Człowiek w kulturze 14 Monika Boruch Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar Każda teoria pedagogiczna ma źródło w określonym rozumieniu rzeczywistości. W kulturze europejskiej są obecne trzy wizje świata, wyznaczone trzema różnymi interpretacjami natury. Są nimi: statyzm ontologiczny, mobilizm ontologiczny oraz perspektywa realistyczna. Stąd też wszystkie propozycje wychowawcze można podzielić na trzy typy: koncepcje klasyczne oraz nieklasyczne - przechodzące od modelu totalitarnego do modelu liberalnego. Z każdą z nich związane jest określone rozumienie człowieka i wychowania, będące konsekwencją przyjętego pojęcia natury. W koncepcji klasycznej rozumie się naturę jako formę substancjalną czyli trwałe podłoże zmian (nurt arystotelesowsko-tomistyczny). Człowiek to osoba (naturae rationabilis individua substantia), na którą składają się następujące doskonałości: poznanie, miłość, wolność, podmiotowość wobec praw, godność i zupełność 1. Rozumna natura człowieka ma charakter spotencjalizowany i dlatego domaga się aktualizacji. Wychowanie zgodnie z tą koncepcją polega na aktualizowaniu osoby w człowieku. W koncepcjach nieklasycznych rozumienie faktu ludzkiego i wychowania jest fałszywe, gdyż opiera się na zredukowanym pojęciu natury. W modelu totalitarnym natura to idea-tożsamość-niezmienność (nurt parmenidejsko-platoński). Człowiek tutaj to tylko pewna możliwość realizacji ideałów, a wychowanie to [...] «mundurowanie» duszy ludzkiej za pomocą «jedynie ' Zob. M. A. Krąpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1988, s. 328-329.
230 Monika Boruch słusznych)) zasad pedagogicznych [...]". Model liberalny u swych podstaw ma pojęcie natury utożsamione z ruchem-zmianą-nieokreślonością (nurt heraklitejski). Człowiek jest tu wolnością w sensie negatywnym, czyli wolnością od prawdy, dobra i piękna. Wychowanie w tym przypadku ogranicza się do wykształcenia umiejętności formalnych. Aby pokazać konsekwencje przyjęcia określonych założeń metafizycznych i antropologicznych dla teorii pedagogicznych, zostanie zaprezentowana przeznaczona dla współczesnej młodzieży koncepcja wychowania przez sztukę autorstwa I. Wojnar. Autorka wychodzi z założenia, iż obecnie nastąpiła zmiana rzeczywistości - ze statycznej w zmienną. Oznacza to, iż u źródeł jej koncepcji znajduje się pojęcie natury interpretowanej jako ruchzmiana-nieokreśloność. Zostanie teraz przedstawione I. Wojnar rozumienie człowieka, sztuki i wychowania. Człowiek Irena Wojnar za H. Readem stwierdza, że człowiek to przede wszystkim ten, który tworzy". Nie chodzi tu o działalność artystyczną, lecz pewną postawę twórczą wobec siebie samego, drugiego człowieka i świata. Autorka pisze: W ludziach samych, w ich działalności i w ich świecie, istnieją nieograniczone możliwości tworzenia, przetwarzania i przezwyciężania. [...] Nie ma już świata kontemplowanego, jest natomiast świat przeżywany i kształtowany przez ludzi" 3. Człowiek jednak ze swej natury nie jest w stanie być kreatywny (określenie - M. Boruch] ze względu na brak integracji i zaktywizowania dyspozycji psychicznych. Dlatego potrzebny jest czynnik zewnętrzny o charakterze antropotwórczym. I. Wojnar proponuje sztukę, ze względu na skłonności estetyczne człowieka oraz na status społeczny sztuki - jej wszechobecność 4. Stąd postulat wychowania przez sztukę. 2 H. Kiereś, Pedagogika a sztuka, Człowiek w kulturze" 1994, nr 3, s. 214. 3 1. Wojnar, Perspektywy wychowawcze sztuki, Warszawa 1966, s. 257. 4 I. Wojnar jest przekonana, iż człowiek ma naturalną wrażliwość na sztukę, która jest odpowiednikiem właściwego psychice ludzkiej wątku estetycznego" (określenie E. Souriau).
Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar 231 Autorka dzieli dyspozycje psychiczne człowieka na dwie grupy: intelektualne (umysł) oraz emocjonalne (wyobraźnia, uczucia, wrażliwość). Wyraźnie dostrzega się wyakcentowanie tzw. lewego skrzydła" - emocjonalnej sfery człowieka. Pośród wszystkich dyspozycji psychicznych najważniejszą jest wyobraźnia - kreacyjna siła człowieka", ponieważ jest bezpośrednio odpowiedzialna za twórczość. Nie należy jednak interpretować tej dyspozycji w sposób statyczny (tradycyjny) 5. Współcześnie ma ona charakter dynamiczny (jest to oczywiście związane ze zmianą rzeczywistości). W rozumieniu wyobraźni I. Wojnar nawiązuje do tradycji zapoczątkowanej przez filozofa arabskiego Al-Farabiego, a kontynuowanej w nowożytności i współcześnie. Drugi nauczyciel (Al-Farabi) zastąpił zmysł wspólny wyobraźnią. Ta zmiana sprawiła, że już w momencie percepcji jest możliwa kreacja 6. Sztuka Irena Wojnar rozumie sztukę jako wytwór kulturowy (końcowy efekt działalności twórczej) oraz działanie (proces twórczy). Wśród dzieł wyróżnia: sztukę dawną i sztukę nową; sztukę kręgu europejskiego i pozaeuropejskiego; poszczególne dziedziny artystyczne i całość zjawisk artystycznych. Natomiast sztukę jako działanie interpretuje jako: proces twórczy artysty, ekspresję własną przeciętnego człowieka oraz sposób życia człowieka współczesnego (postawa twórcza) 7. Podział na sztukę dawną i sztukę nową I. Wojnar przeprowadza ze względu na typ odzwierciedlanej przez nią rzeczywistości. Sztuka dawna (tradycyjna) naśladuje naturę pojętą statycznie, natomiast sztuka nowa - naturę utożsamioną ze zmianą. O sztuce dawnej I. Wojnar pisze niewiele. Wskazuje na jej racjonalne źródło - rozum, którego konsekwencją jest jej charakter przedstawiający oraz kla- 5 1. Wojnar utożsamia tradycję z platonizmem. 6 Na temat realistycznego rozumienia wyobraźni zob. M. A. Krąpiec, Psychologia racjonalna, Lublin 1996, s. 71-79; o przemianie pojęcia wyobraźni zob. P. Jaroszyński, Metafizyka i Sztuka, Warszawa 1996, s. 105-125. 7 Ekspresja własna i postawa twórcza są następstwem doświadczenia sztuki jako dzieła.
232 Monika Boruch syczny kanon piękna, stanowiący jej kryterium. Sztuka nowa, w przeciwieństwie do sztuki dawnej, ma swoje źródło w wyobraźni (dynamicznej), która umożliwia artyście wolność w kreowaniu własnej sztuki, dlatego nie obowiązują w niej żadne kanony artystyczne. Stąd ten typ sztuki często jest skomplikowany i niezrozumiały. Zdaniem autorki ma on jednak największe znaczenie w procesie wychowania, gdyż najbardziej aktywizuje wyobraźnię. Wychowanie Cały proces wychowania w koncepcji I. Wojnar zmierza ku wykształceniu postawy twórczej - postawy umysłu otwartego" w wychowanku. Dzięki niej staje się możliwe przezwyciężenie bierności wobec rzeczywistości zewnętrznej, drugiego człowieka i siebie samego oraz odnalezienie się (resp. kreacja) w zmiennym, dynamicznym świecie. W ten sposób cel wychowania ogranicza się do życia doczesnego. Nie ma tutaj perspektywy celu ostatecznego. Postawa twórcza jest następstwem zaktywizowania dyspozycji psychicznych (zwłaszcza wyobraźni), co ma miejsce podczas przeżycia estetycznego. W czasie jego trwania sztuka - jej wartości estetyczne - bezpośrednio oddziałuje na całego człowieka. Autorka podkreśla, że należy interpretować to doświadczenie w sposób nowy - dynamiczny, całościowy (ponieważ kształtuje całą osobowość człowieka, a nie tylko jego wrażliwość estetyczną) i funkcjonalny (pełni różne funkcje w wychowaniu). Tak rozumiane przeżycie jest czymś przeciwnym do statycznej (tradycyjnej) kontemplacji estetycznej, która polegała na biernym oglądzie. Stąd jej propozycja aktywnej kontemplacji. Już samo określenie przeżycia estetycznego wskazuje na aktywną postawę odbiorcy wobec sztuki. Oznacza to, że artysta nie jest jedynym twórcą określonego dzieła sztuki. Człowiek w trakcie tego rodzaju kontemplacji dookreśla dane dzieło według własnej wyobraźni, która uaktywnia się w momencie percepcji, będącej pierwszym etapem tego doświadczenia. To przeżycie angażuje całego człowieka, zwłaszcza zaś jego sferę emocjonalną. I. Wojnar pisze: Przeżycie estetyczne będące zindywidualizowaną syntezą odbioru sztuki i własnej aktywności człowieka łączy w sobie funkcjonalnie współzależne elementy: percepcję i rozumienie, po-
Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar 233 stawę emocjonalnego zaangażowania, działanie wyobraźni i aktywność twórczą" 8. Jedną z jego podstawowych cech jest jego otwartość. Za R. Bayerem autorka twierdzi, że doświadczenie otwarte jest rzutowaniem świata wewnętrznego na to, co spostrzegane zmysłami" 9. W ten sposób doświadczenie estetyczne byłoby projekcją własnych wewnętrznych przeżyć i wyobrażeń - kreacji. Ponieważ każdy człowiek posiada właściwe tylko sobie odczucia, stąd każde przeżycie estetyczne będzie miało jedyny w swoim rodzaju charakter. Jeśli chodzi o funkcje tak rozumianej kontemplacji aktywnej, to można wyróżnić funkcję naczelną oraz funkcje poboczne 10. Do pierwszej z nich należy jednoczesna aktywizacja wszystkich dyspozycji psychicznych człowieka, natomiast do funkcji pobocznych można zaliczyć funkcje katarktyczne, kompensacyjnoeskapistyczne oraz komunikatywne. Postawę umysłu otwartego" autorka interpretuje jako syntezę czterech elementów ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie od siebie uzależnionych. Są nimi: umiejętność spostrzegania, przeżywania, zdobywania wiedzy oraz postawa twórcza. Umiejętności te są następstwem bezpośredniego kontaktu ze sztuką (przeżycia estetycznego). Na zasadzie prawa transferu są one wykorzystywane przez człowieka w życiu codziennym. Autorka podkreśla, że rozumienie każdego z czynników postawy twórczej jest zakorzenione w pewnej koncepcji estetyki współczesnej, które - jej zdaniem - wzajemnie się uzupełniają. I tak, spostrzeganie jest utożsamione z umiejętnością dobrego widzenia. I. Wojnar sądzi, iż rzeczą istotną jest nauczyć człowieka XX wieku patrzeć, aby widział". Istnieje zależność między obcowaniem ze sztuką a ostrością spostrzegania. Im częstszy kontakt ze sztuką, tym głębsza wrażliwość estetyczna człowieka, a przez to widzenie". Ten element postawy jest głęboko osadzony w myśli H. Bergsona. Kolejną z wymienionych umiejętności jest przeżywanie, czyli zdolność rozszerzania zakresu doświadczeń. Dzięki niej następuje intensyfikacja życia psychicznego czło- 1. Wojnar, Perspektywy wychowawcze sztuki, s. 227. 9 Cyt. za: taż, Estetyka i wychowanie, Warszawa 1971, s. 102. 10 Podział funkcji przeżycia estetycznego na naczelne i poboczne pochodzi od M. Boruch.
234 Monika Boruch wieka, która sprawia zaangażowanie wobec świata, drugiego człowieka i siebie samego. Autorka twierdzi, że w sformułowaniu problematyki dotyczącej tego elementu postawy zasadniczą rolę odegrały poglądy J. Deweya, T. Munro i M. Defrenne'a. Przy uzasadnieniu interpretacji umiejętności zdobywania wiedzy I. Wojnar wykorzystuje myśl E. Souriau i H. Focillona. Pisze, że proces ten [zdobywania wiedzy] opiera się na uważnej i świadomej percepcji dzieł sztuki i może być uważany za istotny wynik procesu wyostrzenia sposobu spostrzegania" 11. Autorka podkreśla, iż wiedza ta ma charakter konkretny i ma zasadnicze znaczenie dla indywidualnego życia człowieka. Jest to wiedza osobista", będąca zarazem rozumieniem. Często jest określana mianem myślenia estetycznego". Angażuje ona całą osobowość człowieka i odpowiada wyobraźni. Jest czymś odmiennym od wiedzy ogólnej" - szarej", nieatrakcyjnej, będącej efektem intelektualnego poznania. Ostatni element postawy umysłu otwartego" - to postawa twórcza, utożsamiona z ekspresją własną. Jest ona następstwem spostrzegania, przeżywania i zdobywania wiedzy. I. Wojnar pisze, iż dzięki sztuce ulega zintensyfikowaniu, wzbogaceniu i pogłębieniu całokształt psychicznego życia człowieka, a tym samym zwiększa się jego gotowość do osobistej ekspresji, znajdującej swój najpełniejszy wyraz w indywidualnej działalności twórczej" 12. Autorka przy wyjaśnianiu tego elementu postawy nawiązuje do poglądów V. Lovenfelda i Z. Freuda. Rola nauczyciela ( wychowawcy estetycznego" - określenie S. Szumana) w tak rozumianym wychowaniu polega na organizowaniu przeżyć estetycznych młodzieży. Najważniejsze, aby dzięki niemu podopieczni mieli jak najbogatszy kontakt ze sztuką. Nauczyciel niczego nie sugeruje, niczego nie narzuca", ponieważ kontemplacja aktywna ma charakter otwarty. W ten sposób wychowanie przez sztukę można ostatecznie utożsamić z pewną formą wychowania niedyrektywnego (samowychowania). " I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, s. 307. 12 Taż, Perspektywy wychowawcze sztuki, s. 202.
Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar 235 * Po dokonaniu analizy koncepcji I. Wojnar należy stwierdzić, że proces wychowania przez sztukę zmierza do aktualizacji nieograniczonych możliwości twórczych człowieka współczesnego, zaktywizowania jego dyspozycji psychicznych, zwłaszcza wyobraźni, będącej źródłem kreatywności, zawsze do doskonalenia natury człowieka, niezależnie od jej interpretacji. Ponieważ wyobraźnia nie jest przyporządkowana prawdzie, tak jak rozum, stąd działalność człowieka w zmiennej, dynamicznej rzeczywistości XX wieku będzie niczym nieskrępowana. Człowiek-twórca, według I. Wojnar, jest ostatecznie wolnością (w sensie negatywnym - wolnością od prawdy, dobra i piękna). Dlatego wychowanie polega tutaj wyłącznie na wykształceniu umiejętności formalnych, takich jak: spostrzeganie, przeżywanie, zdobywanie wiedzy oraz ekspresja własna. Dzięki temu wolność człowieka zostanie nienaruszona. Wszelkie wychowanie materialne (np. wychowanie do patriotyzmu) w tej koncepcji zmniejszałoby swobodę kreacji młodego człowieka. Narzucałoby określone sposoby myślenia i zachowania. Teorię wychowania przez sztukę I. Wojnar można więc zakwalifikować do koncepcji nieklasycznych modelu liberalnego. Jest ona konsekwencją przyjętej u podstaw interpretacji natury - utożsamionej z ruchem-zmianą. Stanowi propozycję pedagogiczną (pewien rodzaj postmodernistycznej antypedagogiki), która nie może doskonalić realnego człowieka, mającego rozumną naturę. Może jedynie wspomagać wyimaginowanego przez autorkę człowieka współczesnego. Bibliografia Jaroszyński P.: Metafizyka i Sztuka Warszawa 1996 Gutenberg-Print. Kiereś H.: Pedagogika a sztuka, Człowiek w kulturze" 1994, nr 3. Krąpiec M. A.: Metafizyka. Zarys teorii bytu, wyd. V, Lublin 1988 TN KUL. Krąpiec M. A.: Psychologia racjonalna, Lublin 1996 RW KUL. Wojnar I.: Estetyka i wychowanie. Warszawa 1971 PWN. Wojnar I.: Perspektywy wychowawcze sztuki, Warszawa 1966 Nasza Księgarnia.
236 Monika Boruch Wojnar I.: Sztuka jako podręcznik życia", Warszawa 1984 Nasza Księgarnia. Wojnar I.: Nauczyciel i wychowanie estetyczne, Warszawa 1968 PZWS. Wojnar I.: Estetyka a problemy wychowawcze, Warszawa 1962 PWN. Wojnar I.: Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1965 PZWS. Wojnar I.: Estetyczna samowiedza człowieka, Warszawa 1982 PWN. Wojnar I.: Teoria wychowania estetycznego. Zarys problematyki, wyd. IV, Warszawa 1995 Żak. Wojnar I., Suchodolski B.: Nasza współczesność a wychowanie, Warszawa 1972 Nasza Księgarnia. Wojnar [.: Suchodolski B., Kierunki i treści ogólnego kształcenia człowieka, Warszawa-Kraków 1990 PWN. Wojnar I.: Sztuka jako podręcznik życia", Studia Estetyczne" 11(1974). Wojnar I.: Wychowanie estetyczne - koncepcja teoretyczna, Studia Estetyczne" 13(1976). Wojnar I.: Antynomie wychowania estetycznego, Studia Estetyczne" 14(1977). Wojnar I.: Muzeum kultury duchowej współczesnego człowieka, Studia Estetyczne" 15(1978). Wojnar I.: Wychowanie estetyczne, w: Pedagogika dla kandydatów na nauczycieli, red. B. Suchodolski, Warszawa 1985 PWN. Wojnar I.: Wychowanie dla wartości humanistycznych - problemy globalne, w: Alternatywna pedagogika humanistyczna, red. B. Suchodolski, Wrocław 1990 Ossolineum. Wojnar I.: Możliwości wychowawcze sztuki, w: Sztuka dla najmłodszych, red. M. Tyszkowa, Warszawa-Poznań 1977 PWN. Wojnar I.: Możliwości wychowawcze sztuki, w: 50 tajemnic o naszych dzieciach, red. D. Chrzanowska, J. Paruszewska, Warszawa 1987 IWZZ. Wojnar I.: Edukacja kulturalna i kształcenie postawy empatycznej - rola sztuki, w: Edukacja kulturalna a egzystencja człowieka, red. B. Suchodolski, Wrocław 1986 Ossolineum. Wojnar I.: Rola sztuki w poznawaniu świata, w: Nauka w kulturze ogólnej, t. I, red. B. Suchodolski, J. Kubin, Wrocław 1985 Ossolineum. Wojnar I.: Sztuka przeciw wojnie, w: Wychowanie dla pokoju, red. B. Suchodolski, Wrocław 1983 Ossolineum. Wojnar I.: Kulturowy wymiar edukacji jako szansa i alternatywa, w: Szkoła i pedagogika w dobie przełomu, red. T. Lewowicki, S. Mieszalski, M. S. Szymański, Warszawa 1995 Żak.
Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar 237 Wojnar I.: Wartość kultury a osobowość nauczyciela, w: Nauczyciel i młodzież. Tradycja - sytuacja - perspektywy, red. B. Suchodolski, Wrocław 1986 Ossolineum. Wojnar I.: Człowiek wielowymiarowy - postulat wychowania humanistycznego przez sztukę, w: Kultura polska a socjalistyczny system wartości, red. B. Suchodolski, Warszawa 1977 Ki W. Wojnar I.: Edukacja kulturalna i wychowanie przez sztukę w koncepcji kształcenia ogólnego, w: Model wykształconego Polaka, red. B. Suchodolski, Wrocław 1980 Ossolineum. Wojnar I.: Sztuka w społeczeństwie i jej szansa wychowawcza dziś, w: Społeczeństwo wychowujące - rzeczywistość i perspektywy, red. B. Suchodolski, Wrocław 1983 Ossolineum. W kręgu wychowania przez sztukę, red. I. Wojnar, Warszawa 1974 WSiP. Wychowanie estetyczne młodego pokolenia. Polska koncepcja i doświadczenia, wyd. I, red. I. Wojnar, W. Pielasińska, Warszawa 1990 WSiP.