Rola planowania przestrzennego w zabezpieczeniu wymagań ochrony środowiska, gospodarowania wodami oraz ochrony gruntów rolnych i leśnych na przykładzie kompleksowego postępowania Środkowy bieg rzeki Rezat w Środkowej Frankonii (Bawaria) Dr inż. Barbara Prus Prof. dr hab. inż. Krzysztof Gawroński Katedra Planowania, Organizacji i Ochrony Terenów Rolniczych Wstęp W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wymagania ładu przestrzennego, ochrony środowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych stanowią podstawę kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej. Zasada ta jest uniwersalną i nie ulega przewartościowaniu po przekroczeniu granic państw. Artykuł prezentuje przykład kompleksowego postępowania urządzeniowo-rolnego o nazwie Środkowy bieg rzeki Rezat przeprowadzonego w Środkowej Frankonii, w Bawarii w latach 1994-2013. Projekt ten obejmował swoim zasięgiem obszar kilku gmin i miasteczek. Na urządzanym obszarze przeprowadzono zarówno typowe postępowania scaleniowe o charakterze wtórnym, odnowę miejsc użyteczności publicznej w ramach odnowy wsi, jak również poprawiono systemy zabezpieczeń przeciwpowodziowych realizując inwestycję budowy dużego zbiornika retencyjnego wraz z zaporą, wspomaganego szeregiem małych zbiorników retencyjnych. Działania ochronne zostały wsparte odnową cieków wodnych, mającą na celu przywrócenie bioróżnorodności krajobrazu nad rzeką Rezat. Artykuł został zainspirowany wyjazdem studialnym do Bawarii w ramach programu Uczenie się przez całe życie LEONARDO DA VINCI w dniach 10-16.10.2010 r. Rozwój obszarów wiejskich w Bawarii kompetencje Ministerstwo Gospodarki Żywnościowej, Rolnictwa oraz Leśnictwa Bawarii prowadzi działania z zakresu: Gospodarki Żywnościowej oraz Rolnictwa, Gospodarki Terenów Zadrzewionych oraz Lasów Zagospodarowanych, Przestrzeni Wiejskiej oraz Rozwoju Obszarów Wiejskich. W ramach struktury urzędów, kompetentnymi organami państwowymi odpowiedzialnymi za obszary wiejskie jest siedem urzędów ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich: Środkowej Frankonii, Górnej Frankonii, Dolnej Frankonii, Górnej Bawarii, Dolnej Bawarii, Górnego Palatynatu, Szwabii. 21
Urząd ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich Środkowej Frankonii obejmuje zasięgiem swojego działania obszar 70,2 mln ha, zamieszkiwany przez 1,7 mln mieszkańców. Urząd realizuje swoją działalność w ramach zintegrowanego Projekt Środkowy Bieg Rzeki Rezat Kompleksowe postępowanie Środkowy Bieg rzeki Rezat to działanie prowadzone w pobliżu miasta Ansbach w Środkowej Frankonii (Bawaria, Niemcy), na obszarze o powierzchni 14 tys. ha. Projekt ten obejmuje 30 postępowań scaleniowych o charakterze szczegółowym oraz projekty mające na celu przywrócenie świetności przestrzeniom użyteczności publicznej oraz prywatnym nieruchomościom w ramach programu Odnowa wsi. Projekt został zrealizowany przy współudziale środków finansowych państwa, gmin oraz mieszkańców. Na obszarze objętym projektem znalazło się 260 gospodarstw rolnych. W ramach odnowy wsi odrestaurowano obiekty zlokalizowane w 57 częściach miejscowości zamieszkiwanych przez ok. 15,7 tys. mieszkańców w 7 miastach i gminach. Kompleksowe postępowanie Środkowy Bieg rzeki Rezat rozpoczęto w roku 1994 zarządzeniem o wszczęciu postępowania scaleniowego. W latach 1994-97 powstał plan dotyczący uwzględniania w postępowaniu obiektów i przestrzeni o znaczeniu lokalnym a także przestrzeni użytku publicznego. programu Rozwój Obszarów Wiejskich, który łączy w sobie instrumenty tradycyjnego postępowania scaleniowego oraz postępowania Odnowa Wsi. W roku 1996 rozpoczęto prace budowlane. Przewidywany termin zakończenia projektu to rok 2013. W ramach postępowania scaleniowego Urząd ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich Środkowej Frankonii dążył do: wspierania interesu prywatnych gospodarstw rolnych, wprowadzania przystosowań obszarów do pełnienia funkcji turystycznej, wprowadzania ekologicznych zabezpieczeń przestrzeni rolniczej, poprawy infrastruktury technicznej i społecznej, wprowadzania urządzeń służących ochronie przeciwpowodziowej oraz renaturyzacji cieków i zbiorników wodnych. W celu wspierania prywatnych gospodarstw rolnych przeprowadzone zostało postępowanie scaleniowe, które objęło swoim zasięgiem 9 700 działek gruntowych. Stan po scaleniu wyniósł 4 100 działek gruntowych. Kolejnym wsparciem dla miejscowych rolników było wybudowanie 134 km dróg rolniczych utwardzonych. Rys. 5. Przykład wspierania prywatnych gospodarstw rolnych w postępowaniu scaleniowym przeprowadzonym w ramach projektu Środkowy bieg rzeki Rezat stan gospodarstw przed scaleniem oraz po scaleniu (źródło: [Materiały 2010]) 22
Urząd ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich Środkowej Frankonii był również inicjatorem wykonania dla regionu map turystycznych, ułatwiających lokalną turystykę rowerową, szlakiem kościołów, opactw, zabytkowych młynów oraz szlakiem specjalności lokalnej pól z uprawami różnych odmian ziemniaków. W ramach wspierania ochrony krajobrazu wprowadzone zostały nasadzenia śródpolne oraz nasadzenia wzdłuż cieków wodnych. Inicjatywa ta została przeprowadzona z udziałem mieszkańców. Rys. 6. Obszar objęty postępowaniem kompleksowej ochrony oraz rozwoju obszarów wiejskich Środkowy bieg rzeki Rezat wraz z przestrzennym rozmieszczeniem tablic informacyjnych (źródło: [Materiały 2010]) Tab. 2. Zakres tematyczny tablic informacyjnych (źródło:[materiały 2010]) Nr Tematyka tablic informacyjnych 1. Ochrona przeciwpowodziowa oraz zgodne z naturą kształtowanie zbiorników i cieków wodnych. 2. Stan wielkiej wody z roku 2000 oraz jego następstwa. Analiza różnych wariantów zatrzymywania wysokiej wody. Zbiornik Silberbachtal. 3. Element technicznej ochrony osiedli położonych nad rzeką Rezat. Zapora. 4. Retencja powierzchniowa wody. Propozycje postępowań scaleniowych. 5. Rozwój zbiorników wodnych zbliżony do warunków naturalnych. Ochrona przeciwpowodziowa przy pomocy pasów ochronnych. 6. Biotop wody płynące. Struktura zbiorników wodnych. Szlaki przemieszczania się ryb. 7. Ochrona przeciwpowodziowa w miejscowości Immeldorf. Zasięg terenów zalewowych. Podejmowane działania przeciwpowodziowe na rzece Rezat. Gospodarka gruntami wyzwaniem dla ochrony przeciwpowodziowej. 8. Zbiorniki zatrzymujące nadmiar wody powodziowej nad potokiem Büschelbach. Część ochrony przeciwpowodziowej w Immeldorf. 9. Czysta woda dla nienaruszonego środowiska. Oczyszczalnie ścieków poprawiają jakość rzek i potoków. Zmniejszanie ilości azotanów w wodzie poprzez zatrzymanie wody na powierzchni. 23
10. Rzeka a osiedla mieszkaniowe. Mosty łączą. Zbiornik retencyjny Wernsbach. 11. Zbiornik retencyjny. Przeciwpowodziowa ochrona w Wernsbach. 12. Ochrona gatunkowa i siedliskowa. Gospodarka gruntami jako wyzwanie dla przywrócenia bogactwa gatunkowego. 13. Ochrona przeciwpowodziowa i bliskie z naturą kształtowanie cieków wodnych. Kompleksowe postępowanie Środkowy bieg rzeki Rezat. Rezat Frankoński. Ochrona przeciwpowodziowa w Windsbach. Projekt Środkowy bieg rzeki Rezat obejmował także budowę obwodnicy miejscowych osad, wraz z wyposażeniem tej trasy w zbiorniki małej retencji wody opadowej. Na obszarze objętym projektem, w ramach ochrony przeciwpowodziowej oraz zbliżonego do naturalnego kształtowania zbiorników i cieków wodnych powstały 3 zbiorniki przeciwpowodziowe wielkokubaturowe o łącznej pojemności 300 tys. m 3. Wybudowano również 200 mniejszych zbiorników retencyjnych o łącznej pojemności 85 tys. m 3. Powstało 18 km pasów zieleni naturalnej otaczających rzekę Rezat oraz 16 km pasów zieleni na potokach dopływowych. W celu ochrony przeciwpowodziowej poddano renaturyzacji cieki wodne i podjęto prace zabezpieczające teren przed potencjalnymi skutkami erozji wodnej powierzchniowej. Przeprowadzone zabiegi przeciwerozyjne, w tym pasy ochronne w poprzek stoków oraz wzdłuż cieków wodnych chronią teren nie tylko przed mechanicznymi uszkodzeniami wierzchniej warstwy gleby na skutek erozji, przyczyniają się również do zmniejszenia wymywania z powierzchni użytkowanych rolniczo azotanów stosowanych do produkcji. Skutkiem tych działań zmniejszone zostało zanieczyszczenie cieków wodnych środkami chemicznymi, oraz odnotowano mniejszy ich ubytek w powierzchniach uprawowych. Prace inwestycyjne w postępowaniu kompleksowym zostały zaplanowane oraz przeprowadzone przez Urząd ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich Środkowej Frankonii we współpracy z miejscowym Urzędem Gospodarki Wodnej w Ansbach. Wraz z postępowaniem kompleksowym Środkowy bieg rzeki Rezat w celu zapewnienia mieszkańcom wglądu w zagadnienia objęte postępowaniem, umieszczono na terenie objętym projektem 13 tablic informacyjnych, umożliwiających mieszkańcom prześledzenie przeprowadzonych inwestycji oraz ich skutków dla regionu. Woda i Natura to temat 13 tablic informacyjnych ustawionych wzdłuż rzeki Rezat. W ramach postępowania scaleniowego i odnowy wsi zostały również wprowadzone na obszarze objętym projektem zabezpieczenia przeciwpowodziowe. Zakupione zostały działki gruntowe w celu umożliwienia realizacji projektu pasów zieleni wzdłuż cieków wodnych. Na przestrzeni dziesięciolecia (2000-2010) powstały liczne duże i małe zbiorniki retencyjne. Zrównoważona ochrona przeciwpowodziowa oraz zbliżone do naturalnych warunków kształtowanie cieków wodnych są wspólnym zadaniem Urzędów ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich Środkowej Frankonii oraz Urzędu ds. Gospodarki Wodnej w Ansbach. W ramach ochrony przeciwpowodziowej oraz odnowy cieków wodnych zgodnie z naturą wybudowano w Silberbachtal zbiornik retencyjny wraz z zaporą zatrzymujący 200 tys. m 3 wody na powierzchni 9 ha. Obszar ten pozyskano dokonując zakupu oraz wymiany gruntów. 200 małych zbiorników retencyjnych spowalnia odpływ powierzchniowy zatrzymując wodą opadową na powierzchni terenu. Pasy zieleni ochronnej wzdłuż cieków służą dla dobra i rozwoju cieków. Powstałe pasy przeciw erozyjne w poprzek stoku pomiędzy sąsiadującymi działkami zapobiegają erozji wodnej powierzchniowej. Tab. 3. Budżet projektu Środkowy bieg rzeki Rezat (kwoty w mln EUR) (źródło: [Materiały 2010]) Inwestycje Dotacje Postępowanie scaleniowe 26,8 20,9 Odnowa wsi, w tym: - tereny użyteczności publicznej - tereny prywatne 55,3 21,2 34,1 16,6 11,6 5,0 Koszty pozyskania gruntów 7,7 2.2 Łącznie 89,8 39,7 Budżet kompleksowego projektu Środkowy bieg rzeki Rezat zamknęła kwota 24
129,5 mln EUR, z czego 30,7% stanowiły dotacje. W zakres zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich należy zaliczyć współpracę gmin na terenie objętym projektem, w tym m.in. wymianę informacji, potencjału wolnych środków kapitałowych (udział własny gmin) w zakresie przestrzeni użyteczności publicznej. Współpraca obejmowała również wspólne, sięgające ponad granice poszczególnych gmin projekty zarówno scaleniowe, jak i dotyczące odnowy wsi. Współpraca międzygminna skutkowała również utworzeniem Międzygminnego Związku Wodnego. Podsumowanie Kompleksowe postępowanie urządzenioworolne obejmuje m.in. prace scaleniowe, prace w ramach działania Odnowa wsi, zabiegi przeciwerozyjne i przeciwpowodziowe, w tym budowę zbiorników retencyjnych wielko i małokubaturowych, przebudowę zlewni rzek i potoków. Kształtowanie zgodnego z wymogami ochrony środowiska ładu przestrzennego wpływa na poprawę warunków życia społeczności lokalnych, jak również warunkuje wielofunkcyjny rozwój wsi, np. w kierunku turystyki. Zachodzące zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym to wynik współpracy użytkowników gruntów (mieszkańców), związków międzygminnych oraz przedstawiciela państwa Urzędu ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich. Skutkiem wieloletniej współpracy w ramach kompleksowego postępowania Środkowy bieg rzeki Rezat zrealizowano szereg inwestycji zapewniających ochronę środowiska, ochronę gruntów rolnych i leśnych, gospodarowanie zasobami wodnymi oraz wymagania bezpieczeństwa przeciwpowodziowego ludzi i ich mienia. Tak ukształtowana przestrzeń tworzy harmonijną całość, uwzględniając w uporządkowanych relacjach uwarunkowania oraz wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe, kompozycyjno estetyczne. Powstał zatem nowy ład przestrzenny. Źródła Materiały szkoleniowe z konferencji Leonardo da Vinci uczenie się przez całe życie ; Wyjazd studialny do Bawarii w dniach 10-16.10.2010 r. 25