaniowych 53 Wykres 5.2. Rodzaj zamieszkiwanego budynku a perspektywa czasowa planowanych działań 54 Wykres 5.3. Wykształcenie a perspektywa czasowa planowanych działań 55 35 36 37 39 39 41 44 47 Wykres 5.4. Rodzaj zamieszkiwanego budynku a motywy działań Wykres 5.5. Motywy podejmowanych działań w perspektywie czasowej Wykres 5.6. Powody podejmowanych działań mieszkaniowych Wykres 5.7. Liczba izb w mieszkaniu stan obecny i planowany 57 58 59 60 5
Wykres 5.8. Cechy mieszkania według stopnia waŝności Wykres 5.9. Sposoby finansowania planów mieszkaniowych Wykres 5.10. Pozafinansowe przyczyny i bariery zmian mieszkaniowych 65 Wykres 6.1. Bydgoszcz w opinii Polaków na tle innych miast Wykres 6.2.Czy chciałby Pan/Pani, aby Pana/Pani dzieci mieszkały w Bydgoszczy? Wykres 6.3. Wiek a aspiracje wobec dzieci Wykres 6.4. PrzynaleŜność do kategorii społeczno zawodowej a aspiracje wobec dzieci Wykres 6.5. Deklarowana chęć wyprowadzenia się z Bydgoszczy Wykres 6.6. Wiek a chęć wyprowadzenia się z Bydgoszczy Wykres 6.7. Kategoria społeczno zawodowa a chęć wyprowadzenia się z Bydgoszczy Wykres 6.8. Opinie na temat dynamiki miast 80 63 64 72 74 74 75 76 76 77 Spis map: Str. Ranking obszarów miasta według wskazań pozytywnych 70 Ranking obszarów miasta według wskazań negatywnych 71 6
Badanie dla Miejskiej Pracowni Urbanistycznej Badanie wykonane w lipcu 2007 roku, przez Centrum Analiz Społecznych i Rynkowych, WyŜszej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy. Zespół w składzie: dr Agnieszka Jeran, dr Grzegorz Kaczmarek, mgr Paulina Bąk, mgr Lucyna Swoińska, przy merytorycznej współpracy Stanisława Wrońskiego i mgr inŝ. arch krajobrazu Ewy Pietrzak z Miejskiej Pracowni Urbanistycznej. Nota metodologiczna: Ze względu na niepełną wiedzę na temat cech społeczno-demograficznych mieszkańców Bydgoszczy co jest spowodowane nieaktualnością wielu danych urzędowych chociaŝby meldunkowych, zdecydowano się na dobór losowy z operatu przestrzennego. Oznacza to, Ŝe nie znając cech populacji będącej przedmiotem badania, kierowano się proporcjonalnością rozkładu próby w przestrzeni miasta. W pięciu jednostkach urbanistycznych zdecydowano nie realizować badania. Były to: Biedaszkowo, Bielice, Czersko Polskie, Smukała, Wypaleniska. Decyzja ta wynikała z bardzo małej odnotowanej wielkości zaludnienia. Zakładana próba licząca 400 respondentów (gospodarstw domowych) miała być zatem realizowana w 36 jednostkach urbanistycznych całej Bydgoszczy, a wielkość próby w kaŝdej z nich załoŝono jako wprost proporcjonalną do wielkości zaludnienia. ZałoŜenie to wymaga pewnych zastrzeŝeń wielkość zaludnienia nie jest wprost i bez zastrzeŝeń przekładalna na liczbę gospodarstw domowych. Tak jak w róŝnych regionach kraju średnia liczba osób w gospodarstwie domowym jest róŝna, tak róŝna jest ta średnia w poszczególnych obszarach miast. Niestety, zróŝnicowanie to nie było znane w chwili ustalania wielkości próby, dlatego posługiwano się informacjami o zaludnieniu. Ponadto oficjalnie odnotowywane zaludnienie zwykle odbiega od rzeczywistego, co jest związane z niedopełnianiem wymogów meldunkowych. Istotnym argumentem dla zastosowania wskazanej przestrzennej proporcjonalności, jest to, Ŝe takŝe nieznana w momencie badania była struktura właścicieli, najemców i lokatorów mieszkań i domów w Bydgoszczy. 7
Tabela 1.1 Struktura zakładanej i zrealizowanej próby wg jednostek urbanistycznych nazwa jednostki urbanistycznej liczba mieszkańców* udział w całości [%] zakładana wielkość próby (liczba wywiadów) zrealizowana próba (liczba wywiadów) udział w próbie [%] Babia Wieś 1785 0,4648 2 2 0,5435 Bartodzieje 25917 6,7479 27 25 6,7935 Bielawy 5546 1,444 6 6 1,6304 Błonie 16910 4,4028 18 18 4,8913 Bocianowo 14686 3,8237 15 15 4,0761 Brdyujście 1414 0,3682 1 1 0,2717 Bydgoszcz Wschód 1908 0,4968 2 2 0,5435 CzyŜkówko 7688 2,0017 9 8 2,1739 Flisy 862 0,2244 1 1 0,2717 Fordon F1 38511 10,027 40 34 9,2391 Fordon F2 32455 8,4502 34 27 7,337 Fordon F3 2324 0,6051 2 1 0,2717 Glinki 5751 1,4974 6 6 1,6304 Górzyskowo 8287 2,1576 9 8 2,1739 Jachcie 4240 1,1039 4 5 1,3987 Jary 6320 1,6455 7 7 1,9022 Kapuściska 26039 6,7796 27 26 7,0652 Łęgnowo I 2146 0,5587 2 0 0 Łęgnowo II 805 0,2096 1 1 0,2717 Miedzyń 11740 3,0567 12 9 2,4457 Myślęcinek, Las Gdański 717 0,1867 1 0 0 Okole 13216 3,411 14 13 3,5326 Opławiec 1010 0,263 1 1 0,2717 Osiedle Leśne 13470 3,5071 14 11 2,9891 Osowa Góra 14059 3,6605 15 13 3,3526 Piaski 2451 0,6382 3 4 1,087 Prądy 720 0,1875 1 1 0,2717 Siernieczek 1384 0,3603 1 1 0,2717 Skrzetusko 5069 1,3198 5 5 1,3587 Szwederowo 34717 9,0391 36 35 9,5109 Śródmieście 27508 7,1624 28 26 7,0652 Wilczak 4791 1,2474 5 5 1,3587 WyŜyny 32702 8,5145 34 34 9,2391 Wzgórze Wolności 12320 3,2077 13 13 3,5326 Zawisza 1634 0,4254 2 2 0,5435 Zimne Wody 1799 0,4684 2 2 0,5435 ogółem 384076 400 368 * dane z 2005 roku; dzięki uprzejmości MPU w Bydgoszczy 8
Właściwy operat losowania stanowił spis ulic podzielonych na jednostki urbanistyczne. W trakcie wykonywania badania ustalona próba stawała się celową, poniewaŝ filtrujące pytania ankieterów obejmowały ustalenie, czy respondent (traktowany jako przedstawiciel gospodarstwa domowego) planuje zmianę swoich warunków mieszkaniowych i czy planuje zakup mieszkania (działki, domu itp.). Właściwemu badaniu podlegały osoby, które odpowiedziały twierdząco na jedno z pytań filtrujących. Taka procedura sprawiła, Ŝe w rzeczywistości podlegającą badaniu populacją byli nie tyle mieszkańcy Bydgoszczy czy bydgoskie gospodarstwa domowe, co gospodarstwa domowe planujące i realizujące działania ukierunkowane na zmianę własnych warunków mieszkaniowych i/lub kupno mieszkania (domu, działki budowlanej). Zastosowanie procedur statystycznych miało pozwolić na uogólnianie uzyskanych wyników z próby na populację z uwzględnieniem błędu szacowania nie większego niŝ 5% i z prawdopodobieństwem wynoszącym 95%. JednakŜe z róŝnych powodów nie została zrealizowana cała zakładana wielkość próby. Dzielnice, które nie zostały, mimo zakwalifikowania się do próby przebadane to Myślęcinek oraz Łęgnowo II, natomiast największy odsetek braków w realizacji wywiadów dotyczył dzielnicy Fordon. W realizacji projektu dzielnica ta, jak równieŝ Osowa Góra czy Miedzyń, okazały się niezwykle trudne dla prac ankieterskich. Rozległość terytorialna, na pewnych obszarach, przewaga domków jednorodzinnych, willi, utrudniała fakt znalezienia osoby chcących wyprowadzić się z owej dzielnicy. Po przeprowadzeniu wywiadów do dalszych analiz (zaprezentowanych w kolejnych częściach raportu) zakwalifikowano 368 kwestionariuszy, próba okazała się zatem mniejsza od zakładanej o 32 respondentów. Kluczowe dla moŝliwości przeprowadzania zakładanych uogólnień była jednak jej przestrzenna proporcjonalność i jak pokazuje poniŝszy wykres (i dane w tabeli powyŝej) została ona zachowana. Jednak ze względu na mniejszą liczebność próby nieznacznie wzrasta do 5,2% błąd szacowania. 9
Wykres 1.1 Struktura zakładanej i zrealizowanej próby wg jednostek urbanistycznych. 12 10 8 6 4 2 0 Babia Wieś Bartodzieje Bielawy Błonie Bocianowo Brdyujście Bydgoszcz Wschód CzyŜkówko Flisy Fordon F1 Fordon F2 Fordon F3 udział w całości Glinki Górzyskowo Jachcice Jary Kapuściska Łęgnowo I Łęgnowo II Miedzyń Myślęcinek, Las Gdański udział w próbie Okole Opławiec Osiedle Leśne Osowa Góra Piaski Prądy Siernieczek Skrzetusko Szwederowo Śródmieście Wilczak WyŜyny Wzgórze Wolności Zawisza Zimne Wody 10
Charakterystyka badanej próby Wykres 2.1. Struktura badanej populacji według kategorii płci kobieta męŝczyzna 40% 60% Wśród osób biorących udział w badaniach czyli wszystkich zapytanych przez ankieterów (zarówno tych którzy deklarowali na poprawę warunków zamieszkania lub zakup nieruchomości jak równieŝ nie planujących takich działań) według dychotomicznego podziału w oparciu o kryterium płci, przewaŝający odsetek stanowiły kobiety 60 % badanych (męŝczyźni 40 % badanych). W związku z faktem, iŝ badaniom podlegały poszczególne osoby z losowo wybranych gospodarstw domowych struktura ta nie odzwierciedla w pełni stosunku kobiet do męŝczyzn całej populacjo miasta Bydgoszczy, która kształtuje się na poziomie 53% kobiet oraz 47% męŝczyzn (GUS: Stan na dzień 31 XII 2005). Kilkuprocentowa przewaga kobiet w próbie to wynik przede wszystkim faktu, iŝ kobiety częściej przebywają w domach oraz chętniej udzielają odpowiedzi na stawiane pytania. 11
Wykres 2.2. Struktura wiekowa badanej zbiorowości 18 17,3% % 16 14 12 10 8 13,6% 13,6% 11,3% 10,1% 9,1% 6,3% 5,1% 3,7%3,8% 6 4 2 1,4% 1,7%1,9% 0 do 18 roku Ŝycia 19-24 25-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 61-65 66-70 71-75 powyŝej 75 roku Ŝycia PowyŜszy wykres odzwierciedla strukturę wiekową badanych osób Najliczniejszą kategorię stanowią osoby pomiędzy dwudziestym piątym a trzydziestym rokiem Ŝycia 17,3%. Kolejne dwie równoliczne kategorie wiekowe (13,6%) to osoby mieszczące się przedziałach 19-24 oraz 31-35 lat, od tej kategorii udział poszczególnych grup wiekowych zmniejsza się, a najmniej liczne kategorie stanowią osoby powyŝej siedemdziesięciu lat odpowiednio 1,7% badani w wieku 71-75 lat oraz 1,9 % ankietowani powyŝej 75 roku Ŝycia. Biorąc pod uwagę perspektywę czasową zamieszkiwanie w Bydgoszczy, największy odsetek osób deklaruje, iŝ mieszka w Bydgoszczy powyŝej 15 lat, jest to 36 % badanych, natomiast 22 % zamieszkuje Bydgoszcz od urodzenia. Jeśli wziąć pod uwagę fakt, iŝ badaniom podlegały wyłącznie sposoby pełnoletnie, czyli powyŝej 18 roku Ŝycia, w wyniku połączenia tych dwóch kategorii (gdyŝ obie de facto wskazują na perspektywę powyŝej 15 lat) uzyskujemy wskaźnik 58% osób zamieszkujących Bydgoszcz dłuŝej niŝ 15 lat. W perspektywie pięcioletniej 20% badanych deklaruje, iŝ mieszka w Bydgoszczy, z czego 7% od niespełna roku. Natomiast 22% zapytanych w badaniu osób mieszka w Bydgoszczy w okresie od 5 do 15 lat. 12
Wykres 2.3. Długość zamieszkiwania w Bydgoszczy od urodzenia powyŝej 15 lat od 5 do 15 lat od roku do 5 lat od niespełna roku 13% 7% 22,2% 22% 35,8% PoniŜszy wykres ilustruje odsetek osób przypadających na poszczególne kategorie rodzaju zabudowy w jakich zamieszkują badani. Wyniki zostały przedstawione w formule porównawczej dla całej populacji badanych oraz wyłącznie dla osób chcących dokonać zakupu mieszkania lub działań na rzecz poprawy warunków mieszkaniowych wskazania procentowe obydwu kategorii osób w stosunku do całości badanych są zbliŝone. W bloku zamieszkuje największy odsetek badanych osób 44,3%. Natomiast co trzeci badany bydgoszczanin zamieszkuje dom jednorodzinny, wolnostojący lub willę (31 %), a co piąty mieszkaniec Bydgoszczy kamienicę (22%). Jeden procent zapytanych osoby zamieszkuje budynki zaliczane do kategorii inny typ zabudowy (baraki, pomieszczenia gospodarcze oraz inne niemieszkalne). 13
Wykres 2.4. Deklaracje chęci zmiany zamieszkania a typ zabudowy osoby deklarujące chęć zmiany miejsca zamieszkania wszystkie osoby badane w innym typie zabudow y (baraki, pomieszczenia gospodarcze, inne niemieszkalne...) w domu jednorodzinnym, w olnostojącym, w w illi 0,7% 1,1% 30,4% 31,3% w kamienicy 22,2% 21,7% w bloku 44,3% 44,3% 0 10 20 30 40 50 % Wśród badanej zbiorowości, pomiędzy osobami które zadeklarowały chęć zmiany warunków zamieszkania, bądź zakupu nieruchomości największy odsetek legitymuje się wykształceniem średnim 50 %, odpowiednio 29 % to osoby o wykształceniu wyŝszym, 18 % zawodowym, natomiast tylko 3 % to mieszkańcy o wykształceniu podstawowym. 14
Wykres 2.5 Deklarujący chęć zamian według wykształcenia podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyŝsze wyŝsze 29% podstawowe 3% zasadnicze zawodowe 18% średnie 50% Badani bydgoszczanie zostali takŝe poproszeni o zaklasyfikowanie się jednej z określonych kategorii społeczno zawodowych. I tak co piąty mieszkaniec Bydgoszczy, który zamiesza zmienić warunki mieszkaniowe deklaruje, iŝ stanowi grupę pracowników fizyczno-umysłowych (22% badanych). Kolejne kategorie pod względem udziału procentowego to emeryci i renciści 13,9 %, następnie dwie równoliczne kategorie (12,5%) to pracownicy umysłowi niŝszego szczebla oraz uczniowie i studenci, 11,% to prywatni przedsiębiorcy, 9,5 % inteligencja, 5,4 % kadra kierownicza, a 5,2% robotnicy wykwalifikowani. Trzy ostatnie kategorie społeczno zawodowe to: bezrobotni 3,3%, tak samo liczna gospodyń domowych oraz grupująca wszystkie te osoby, które nie zaklasyfikowały się do Ŝadnej z powyŝszych. 15
Wykres 2.6. Badana populacja według kategorii społeczno zawodowych 22% 25 12,5% 13,9% 12,5% 11,1% 9,5% 20 15 10 1,4% 3,3% 3,3% 5,2% 5,4% 5 inna gospodynie domowe bezrobotni uczniowie, studenci emeryci, renciści robotnicy wykwalifikowani pracownicy fizyczno-umysłowi pracownicy umysłowi niŝszego szczebla prywatni przedsiębiorcy inteligencja kadra kierownicza 0 16
Kontekst i tendencje uwarunkowań mieszkalnictwa w Polsce i Bydgoszczy Układem odniesienia dla analizy porównawczej jak teŝ wniosków do polityki w zakresie mieszkalnictwa w Bydgoszczy musi być szereg zjawisk i tendencji charakteryzujących miasto jak i w ogóle szerszy kontekst warunków mieszkaniowych. NajwaŜniejsze jego składniki to zjawiska demograficzne i zjawiska ekonomiczne oraz zasoby mieszkaniowe. 1. Zjawiska demograficzne: najistotniejszy jest systematyczny spadek liczby mieszkańców Bydgoszczy i utrzymujący się bardzo niski poziom dynamiki podstawowych wskaźników Wyszczególnienie 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ludność(stan w dniu 31 XII) 381 534 384 537 383 213 372 104 370 245 368 235 366 074 363 468 Przyrost rzeczywisty 1 149-1 736-1 324-11 109-1 859-2 010-2 161-2 606 przedprodukcyjnym 104 149 80 738 76 958 72 515 69 353 66 810 64 694 62 681 produkcyjnym 229 980 245 805 247 250 240 154 240 696 240 581 239 992 237 856 poprodukcyjnym 47 405 57 994 59 005 59 435 60 196 60 844 61 388 62 931 przedprodukcyjnym (%) 27,3 21 20,1 19,5 18,7 18,1 17,7 17,2 produkcyjnym 60,3 63,9 64,5 64,5 65 65,3 65,6 65,4 poprodukcyjnym 12,4 15,1 15,4 16 16,3 16,5 16,8 17,3 Ludność w wieku nieprod. na 100 osób w wieku produkt. 65,9 56,4 55 54,9 53,8 53,1 52,5 52,8 MałŜeństwa 2 463 2 066 1 868 1 752 1 736 1 702 2 011 2 194 na 1000 ludności 6,6 5,4 4,9 4,7 4,7 4,6 5,5 6 Urodzenia Ŝywe 4 485 3 061 3 165 3 052 3 010 3 032 3 098 3 213 na 1000 ludności 11,9 8,1 8,4 8,2 8,1 8,2 8,5 8,8 Przyrost naturalny 596-432 -242-391 -542-482 -352-343 na 1000 ludności 1,6-1,1-0,6-1,1-1,5-1,3-1 -0,9 Migracje ludności: Wewnętrzne: napływ 3 669 2 735 2 359 2 653 2 882 2 860 2 582 2 747 odpływ 2 825 2 881 3 022 3 458 3 767 4 367 4 193 4 461 saldo 844-146 -663-805 -885-1 507-1 611-1 714 Zewnętrzne: imigracja 17 1 16 38 12 10 6 93 emigracja 308 287 209 179 112 59 49 287 saldo -291-286 -193-141 -100-49 -43-194 Ogólne saldo migracji 553-432 -856-946 -985-1 556-1 654-1 908 Źródło: GUS i US w Bydgoszczy 17 demograficznych (dzietności; liczby zwieranych małŝeństw; przyrostu naturalnego; wreszcie ujemne wskaźniki migracji zewnętrznych i wewnętrznych) Tabela 3.1. Charakterystyka demograficzna populacji Bydgoszczy
Pokazane powyŝej zjawiska i tendencje demograficzne występujące w samej Bydgoszczy maja swoje uwarunkowanie a zarazem konsekwencje w regionie NajwaŜniejszą konstatacją z analizy potencjałów i zjawisk demograficznych w regionie jest stwierdzenie stagnacji większości z nich, a nawet zamroŝenie, czy wręcz dekapitalizacja niektórych. Pojawiają się natomiast nowe istotne zjawiska i tendencje demograficzne. W grupie powiatów (i gmin w tych powiatach) otaczających największe aglomeracje miejskie gwałtownie przybywa mieszkańców. Jest to głównie efekt przemieszczania się (migracji) licznych mieszkańców tych aglomeracji przede wszystkim do sąsiednich gmin. W dalszej dopiero kolejności do innych województw i regionów kraju, czy poza granice Polski, co nasiliło się po 2004 r. Skala tego zjawiska w ciągu ostatnich uruchamia zupełnie nowe problemy i procesy: przestrzenne, ekonomiczne, kulturowe, tak dla samych duŝych miast w tym Bydgoszczy jak i otuliny strefy metropolitalnej - gmin sąsiadujących z nimi. Jest to kapitalny i strategiczny dziś problem wielu polityk lokalnych - w tym interesującej nas tu polityki mieszkaniowej. Wspomnijmy tylko takie z nich jak: Gwałtowne przemiany przestrzenne urbanistyczne; architektoniczne oraz infrastruktury komunalnej i technicznej przedmieść i suburbiów (obszarów metropolitalnych). Procesy przyspieszonej selekcji negatywnej i pozytywnej zarazem związane z elitarnym charakterem dzielnic podmiejskich; tworzenie się ekologicznych stref i subkultur wielkich miast i podmiejskich gmin (w okolicach Bydgoszczy: Osielsko, Białe Błota, Dobrcz, miejscowości rekreacyjne nad Zalewem Koronowskim). Gwałtowny wzrost cen gruntów (renty gruntowej) i nieruchomości na atrakcyjnych trenach wokół miast, burzący lokalną gospodarkę i jednocześnie gwałtownie zwiększający jej kapitały, potencjały, funkcje urbanistyczno uŝytkowe. Wytwarzanie się lokalnych mód; snobizmów i podobnych zjawisk kulturowych i subkulturowych oddziałujących na wiele sfer Ŝycia i zachowania mieszkańców miast, przedmieść i sąsiadujących z nimi gmin. Dynamikę i strukturę tych procesów pokazuje częściowo zestawienie w poniŝszej tabeli. 18
Tabela 3.2. Saldo migracji wewnętrznych ogółem w gminach woj. kujawskopomorskiego wg kategorii gmin Kategoria gmin/rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 OGÓŁEM województwo k.p. -598-750 -76-244 -407-868 -1021-1057 GMINY MIEJSKIE* 1664 1311 1298 1197-47 -980-1489 -2523 GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE -434-826 -819-738 -707-638 -751-677 GMINY WIEJSKIE* -1828-1235 -555-703 347 750 1219 2143 MIASTO WG OECD 1723 1303 1215 1376-140 -1288-2039 -2867 WIEŚ WG OECD** -2321-2053 -1291-1620 -267 420 1018 1810 MIASTO 1723 1303 1215 1376-140 -1288-2039 -2867 WIEŚ -2321-2053 -1291-1620 -267 420 1018 1810 *Podziału administracyjnego na wieś i miasto (według - GUS); ** Wskaźnika zagęszczenia ludności do 150 osób /km 2 wg OECD Wyraźniej pokazuje to porównanie graficzne: Wykres 3.1. Bilans migracje w wybranych powiatach w latach 1996-2003 7000 6000 5000 Bilans migracji w gminach wybranych powiatów województwa Kujawsko-pomorskiego w okresie lat 1996-2003 6062 4533 4000 liczba osób 3000 2000 1000 0-1080 -859-1762 -309-1269 -230 999-1112 -1000-2000 brodnicki inowrocławski lipnowski bydgoski toruński tucholski Jeszcze lepiej omawiane zjawiska i procesy moŝna pokazać na mapie. Widzimy wyraźnie jak okalająca największe miasta przestrzeń przejmuje ludność metropolii. m.bydgoszcz m.grudziądz m.toruń m.włocławek 19
Wykres 3.2. Saldo migracji na 1000 ludności w województwie kujawsko-pomorskim Źródło: GUS 2006 20
2. Zjawiska ekonomiczne, w których obrębie najwaŝniejsze to te, które dotyczą mieszkań i nieruchomości, chociaŝ istotna jest takŝe ogólna dynamika gospodarcza, wysokość zarobków i ich zmiany, sytuacja na rynku pracy itp. Rynek bydgoski charakteryzuje się znaczną dynamiką, ale i duŝymi wahaniami cen i podaŝy. Dobrze ilustruje to poniŝszy wykres: Wykres 3.3 Dynamika mieszkań oddanych do uŝytkowania w województwie kujawsko-pomorskim Źródło: Dane GUS (biuletyn lipiec 2006) Widzimy wyraźną cykliczność budownictwa: tłuste i chude lata, a więc okresy koniunktury i jej załamania. Budownictwo mieszkaniowe wciąŝ jest sferą najmniej stabilną i najbardziej nieprzewidywalną. Pewne tendencje wykazuje natomiast struktura nowo budowanych mieszkań. Jak widać to na poniŝszym wykresie maleje bezwzględnie i relatywnie budownictwo spółdzielcze, a wzrasta odsetek mieszkań w domach jednorodzinnych i budowanych na sprzedaŝ i wynajem.. 21
Wykres 3.4 Struktura mieszkań oddanych do uŝytku w Bydgoszczy Na zjawiska rynku nieruchomości decydujący wpływ ma takŝe siła nabywcza ludności. Pod tym względem Bydgoszcz i województwo kujawsko-pomorskie naleŝą do najsłabszych obszarów w Polsce. Przykładowo jeden ze wskaźników jakim są posiadane zasoby i oszczędności ludności lokuje nasze województwo na ostatnim miejscu w kraju 1. Relatywnie niskie są teŝ zarobki w naszym regionie i samej Bydgoszczy: przeciętne miesięczne wynagrodzenie jest średnio o ok. 10% (obecnie ponad 300 zł) niŝsze od średniego krajowego, a stosunku do województw ościennych: mazowieckiego; pomorskiego i wielkopolskiego róŝnica wzrasta do ponad 30%. To jeden z powodów odpływu wykształconej ludności do innych regionów i za granice (zob. salda migracji wewnętrznej i zewnętrznej). 1 Diagnoza społeczna 2005,red. Janusz Czapiński i Tomasz Panek, WyŜsza Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, załącznik 1 s. 34, 22
Wykres 3.5 Przeciętne wynagrodzenie w poszczególnych sekcjach sektora przedsiębiorstw w Bydgoszczy Wskazane czynniki rzutują m.in. na takie podstawowe elementy rynku nieruchomości jak ceny mieszkań i nieruchomości w ogóle. Bydgoszcz i województwo kujawsko-pomorskie pod względem cen mieszkań lokuje się w środku stawki. Wśród duŝych miast ceny nieruchomości lokują Bydgoszcz na ok. 10 miejscu. Województwo natomiast takŝe plasuje się bliŝej końca 16 regionów. Średnia cena 1m kw. mieszkania naleŝy do najniŝszych w Polsce i wynosiła w 2005 r. 360 zł na wsi i niewiele ponad 1000 zł w miastach. W samej Bydgoszczy cena była ok. 50 % wyŝsza. Co prawda właśnie po tym czasie rozpoczął się trwający do dzisiaj gwałtowny wzrost cen, ale nie zmienił on samych relacji cenowych. Powoduje to, Ŝe rynek bydgoski (zwłaszcza wtórny) wciąŝ jest atrakcyjnym rynkiem nieruchomości (zwłaszcza traktowanych jako lokaty kapitału). Wskazuje na to liczba zawieranych transakcji kupna sprzedaŝy naleŝąca do najwyŝszych w Polsce, zwłaszcza w kategorii budynków mieszkalnych. Z drugiej jednak strony te relacje 23
cenowe wpływają niekorzystnie na rozwój budownictwa w województwie i jego skala maleje z roku na rok. Dotyczy to zwłaszcza Bydgoszczy. Wykres 3.6. Średnie ceny lokali mieszkalnych w województwach ZACHODNIOPOMORSKIE WIELKOPOLSKIE Średnia cena lokali mieszkalnych WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE ŚLĄSKIE POMORSKIE poza granicami miast w granicach miast średnia cena PODLASKIE PODKARPACKIE OPOLSKIE MAZOWIECKIE MAŁOPOLSKIE ŁÓDZKIE LUBUSKIE LUBELSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE 360 904 1043 557 1488 POLSKA 1390 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 srednia cena m 2 mieszkania w zł Źródło: Raport GUS 3. Zasoby mieszkaniowe to ostatni z przywołanych tu (jako tło i kontekst naszych badań i analiz) wyznaczników sytuacji mieszkaniowej Bydgoszczan. PoniŜsza tabela pokazuje relatywną pozycję Miasta na tle regionu (województwa); subregionu (powiatu i tzw. regionu bydgoskiego) oraz Polski (ogółem i miast pow. 200 tys. mieszkańców). Tradycyjnie mieszkania w mieście są mniejsze, ale teŝ mniej zagęszczone, ze względu na mniejszą liczebność rodzin. Rzutuje to na wyniki porównania Miasta w regionie i subregionie. 24
Tabela 3.3. Zasoby mieszkaniowe Bydgoszczy na tle regiony i subregionu Wskaźnik Bydgoszcz powiat bydgoski region bydgoski wojew. kuj.- pom. Polska miasta ogółem miast powyŝej 200 tys. liczba izb w mieszkaniu 3,43 4,01 3,65 3,64 3,69 3,50 3,29 liczba osób /mieszkanie 3,69 3,41 3,07 3,09 2,99 2,73 2,50 liczba osób/ izbę 0,78 0,85 0,85 0,85 0,81 0,78 0,76 pow. mieszkania m kw. 57 81,6 65,1 65,6 69,3 61,5 57,4 pow. mieszkania/osobę m kw. 21,1 23,9 21,2 21,3 23,2 22,5 23,0 mieszkań na 1000 ludności 376 293 326 324 335 366 400 Zatem bardziej zasadne jest odniesienie do duŝych miast (powyŝej 200 tys. mieszkańców) w Polsce. Na ich tle widzimy, Ŝe w Bydgoszczy mamy ogólnie mniejsze zasoby mieszkaniowe (376/1000 mieszkańców, wobec 400 średnio w duŝych miastach), a ponadto są to mieszkania nieco mniejsze. Stąd, mimo nieco większej liczby izb w mieszkaniu zdecydowanie większe jest zagęszczenie mieszkań. Profil zasobów sytuacji mieszkaniowej Bydgoszczy na tle innych duŝych miast Polski przedstawia poniŝszy diagram. Średnie wartości wskaźników dla miast powyŝej 200 tys. mieszkańców przyjęte zostały jako 100. Wykres 3.7. Profil sytuacji mieszkaniowej w Bydgoszczy na tle duŝych miast w Polsce Profil sytuacji mieszkaniowej Bydgoszcy na tle miast Polski pow. 200 tys. mieszkańców mieszkań na 1000 ludności 94 liczba izb w mieszkaniu 150 104 100 50 148 liczba osób /mieszkanie Bydgoszcz miast pow.200 tys.=100 0 pow. mieszkania /osobę m2 92 99 103 l.osób/ izbę przeciętna pow. mieszkania m2 25
Na tym ogólnym tle przedstawiamy poniŝej wyniki naszych badań. Warto przy tym pamiętać, Ŝe mieszkanie, a właściwie dom, dom rodzinny 2 jest jedną z podstawowych kategorii identyfikacji i toŝsamości społecznej. Dopiero w dalszej kolejności identyfikujemy się ze społecznością lokalną (miejscowością) 3 ; krajem (Ojczyzną) regionem, jeszcze rzadziej częścią świata np. kontynentem 4. 2 Przy okazji trzeba teŝ wskazać na propozycje rozróŝnienia kategorii dom (home) - jako struktury psychologicznej i społecznej i kategorii mieszkanie (house) jako struktury fizycznej, przestrzenno architektonicznej. Tu jednak uŝywamy ich formalnie, tzn. dom jest oddzielna kubaturą jedno lub wielomieszkaniową, mieszkanie zaś jest częścią domu -budynku. 3 Niemiecki Heimat 4 CBOS zapytał w roku 2002 reprezentatywną próbę Polaków, z czym czują się najbardziej związani. 57 procent podało jako przedmiot największego przywiązania swoją społeczność lokalną i miejscowość, w której mieszkają, 15% region kraju, w którym mieszkają, a 22% - swój kraj (Polskę). Europa znalazła się na dalekiej pozycji (2%). 26
Analiza obecnej sytuacji mieszkaniowej respondentów Na tym ogólnym tle, zawartym w poprzedniej części, przedstawiamy poniŝej wyniki naszych badań. Diagnozę aktualnej sytuacji mieszkaniowej badanej kategorii mieszkańców Bydgoszczy oparliśmy głównie na odpowiedziach respondentów na pytania od 1 do 12 ankiety. Nasze badania potwierdzają znany skądinąd fakt, Ŝe obecna populacja Bydgoszczan jest stosunkowo stabilna i zasiedziała. Rodowitymi Bydgoszczanami jest prawie 70%, kolejne 18,2% mieszka tu ponad 15 lat. Tabela 4.1. Czas zamieszkiwania w Bydgoszczy Czas zamieszkiwania w Bydgoszczy Liczba wskazań Procent od urodzenia 249 67,7 powyŝej 15 lat 67 18,2 od 5 do 15 lat 24 6,5 od roku do 5 lat 20 5,4 od niespełna roku 6 1,6 brak danych 1,3 Ogółem 367 99,7 Dlatego teŝ zdecydowana większość naszych respondentów to takŝe zasiedziali lokatorzy: 56,8 % badanych mieszka w obecnym mieszkaniu ponad 15 lat, a kolejna prawie ¼ od 5-15 lat. Tylko 18,7% mieszka pod obecnym adresem poniŝej 5 lat. Niemal wszyscy (98%) mieszkający w tym samym mieszkaniu od urodzenia to rodowici Bydgoszczanie. Jednocześnie dwie na trzy osoby mieszkające w Bydgoszczy od urodzenia w obecnym mieszkaniu mieszkają dłuŝej niŝ 15 lat ( w tym od urodzenia). Współczynnik korelacji pomiędzy długością zamieszkiwania w Bydgoszczy i w obecnym mieszkaniu wynosi 0,366 (współczynnik Spearmana). Tabela 4.2. Okres zamieszkiwania w obecnym mieszkaniu Okres zamieszkiwania w obecnym mieszkaniu Liczba wskazań Procent od urodzenia 84 22,8 powyŝej 15 lat 125 34,0 od 5 lat do 15 lat 88 23,9 od roku do 5 lat 49 13,3 od niespełna roku 20 5,4 brak danych 2,5 Ogółem 368 100,0 27