ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI zeszyt 4 2013 ANNA MAJ AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU I DO II WOJNY ŚWIATOWEJ Wiek XIX by w Europie okresem znacz acych przemian politycznych, spo ecznych i technologicznych. W Anglii proces ten rozpocz a sie juz w2. po. XVIII w., na kontynencie od pocz atku XIX w. Narodzi o sie zapotrzebowanie na budowle funkcjonalne, takie jak fabryki czy urz adzenia komunikacyjne: mosty, tunele, koleje, dworce, porty. W skutek masowej migracji do miast powsta o równiez zapotrzebowanie na budownictwo wielomieszkaniowe, przede wszystkim tanie, funkcjonalne i higieniczne. Jednak niektórym ci agle jeszcze trudno by o przestawić sie na nowy, m.in. higieniczny tryb z ycia: Po saskiej ciemnocie, po modzie Oświecenia, uświe caj acej nakazem medycyny unikanie wody wzi a wiek XIX w spadku niechlujstwo fizyczne, zami owanie w brudzie. Chyba Z ydzi lub nieliczni mahometanie pozostali wierni aźni, która wśredniowieczu by a najbardziej ucze szczanym miejscem zebrań. Nawet w okresach, kiedy kobieta szczególnie k apieli potrzebuje, unika y jej damy zarówno kuchciane jak walterskotki, z e uz yjemy określeń S owackiego. Nie wolno, nie wypada uz ywać wody i myd a, zabrania tego tradycja ludowa i szlachecka. Perfumy usuwa y odór potu i brud, p yn gumowy do w osów zabija insekty równie dobrze, jak dawniej specjalne m oteczki. Damy z najwyz szej arystokracji polskiej s yne ydokońca stulecia z osobistego niechlujstwa 1. W 2. po. XIX w. w Polsce wykszta ci sie wzorzec domowego pomieszczenia sanitarnego o wy acznej funkcji higieniczno-sanitarnej azienka. Estetyke aparatów sanitarnych coraz bardziej podporz adkowywano ich funkcji, Mgr ANNA MAJ doktorantka Historii Sztuki KUL; e-mail: annamaj@onet.eu 1 S.Wasylewski, Z ycie polskie w XIX w., Kraków 1962, s. 42.
144 ANNA MAJ rezygnuj ac z elementów dekoracyjnych, jakie stosowano w okresie eklektyzmu. Historia azienki jako samodzielnego pomieszczenia w mieszkaniu, s uz acego wy acznie celom higienicznym, jest stosunkowo krótka, sie ga po owy XIX wieku. Natomiast wcześniej, narze dzia s uz ace do mycia miednice, nawet wanny umieszczano w sypialniach, kuchniach, przechowywano w suterenach, strychach. W Polsce proces ten zacz a sie w 2. po. XVIII w., w czasie, gdy na tron wst api Stanis aw August Poniatowski. W Warszawie liczba mieszkańców wzros- a z 23 000 w roku 1754 do 40 000 w roku 1770, a w 1794 przekroczy a 100 000 2. Stolica jako sta a siedziba króla i jego dworu dość intensywnie zacze - a przekszta cać sie wośrodek wielkomiejski, te tni acy z yciem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Powsta o wiele nowych domów mieszkalnych. Jeszcze w 2. po. XVIII w. azienka w kamienicy by a niecze stym zjawiskiem. Urz adzenia sanitarne prawie zawsze budowano na podwórzach, wspólne dla wszystkich. By y najcze ściej drewniane, ze zbiornikami nieczystości z drewna impregnowanego, ob oz one glin a dla uzyskania nieprzepuszczalności i obmurowane. Jedynie kamienice najbogatszych ludzi wyposaz one by y w kloaki na wszystkich kondygnacjach. W inwentarzach pośmiertnych tego okresu czytamy o sprze tach s uz acych do higieny, np. u kupca Mariana Szutkowskiego, mieszkaj acego przy ul. Piwnej, w takim spisie z 1786 r. wymieniono m.in.: stolik nocny francuskiej roboty, wyk adany drewnem róz anym, z 2-ma kamiennymi p ytami [oraz] stolec jesionowy, czerwon a skór a obity, z okuciem 3. W sprze ty takie zaopatrywa o sie mieszczaństwo w magazynach Hampla, Reslera czy Jarzewicza: biurka i ekrany angielskie, francuskie lustra, stoliki mahoniowe, chińskie gotowalnie, kanapy i krzes a francuskimi materia- ami obite 4. W zamoz niejszych domach mieszczan warszawskich spotyka sie niekiedy lawaterze do mycia, miednice oraz róz ne urz adzenia higieniczne, wygodniejsze od nocnych naczyń tzw. stolce, niekiedy nawet fornirowane jesionem, lecz g ównie sosnowe. Znaleźć tez moz na taboret angielski z basenem cynowym 5. Z gdańskich domów mieszczańskich 2. po. XVIII w. znamy lokalizacje miejsc ustronnych, ubikacji, które moz emy odnaleźć w anon- 2 Z.Dmochowski,Dzieje architektury w Polsce, Londyn 1956. 3 B.Maszkowska,Z dziejów polskiego meblarstwa okresu oświecenia, t. I, Wroc aw 1956, s. 53. 4 Tamz e,s.54. 5 N.Miks-Rudkowska, Wne trza mieszkalne w miastach polskich w 2. po. XVII i w XVIII w., w: Dom i mieszkanie w Polsce, Druga po owa XVII-XIX w., Studia i materia y z historii kultury polskiej, t. I, Wroc aw Warszawa Kraków Gdańsk 1975, s. 99.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 145 sach dotycz acych sprzedaz y lub wynaje cia domów, a takz e w wizjach murarskich 6. G ównie sugerowano sie poradnikami budowy nowych domów mieszczańskich. Ubikacje polecano lokować od wschodu, z dala od takich pomieszczeń, jak kuchnie i spiz arnie, jednak w dogodnej bliskości sypialni. Walce z brzydkimi zapachami mia y s uz yć m.in. szczelne drzwi i okna wewn atrz ubikacji. Wiadomo równiez, z e pomieszczenia takie umieszczano w piwnicach, na parterze w obre bie sieni, w oficynach. Juz w tym czasie znany by uste p, który oczyszcza sie sam dzie ki biez acej wodzie 7.Zkońca XVIII w. pochodz a zapiski, które odbierać dziś moz na jako wyraz juz dość silnej potrzeby stworzenia azienki, pomieszczenia osobnego do utrzymywania higieny: W 1782 roku w encyklopedii Johanna Georga Krünitza odnotowano juz, z e k apiele s uz a nie tylko utrzymaniu czystości, ale takz e samego zdrowia [ ] totez wielu bogatych i wraz liwych ludzi ordynuje zazwyczaj w swych mieszkaniach takie pokoje, które przeznaczone s a wy acznie do tego celu i nazywane s a azienkami 8. Ludność mniej zamoz na nie posiada a azienek, mieszka a zazwyczaj w kamienicach czynszowych na warszawskim Stanis awowie, budowanych specjalnie w tym celu 9. Przy ul. Dani owiczowskiej kamienice kasztelana Jezierskiego zamieszkiwa o 15 lokatorów, natomiast juz w kamienicy Macieja Kwartnickiego mieszka o prawie 200 osób 10. Z ycie wielkomiejskie skupia o sie w Warszawie przy ul. D ugiej, Miodowej, Senatorskiej i Krakowskim Przedmieściu, tu powsta a jedna z pierwszych wielkich kamienic czynszowych, zaprojektowana przez E. Schrögera oko o 1774 r. dla bankierskiej rodziny Tepperów 11. Jednak przy jej luksusowym wyposaz eniu zapomniano o azienkach. Dom uchodzi za nowoczesny m.in. wówczas, gdy posiada ubikacje, po oz on a w dogodnej bliskości sypialni 12. By a ona wyposaz ona w specjalne naczynie, którego wypróz nieniem zajmowa- 6 E.Barylewska-Szymańska, Czystość i higiena w gdańskich domach mieszczańskich drugiej po owy XVIII w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(2005), nr 3-4, s. 411. 7 Tamz e, s. 413. 8 Tamz e, s. 417. 9 Dmochowski, dz.cyt., s. 367. 10 Tamz e. 11 Tamz e, s. 368. 12 E.Barylewska-Szymańska, W.Szymański, na św. Micha a lub od zaraz - sprzedaz i wynajem domów i mieszkań w Gdańsku w 1775 r. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 51(2003), nr 1, s. 36.
146 ANNA MAJ a sie s uz ba. Dopiero wprowadzenie w powszechny uz ytek w latach 80. XIX w. syfonów, kolanek w rurach odp ywowych, spowodowa o zanik nieprzyjemnych zapachów. Na parterze mieści sie kantor, na pierwszym pie trze pokoje do wynaje cia, wyz ej mieszkania dla w aścicieli 13. Na tym w aśnie polega o nowatorstwo kamienicy, której typ rozprzestrzeni sie w latach 1890-1910. Zzasady w naroz u wewne trznym naste powa o po aczenie z oficyn a, w której znajdowa y sie mie dzy innymi pomieszczenia sanitarne. azienki w XIXwiecznych czynszówkach przewaz nie znajdowa y sie wg e bi domu. Równiez we Wroc awiu w domach sprzed XIX w. z zasady nie umieszczano uste pów, nie mówi ac juz o azienkach 14.Cze sto natomiast lokowano je w naroz u pomie dzy domem g ównym a oficyn a. W XVIII-wiecznych traktatach architektonicznych radzono jeszcze umieszczać wisz ace miejsca sekretne przy tylnej ścianie sypialni 15. Chodzi o tu o wykusze latrynowe. Penther w jednym z traktatów opisuje skutki wynikaj ace z umieszczenia uste pu w pobliz u sypialni: Posiadanie uste pu w sypialni jest po cze ści wygodn a, po cze ści zaś niewygodn a rzecz a. Wygodne bo nocn a por a moz na tam dojść bez nadk adania drogi, niewygoda, bo zazwyczaj powoduje powstanie w sypialni brzydkich zapachów 16. Takie w aśnie dylematy spowodowa y, iz dla w asnego komfortu decydowano sie na separowanie miejsc ustronnych. W Krakowie przy ul. Floriańskiej w jednej z kamienic przeprowadzono wizje 23 V 1727 r. w której odnotowano, iz : ubikacje dolne od strony ulicy by y sklepione, z oknami z kratami 17. Nasuwa sie wniosek, iz mog a lub mog y istnieć górne ubikacje, tj. znajduj ace sie na górnych kondygnacjach czy pie trach. Poza tym w obejściu znajdowa y sie : kuchnia, piekarnia, gorzelnia i aźnia 18. W kamienicy pod Barankiem wizje przeprowadzono m.in. w 1700 r., w której czytamy: na I pie trze z izby na ty sklepik sklepiony z krat a z elazn a w oknie. Na zadzi studnia z ańcuchem z elaznym i wiadrem miedzianym, azienka z drzewa pobudowana i stajnie, pod indermachem sklepy dwa sklepione, [ ] dalej dwa loka sekreta 19. 13 H.Bieniaszkiewicz, Architektura secesyjna Lublina, Lublin 2005 r., s. 51. 14 W. Brzozowski, Urzadzenia wodno-kanalizacyjne w domach wroc awskich w XVII i XVIII w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(2005), nr 3-4, s. 307. 15 Tamz e, s. 308. 16 Tamz e, s. 309. 17 A.Chmiel, Domy krakowskie, Ulica Floriańska, cz. 2, Kraków 1920, s. 3. 18 Tamz e, s. 3. 19 Tamz e, s. 94.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 147 Rozbiory przynios y fatalny skutek dla gospodarki, przemys u, szczególnie w pruskim i austriackim zaborze. Królestwo Kongresowe natomiast (szczególnie zaś Warszawa) przez y o w latach 1815-1831 okres oz ywionej i owocnej dzia alności na wielu szczeblach gospodarki i polityki. Architektura rozwija a sie wytyczonymi przez ostatniego króla drogami. W 1817 r. powsta a Rada Budownicza, kontroluj aca zgodność projektów z planem regulacyjnym miasta oraz przepisami policyjno-budowlanymi 20. W tym okresie wzros a równiez znacznie liczba ludności Warszawy. Kredyty prywatne i państwowe przyczyni y sie w znacznym stopniu do rozwoju w budowie kamienic czynszowych. Na rozwój higieny znacz acy wp yw mia a sieć wodoci agowa, która przez ca y XIX w. pozostawia a wiele do z yczenia. Zbudowanie takiej nowoczesnej sieci wyposaz onej w filtry by o kosztowne, niewiele miast mog o sobie na ni a pozwolić. Najwcześniej, bo juz w 1851 r. powsta a ona w Warszawie wed ug projektu Henryka Marconiego, w 1888 r.; pod aczonych do wodoci agu by o jedynie 1250 domów 21. Dalej budowa wodoci agów poste powa a kolejno w: Ciechocinku (ok. 1895 r.), P ocku (ok. 1896 r.), Lublinie (1899 r.), Olkuszu (1903 r.); w zaborze pruskim sprawa przedstawia a sie lepiej, gdyz na prze omie XIX i XX w. prawie wszystkie miasta zaboru mia y juz sieć wodoci agow a 22. Powoli i z pewności a nie na skale powszechn a pogl ad, jakoby mycie szkodzi o zdrowiu, odchodzi w przesz ość. Ponadto w po owie XIX w. pojawi a sie koncepcja odwrotna, o zbawiennych dla zdrowia i si skutkach utrzymania czystości. W trakcie trwaj acego w 2. po. XIX w. rozwoju gospodarczego, technicznego, rozwoju handlu i powszechnie panuj acej mody zmianie uleg o równiez wne trze kamienicy mieszczańskiej. Wne trza kamienic by y skrajnie zróz nicowane, na co znaczny wp yw mia a zamoz ność poszczególnych rodzin. Maria Krysiak nazywa to zjawisko indywidualizmem cechuj acym poszczególne domostwa, które mia o być charakterystyczne dla mieszkańców kamienicy 23. Wielki wp yw na te przemiane mia rozwój wiedzy na temat higieny. Wtedy w aśnie zacze y sie pojawiać w kamienicach warszawskich azienki jako osobne pomieszczenia s uz ace do higieny. Mowa m.in. o domu wzniesionym na placu Krasińskich w Warszawie pierwotnie na zamówienie rodziny Badenich, a naste pnie odkupionym przez Hermana Epsteina 24. Dom Epsteinów by jed- 20 Dmochowski, dz.cyt., s. 402. 21 M. Bogucka, Kultura, naród, trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 r., Warszawa 2008, s. 283. 22 Tamz e. 23 M.Krysiak, W kamienicy mieszczańskiej, Chorzów [b.r.], s. 6. 24 A.Wiernicka, Warszawski zamoz ny dom bankierski w drugiej po owie XIX w.,
148 ANNA MAJ nym z nielicznych budynków posiadaj acych instalacje gazow a. W aściciele otwarci byli na wszelkiego rodzaju nowinki, st ad tez wśród sprze tów kuchennych znajdowa a sie na przyk ad lodownia pokojowa, coś w rodzaju pierwszej lodówki, czy filter kamienny być moz e s uz acy do uzdatniania wody 25. Herman Epstein zmar w październiku 1867 r., natomiast inwentarz jego rodzina sporz adzi a w lutym naste pnego roku 26. Nowości a, a zapewne przejawem ekstrawagancji by o umieszczenie w spisie na pierwszym miejscu najbardziej nowoczesnego pomieszczenia, jakim by a azienka. Pomieszczenie pe ni o dwie role garderoby i pokoju k apielowego. Pierwszy ze wzgle du na znajduj ace sie tam trzy szafy jesionowe do przechowywania bielizny i odziez y domowników, który zosta odgrodzony od w aściwej azienki parawanem. Tam znajdowa a sie wanna, nape niana w razie potrzeby biez ac a wod a z kranów zainstalowanych w ścianie, a doprowadzaj acych wode z kot ów w tym samym pomieszczeniu. Wiadomo równiez o ustronnym przejściu do sypialni gdzie wykonywano czynności higieny osobistej, do czego uz ywano umywalki, oraz za atwiano potrzeby fizjologiczne ( postument jesionowy z naczyniem fajansowym ) 27. Dodatkowo w sypialni znajdowa y sie dwie umywalki, po jednej dla ma z onków, s uz ace do codziennej higieny osobistej 28. W tym czasie pre z nie juz dzia a a fabryka Wyrobów Metalowych i Lakierowanych Karola Mintera (il. 1), która w 1859 r. wśród asortymentu proponowa a: Przedmioty rozmaite domowe: Kraszuarki, itp., óz ka i meble z elazne, k apiele kropliste, wanny, miednice, nalewki, konewki i kub y do wody itp., Waterklozety i indory 29. Niemal 20 lat później (1878 r.) firma reklamowa- a: Wanny, przyrz ady do k apieli i przyrz ady do grzania wody w wannach, umywalki z elazne i blaszane, prysznice sta e i podróz ne, k apiele parowe, wateri luft klozety róz nych systemów, kub y hermetyczne 30. Na prze omie XIX i XX w. wybudowano w Katowicach przy ul. Rutgerstrasse 9 kamienice mieszczańsk a (il. 2), w której dziś mieści sie Muzeum Historii Katowic. Wiadomo, z e by a tam azienka, jednak nie uwzgle dniono jej podczas urz adzania wne trz muzeum. Toaleta znajdowa a sie w pobliz u kuchni i po- Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 52(2004), nr 1, s. 94. 25 Tamz e,s.97. 26 Tamz e,s.93. 27 Tamz e,s.95. 28 Tamz e,s.96. 29 M.Dubrowska, A.So tan, Rzemios o artystyczne Minterów 1828-1881, Warszawa 1987, s. 28. Tamz e,s.62.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 149 koju dla s uz by 31. Zaraz obok znajdowa a sie równiez ubikacja dla s uz by, gości i domowników. By a ona z kolei po aczona z azienk a, która otwiera a sie równiez w sypialni ma z eńskiej. Pomieszczenia sanitarne ostatecznie zdemontowano podczas urz adzania wystawy sta ej: W kamienicy mieszczańskiej. Codzienność i odświe tność na pocz atku lat 90. XX w. Zabytkowe pozosta ości spoczywaj a w magazynach muzeum, być moz e czekaj a na reorganizacje wystawy. W XIX w. najbardziej rozprzestrzenion a form a siedziby przedstawicieli burz uazji warszawskiej by a wielka, luksusowo wykończona kamienica (il. 3), po oz ona w reprezentacyjnej cze ści miasta 32. Oprócz wielkiego apartamentu w aściciela, zwykle na drugim pie trze, znajdowa y sie mniejsze mieszkania do wynaje cia oraz lokal handlowy lub biurowy, zajmowany najcze ściej przez przedsie biorstwo nalez ace do w aściciela nieruchomości. Z tej zabudowy nic nie przetrwa o do naszych czasów, plany jednak wskazuj a, iz dbano o higiene i miejsca do tego przeznaczone. W odzi w latach 1880-1914 przewaz aj acym typem budowli mieszkaniowej by a kamienica czynszowa, najpierw trzy-, czterokondygnacyjna, a na pocz atku XX w. pie cio- lub sześciokondygnacyjna 33. Uk ad pomieszczeń by uwarunkowany stanem maj atkowym w aściciela, w latach 80. XIX w. doprowadzono wode i kanalizacje. W komfortowych mieszkaniach (kamienica na rogu ul. Piotrkowskiej i Cegielnianej, wyk. Gustaw Landau-Gutenteger), w oficynie znajdowa a sie kuchnia, azienka, spiz arnia. Cze sto lokowano osobno toalete i umywalnie b adź azienke. W kamienicach o niz szym standardzie (np. kamienica przy ul. Piotrkowskiej 143), wspólne dla lokatorów sanitariaty umieszczano zwykle na pó pie trach, przy klatkach schodowych lub w oficynach. W pierwszych latach XX w. wprowadzono wiele innowacji konstrukcyjnych czy technicznych, jednak charakter budowli pozosta ten sam. Kamienice o znacznie niz szym standardzie budowane by y m.in. przy ul. Kamiennej (obecnie W ókiennicza), która zosta a wytyczona w odzi w latach 80. XIX w. 34 Pomieszczenia w takich kamienicach nie by y wyraźnie wyodre bnione, mog y być wynajmowane jako jedno- lub dwuizbowe. Ubikacje by y zainstalowane w osobno postawionych drewnianych komórkach na po- 31 Krysiak, dz.cyt., s. 7. 32 T.S.Jaroszewski, Od klasycyzmu do nowoczesności, O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 138. 33 I.Pop awska, Architektura mieszkaniowa odzi w XIX w., Warszawa 1992, s. 53. 34 Tamz e, s. 88.
150 ANNA MAJ dwórku albo w przybudówkach na pó pie trach, wode czerpano ze studni. Wszystkie kondygnacje mia y ten sam plan. W 20-leciu mie dzywojennym w architekturze i sztuce ściera y sie dwie tendencje. Stosunkowo sta y stopień urbanizacji Polski powodowa, z e kultura nadal w duz ej mierze nosi a pie tno tradycji, choć nie tyle elitarnej, ile ludowej, wiejskiej, ma omiasteczkowej. Niemniej jednak oddzia ywanie szko y, prasy, radia, filmu przynios o pewne zmiany postaw i obyczajów, nawet na g e bokiej prowincji. Zmieni y sie warunki z ycia, wie ksze zmiany nast api y oczywiście w mieście. W ośrodkach niezniszczonych w czasie I wojny światowej dominowa y stare domy, g ównie XIX-wieczne. Na pocz atku XX w. pojawi y sie nowe projekty, nawi azuj ace ci agle do tradycji architektury dworskiej, lub do dawnego, ludowego budownictwa drewnianego. W po owie lat 20. zacze a powstawać nowoczesna architektura oparta na funkcjonalnych zasadach. Zbudowano osiedla WSM w Warszawie: Z oliborz i Radawiec, liczne domy mieszkalne na Saskiej Ke pie i Mokotowie 35. Inaczej podchodzono do uk adu mieszkania. W miejsce XIX-wiecznego salonu pojawi sie pokój dzienny, reszte mieszkania wraz z kuchni a aranz owano wedle potrzeb uz ytkownika. Kuchnie we glowe zast apiono gazowymi, rozpowszechni o sie centralne ogrzewanie, windy, dobrze wyposaz one azienki i toalety nalez a y do standardu. Na takie mieszkania mogli sobie pozwolić tylko dobrze zarabiaj acy. Uboz si nadal mieszkali w starych kamienicach, w nienajlepszych warunkach sanitarnych. Aranz acja wne trza w kre gach średniozamoz nych uleg a nowej modzie: mieszkania s a widne, niezagracone, z niewielk a liczb a prostych sprze tów. Spó dzielnia ad produkowa a lekkie sprze ty nowego typu, wykorzystuj ac motywy ludowe. W wie kszych miastach rozbudowywano sieć wodoci agowo-kanalizacyjn a, w Warszawie w latach 1916-1933 d ugość kanalizacji podwoi a sie, zainstalowano pompe elektryczn a i filtry pospieszne 36. W 1935 r. Piotr M. Lubiński opublikowa w miesie czniku Arkady artyku pt. azienka. Tak w nim charakteryzuje to pomieszczenie: Jeśli przejść kolejno wszystkie typy tej ubikacji, to najmniej miejsca potrzebuje prysznic. Tusz jest tem najskromniejszym urz adzeniem, gdy nie sposób pomieścić wanny, nawet siedz acej, typu frankfurckiego. Wanna ta zajmuje bardzo ma o miejsca i jest oszcze dna w eksploatacji. Naste pny rodzaj azienki najcze ściej spotykanej wyposaz ony jest w wanne o normalnych wymiarach 75x180 cm. Naj- 35 M. Bogucka, Kultura, naród, trwanie, Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 r., Warszawa 2008, s. 388. 36 Tamz e, s. 390.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 151 lepsze i najtańsze s a wanny emaliowane, kwasoodporne, do mniej praktycznych zaliczyć nalez y murowane ok adane glazur a, które szybko stygn a i wreszcie kosztowne wanny kamionkowe i porcelanowe [ ]. W azience nowoczesnej zjawia sie umywalnia. Bywa b adź to ma a miska na kroksztynach z wod a biez ac a, b adź to umywalka s upowa albo luksusowa, podwójna, ze spluwaczk a i armatur a do mycia w osów, wisz aca lub na nogach 37. Dalej autor radzi dla wygody i z racji praktycznego uz ytku zainstalowanie bidetu, który...ci agle jeszcze nalez y do rzadko realizowanych zachcianek miliarderów 38. Sprawa klozetu w kamienicach lat 30. by a ci agle kwesti a sporn a. Lubiński wspomina, z e w Anglii i nawet Ameryce nie s a one wydzielane, jednak radzi tak w aśnie poste pować w razie potrzeby organizacji tej przestrzeni na nowo. Ściany azienki, a przede wszystkim posadzka, powinny być wy oz one materia em atwym do mycia i nie psuj acym sie od wody. Pod oga terakotowa lub bodaj z p ytek ceramicznych lub gumowych. Ściany musz a posiadać lamperie co najmniej olejn a, albo lakierowan a jako namiastke glazury 39. Do standardowego wyposaz enia azienki (il. 4) maj a nalez eć równiez piecyki gazowe i specjale r aczki w aczone w obwód centralnego ogrzewania, s uz ace do suszenia re czników. Poza tym lustra, odpowiednie, jasne oświetlenie. azienki luksusowej architektury lat 30. w Warszawie cechowa niezwykle wysoki poziom wykonania, kosztowne materia y. Architekci prześcigali sie w ich projektowaniu. Najpie kniejsze powsta y w kamienicach przy Al. Przyjació, ul. Frascati, Konopnickiej, Wiejskiej, Narbutta, Smulikowskiego i Bartoszewicza. W 1937 r. ukończono budowe kamienicy przy ul. Sewerynów 4, zaprojektowan a przez Ludwika Paradistala. Znajdowa y sie tam mieszkania 3, 4 i 5 pokojowe oraz kawalerki z azienkami. Posadzki pokrywa a czarna terakota a ściany jasnozielona glazura; armatury by y chromowane. Ponadto na parterze zlokalizowano aźnie parow a dla s uz by. Ciekawe rozwi azanie w zakresie luksusowego budownictwa zaprezentowa architekt Juliusz Z órawski realizuj ac kamienice przy ul. 6 Sierpnia w Warszawie (dziś ul. Nowowiejska). Mieszkania by y niewielkie, nie brano juz pod uwage obs ugi, ale projektant zadba o wygody, równiez w sferze higieny. azienki niewielkie (il. 5), jednak zmieści sie prysznic z wann a, klozet, bidet (!) oraz standartowa umywalka. 37 Arkady 1(1935), nr 4, s. 230. 38 Tamz e, s. 235. 39 Tamz e.
152 ANNA MAJ Potrzeba powstawania w kamienicy odre bnego pomieszczenia s uz acego do higieny osobistej, czyli azienki narodzi a sie w po owie XIX w. By a odezw a na podobnie rozwijaj ac a sie mode na zachód od Polski, na nawo ywania higienistów przestrzegaj acych spo eczeństwo przed groźbami przewlek ych i uci az liwych chorób powodowanych brakiem higieny. W parze pod az a rozwój techniki u atwiaj acy niektóre rozwi azania. Niestety bariera, jak a by y finanse, d ugo by a nie do pokonania, co spowodowa o pocz atkowo, iz traktowano azienki jako szczególny luksus, ewenement czy zbyteczn a ekstrawagancje. Kolejn a przeszkod a by a mentalność spo eczeństwa, ci agle jeszcze nieświadomego, gnuśnego. Pod koniec XIX w., wraz z nowymi pr adami modernistycznymi sytuacja zacze a sie diametralnie zmieniać. Pocz atkowo zmiany widać by o w mentalności (w pocz. XX w. wyniszczaj ace wojny spowodowa- y ponowne zuboz enie spo eczeństwa, które najzwyczajniej nie mog o sobie pozwolić na niektóre luksusy), a w 20-leciu mie dzywojennym, az do II wojny światowej, w dojrza ej i świadomej odpowiedzi zachodowi, z eby projektować i budować nowoczesne, doskonale przemyślane przestrzenie azienkowe. azienki sta y sie w końcu standardowym wyposaz eniem kaz dej nowo powsta ej kamienicy, organizowano je równiez w starych budynkach. Wszystkie wyz ej wymienione czynniki potrzeba, mentalność, technika, powszechna doste pność materia ów budowlanych przyczyni y sie do poprawy stanu higieny polskiej spo eczności. BIBLIOGRAFIA Barylewska-Szymańs k a E.: Czystość i higiena w gdańskich domach mieszczańskich drugiej po owy XVIII w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(2005), nr 3-4, s. 413. Barylewska-Szymańska E.,Szymańs k i W.: na św. Micha a lub od zaraz Sprzedaz i wynajem domów i mieszkań w Gdańsku w 1775 r., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 51(2003), nr 1. Bieniaszkiewicz H.:Architektura secesyjna Lublina, rozprawa doktorska, Lublin 2005. Bogucka M.:Kultura, naród, trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 r., Warszawa 2008. Brzozowski W.:Urz adzenia wodno-kanalizacyjne w domach wroc awskich w XVII i XVIII w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(2005), nr 3-4. Chmiel A.:Domy krakowskie, Ulica Floriańska, cz. 2, Kraków 1920. Dmochowski Z.:Dzieje architektury w Polsce, Londyn 1956.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 153 DubrowskaM.,So tana.:rzemios o artystyczne Minterów 1828-1881, Warszawa 1987. Jaroszewski T.S.:Odklasycyzmu do nowoczesności, O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996. Krysiak M.:Wkamienicy mieszczańskiej, Chorzow [b.r.]. Lubińs k i P. M.: azienka, Arkady 1(1935), nr 4. Maszkowska B.:Zdziejów polskiego meblarstwa okresu oświecenia, t. I, Wroc aw 1956. Miks-Rudkowska N.:Wne trza mieszkalne w miastach polskich w 2. po. XVII i w XVIII w., w: Dom i mieszkanie w Polsce, Druga po owa XVII-XIX w., Studia i materia y z historii kultury polskiej, t. I, Wroc aw Warszawa Kraków Gdańsk 1975. Pop awska I.:Architektura mieszkaniowa w odzi w XIX wieku, Warszawa 1992. Wasylewski S.:Z ycie polskie w XIX w., Kraków 1962. Wiernicka A.: Warszawski zamoz ny dom bankierski w drugiej po owie XIX w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 52(2004), nr 1. SPIS ILUSTRACJI 1. Arkusz reklamowy wyrobów fabryki Mintera, 1878 r., w: M. Dubrowska, A.So tan, Rzemios o artystyczne Minterów 1828-1881, Warszawa 1987, s. 28. 2. Projekt rzutu pierwszego pie tra kamienicy mieszczańskiej przy ul. Rutgerstrasse 9 w Katowicach (1908 r.), w: M. Krysiak, W kamienicy mieszczańskiej, Chorzów, b. r., s. 18. Plan przedstawia mieszkanie ma e (A) i duz e (B), podzielone klatk a schodow a. W cze ści A azienka znajduje sie przy sypialni państwa (4) a klozet pod nr 5; w cze ści B azienka umieszczona pod nr 8 a klozet nr 9. 3. Plan parteru kamienicy J. Fruzińskiego na rogu ul. Marsza kowskiej i Wilczej w Warszawie, stan z 1914 r., w: S. J. Jaroszewski,Od klasycyzmu do nowoczesności, O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 138. 4. Fragment ekspozycji z lat 20. XX wieku w Wasser-Bad-Desing Muzeum w Schiltach, Niemcy, autor fot. Anna Maj. 5. azienka w mieszkaniu przy ul. 6 Sierpnia (dziś ul. Nowowiejska 4), stan z 1936 r., w:p.m.lubiński, azienka, Arkady 1(1935), nr 4, s. 230. THE BATHROOMS IN THE POLISH TOWN HOUSE IN XIX CENTURY AND UNTIL II WORLD WAR Summary A significant changes societal, political and technological in the England started in the second half of XVIII century, in the rest Europe just since XIX century beginning. Here the barrier was still old, backward mentality of society. In the second half of XIX century in the polish town house was created same kind of space which was used only to take care of the hygiene bathroom. From this convenience were to make use only richest residents of cites.
154 ANNA MAJ On the all of polish territory were progressed the waterworks. At the turn of XIX and XX century dynamic progress of the middle class, which were used of technological novelty. At the 20 years of XX century were starting modern architecture, were the bathrooms were already a standard. S owa kluczowe: Wprowadzenie do epoki i problemu sanitariatów, azienki w XVIII w., azienki w XIX w., lokalizacja i funkcja azienki. Key words: Introduction of the age and sanitary installations problem, bathrooms in XVIII c., bathrooms in XIX c., location and function of bathroom.
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 155
156 ANNA MAJ
AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU 157
158 ANNA MAJ