Czas. Stomatol., 2010, 63, 1, 41-50 2010 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Możliwości zastosowania różnych metod rentgenowskiej tomografii komputerowej w endodoncji przegląd piśmiennictwa Applicability of different methods of computed tomography to endodontics review of literature Joanna Bagińska 1, Szczepan Piszczatowski² Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 1 Kierownik: prof. dr hab. n. med. W. Stokowska Z Zakładu Inżynierii Materiałowej i Biomedycznej Politechniki Białostockiej 2 Kierownik: prof. dr hab. inż. J. R. Dąbrowski Summary Introduction: Radiographic analysis plays an important part in endodontic treatment. Conventional radiographs are 2-dimentional representations of 3-dimentional structures and have many limitations. Several studies report on the possibility of a 3D reconstruction based on computed tomography in endodontics. Aim of the study: To discuss the possible use of computed tomography in endodontic treatment. Conclusion: Computed tomography is a useful tool in clinical diagnostics of endodontic conditions. In the future cone beam tomography may become a golden standard in the diagnostics of complicated endodontic cases. Streszczenie Wprowadzenie: badanie radiologiczne jest ważnym elementem w leczeniu endodontycznym. Tradycyjne zdjęcia rtg są dwuwymiarowymi obrazami trójwymiarowych obiektów i mają liczne ograniczenia. W piśmiennictwie spotyka się doniesienia na temat obrazowania w endodoncji z zastosowaniem rentgenowskiej tomografii komputerowej 3D. Cel pracy: na podstawie piśmiennictwa omówiono możliwości zastosowania tomografii komputerowej w endodoncji. Podsumowanie: tomografia komputerowa stanowi użyteczne narzędzie diagnostyczne w endodoncji. W przyszłości tomografia komputerowa wiązki stożkowej może stać się metodą z wyboru w diagnostyce skomplikowanych przypadków endodontycznych. KEYWORDS: endodontic treatment, computed tomography, computed micro-tomography, cone beam computed tomography HASŁA INDEKSOWE: endodoncja, tomografia komputerowa, mikrotomografia komputerowa, tomografia komputerowa wiązki stożkowej 41
J. Bagińska, Sz. Piszczatowski Czas. Stomatol., Wprowadzenie Badanie radiologiczne stanowi integralną część leczenia endodontycznego. Jest ono konieczne na wszystkich etapach postępowania, od diagnostyki po ocenę wyników leczenia po wypełnieniu kanałów. W piśmiennictwie opisywane są wady konwencjonalnych badań radiologicznych, tj.: nakładanie się struktur anatomicznych, zniekształcenie obrazu, zmiany rozmiarów badanych obiektów [19, 48]. Takie obrazowanie nie pozwala na uzyskanie przekroju osiowego lub prostopadłego do wyrostka zębodołowego, co może być przydatne zwłaszcza w ocenie powikłań leczenia endodontycznego [48]. W związku z tym od wielu lat trwają badania nad zastosowaniem w endodoncji technik opartych o tomografię komputerową dających między innymi możliwość uzyskania trójwymiarowego obrazu leczonego zęba i okolicznych tkanek. Cel pracy Celem pracy było przedstawienie, na podstawie piśmiennictwa, możliwości zastosowania tomografii komputerowej w endodoncji. Od czasu skonstruowania w 1971 r. pierwszego tomografu komputerowego (TK) następuje stały postęp w tej dziedzinie radiologii. W skrócie zasada tomografii polega na obrazowaniu poprzecznych przekrojów badanego obiektu. W klasycznej komputerowej tomografii, przez badaną warstwę przepuszcza się wiązkę promieni X, emitowaną przez wirującą lampę, i za pomocą układu detektorów mierzy się jej osłabienie będące wynikiem przejścia przez badane ciało po określonej trajektorii. Na podstawie zbioru danych o osłabieniu promieniowania przechodzącego przez ciało przy różnych kątach ustawienia wiązki, stosując odpowiednie algorytmy numeryczne, można uzyskać rozkład współczynników pochłaniania promieniowania w całym przekroju badanego ciała. Dokładność rekonstrukcji zależy od rozmiaru pikseli, na które dzielona jest skanowana warstwa, co związane jest z wielkością badanego obiektu oraz zastosowaną matrycą. Stopień pochłaniania promieniowania wyraża się w skali Hounsfielda (HU), w której wynik uzyskany dla danego materiału odnoszony jest do wartości dla wody. Przypisując poszczególnym wartościom HU określony poziom w skali szarości, otrzymuje się monochromatyczny (najczęściej 256 odcieni) obraz skanowanego przekroju. Przesuwając układ lampa detektory wzdłuż badanego obiektu, wizualizacji poddawane są jego kolejne warstwy. Znając odległość pomiędzy przekrojami można na tej podstawie dokonać trójwymiarowej rekonstrukcji badanego obiektu. W przypadku tomografii spiralnej ciągły ruch układu lampa rentgenowska detektory sprzęgnięty jest z poosiowym ruchem stołu, na którym znajduje się skanowany obiekt. Pozwala to na skrócenie czasu badania i zebranie danych z całej objętości badanego ciała. Próby zastosowania tomografii komputerowej w endodoncji sięgają końca lat 80. XX wieku. Tachibana i Matsumoto [46] wykorzystali skany TK szczęki i żuchwy dla trójwymiarowego obrazowania zębów i tkanek przyzębia okołowierzchołkowego. Badania te doprowadziły autorów do wniosku, że chociaż taka analiza może być interesująca z punktu widzenia lekarza stomatologa, to jednak nie pozwala na odwzorowanie wszystkich istotnych szczegółów anatomicznych i jej zastosowanie w leczeniu endodontycznym jest ograniczone. Obecnie, wraz z postępem technologicznym, który doprowadził do wzrostu rozdzielczości tomografów i zmniejszenia dawki promienio- 42
2010, 63, 1 Tomografia komputerowa w endodoncji wania jonizującego, spotyka się coraz liczniejsze doniesienia na temat zastosowania badania TK w diagnostyce trudnych przypadków endodontycznych. Gopikriszna i wsp. [14] opisali przypadek górnego pierwszego zęba trzonowego z dwoma korzeniami podniebiennymi i jednym policzkowym, którego nietypowa budowa została wykryta dopiero w tomografii komputerowej. Również Ma i wsp. [23] zastosowali badanie TK w celu potwierdzenia nietypowej budowy pierwszego górnego zęba trzonowego mającego tylko dwa korzenie. Na podstawie spiralnej tomografii komputerowej stwierdzili również, że jednoimienny ząb miał podobną morfologię. Ballal i wsp. [2] wykonali badanie w trakcie leczenia endodontycznego zębów zlanych, a Metgund i wsp. [24] z powodu podejrzenia taurodontyzmu. We wszystkich pracach autorzy podkreślali fakt, że konwencjonalne badanie radiologiczne nie pozwoliło na jednoznaczną ocenę budowy leczonych zębów. Dopiero zastosowanie TK umożliwiło wykonanie trójwymiarowych rekonstrukcji i szczegółową analizę anatomii zębów. W piśmiennictwie spotyka się doniesienia, których autorzy wykorzystali badania tomografii komputerowej głowy i szyi do oceny epidemiologicznej występowania odchyleń w budowie jam zębów. Jin i wsp. [18] ocenili 206 badań TK żuchwy pod kątem występowania zębów z kanałami typu C i stwierdzili, że badanie tomograficzne jest dobrą, nieinwazyjną metodą oceny morfologii kanałów korzeni zębów. Według Robinson i wsp. [37], którzy badali przebieg kanałów zębów przedtrzonowych, w opisie wyników badania TK należy zawsze uwzględnić odstępstwa od typowej budowy jamy zęba. Takie informacje są ważne dla lekarza dentysty i zwiększają wartość wyniku badania. Podejmowano także próby zastosowania spiralnej tomografii komputerowej w celu oceny zmian w tkankach okołowierzchołkowych. Huumonen i wsp. [16] stwierdzili, że spośród 39 badanych górnych zębów trzonowych zakwalifikowanych do powtórnego leczenia endodontycznego zmiany okołowierzchołkowe klasycznym badaniem rtg wykryto w 33 zębach w porównaniu do 38 w TK. Badanie tomograficzne w znaczący sposób ułatwiło rozpoznanie zmian przy poszczególnych korzeniach. Autorzy stwierdzili również, że aż 27 z 30 kanałów dodatkowych w korzeniu policzkowym przednim nie zostało wypełnionych. Ponadto dokonali pomiarów dawki promieniowania, która wyniosła 0,02 msv dla zdjęć rtg oraz 0,055 msv dla tomografii. Fuhrmann i wsp. [12] oceniali przydatność diagnostyczną badań radiologicznych do wykrywania sztucznie utworzonych ubytków kości umiejscowionych między korzeniami górnych zębów trzonowych, a przednią ścianą zachyłka zębodołowego zatoki szczękowej. Autorzy stwierdzili, że żaden z ubytków nie był widoczny na zdjęciu radiologicznym, natomiast ponad 60% z nich zostało stwierdzonych w badaniu spiralną tomografią komputerową z zastosowaniem warstw o grubości 1 mm. Tomografia komputerowa była wykorzystywana także do badań in vitro nad morfologią jam zębowych i zmianami budowy kanału po opracowaniu z zastosowaniem różnych narzędzi endodontycznych. Gambill i wsp. [13] wykonywali badanie TK, w którym grubość warstwy wynosiła 1 mm i porównali uzyskane obrazy ze zdjęciami zęba wykonanymi w mikroskopie z siedemdziesięciokrotnym powiększeniem. Stwierdzono, że rekonstrukcje kanałów w badaniu TK miały bardziej regularny przebieg niż w rzeczywistości. Nie była też możliwa dokładna ocena zmiany kształtu kanału po jego opracowaniu, co tłumaczono zbyt dużą grubością warstwy. Również Piszczatowski i wsp. [36] na podstawie analizy porównawczej 43
J. Bagińska, Sz. Piszczatowski Czas. Stomatol., rekonstrukcji 3D kanałów usuniętych zębów stwierdzili, że spiralna tomografia komputerowa dostarcza znacznie mniej danych w porównaniu do mikrotomografii. Jakkolwiek tradycyjna tomografia komputerowa może być użytecznym narzędziem dla lekarza stomatologa, to zastosowanie tych badań ma liczne ograniczenia. Należą do nich duże rozmiary i wysoka cena aparatów, a przede wszystkim duża dawka promieniowania w porównaniu z konwencjonalnym badaniem radiologicznym. Ponadto prawidłowa interpretacja badań tomograficznych wymaga od lekarza stomatologa dodatkowych umiejętności lub współpracy z radiologiem. Od końca lat 90-tych XX wieku dostępne są skonstruowane specjalnie dla potrzeb stomatologii tomografy komputerowe wiązki stożkowej (ang. cone beam computed tomography CBCT). W piśmiennictwie spotyka się również nazwę obrazowanie wolumetryczne (ang. volumetric CT VCT) [26, 38, 39]. Różnica pomiędzy aparatem TK a tomografem CBCT polega na tym, że pierwszy generuje płaską wiązkę promieniowania X, zaś drugi wiązkę przestrzenną w kształcie stożka [48]. Wielkość woksela uzyskiwana w aparatach CBCT waha się od 0,4 mm do 0,125 mm [20]. Tomografy komputerowe wiązki stożkowej znalazły zastosowanie w implantologii, ortodoncji, a także w endodoncji, ponieważ cechują się stosunkowo niską dawką promieniowania, wysoką rozdzielczością oraz krótkim czasem badania [26, 39, 48]. Dotyczy to szczególnie aparatów o małym polu obrazowania np. 3D Accuitomo (J Morita Corporation, Osaka, Japonia) czy Planmeca Promax 3D (Planmeca, Helsinki, Finlandia), na których można wykonać badanie niewielkiego odcinka szczęki lub żuchwy, co w znaczący sposób ogranicza narażenia pacjenta na promieniowanie jonizujące. Dawka promieniowania w takim przypadku jest tego samego rzędu, co przy wykonaniu dwóch lub trzech standardowych zdjęć wewnątrzustnych [33]. Należy jednak podkreślić, że według zaleceń Europejskiej Akademii Radiologii Stomatologicznej i Szczękowo- Twarzowej (EADMFR) CBCT powinna być wykonywana tylko wtedy, gdy wnosi nowe informacje do diagnozy, których nie uzyskano za pomocą innych badań radiologicznych, a korzyści z jej zastosowania przewyższają ryzyko związane z narażeniem na promieniowanie jonizujące [38]. Tomografy komputerowe wiązki stożkowej wyposażone są w zaawansowane technologicznie oprogramowanie. Umożliwia ono wielokierunkową analizę badanego obszaru, m.in. wykonanie przekrojów przypominające zdjęcia pantomograficzne, przekrojów w płaszczyźnie osiowej, czołowej i strzałkowej, trójwymiarowych rekonstrukcji, a także licznych pomiarów [33, 39]. Rekonstrukcje 3D uzyskiwane są w przeciągu kilku minut. Dużą zaletą jest możliwość analizy poszczególnych wycinków badanego pola bez typowego dla tradycyjnej radiologii nakładania się różnych struktur np. łuku jarzmowego, zachyłków zatoki szczękowej. Liang i wsp. [20, 21] porównali obrazy żuchwy uzyskane in vitro z użyciem 5 różnych tomografów komputerowych wiązki stożkowej oraz tomografów spiralnych wielorzędowych. Autorzy stwierdzili, że obrazowanie nie odbiegało jakością od konwencjonalnej tomografii, zaś w przypadku aparatu Accuimoto 3D nawet ją przewyższało. Porównano także dokładność trójwymiarowych rekonstrukcji biorąc jako punkt odniesienia wymiary uzyskane na podstawie skanera laserowego. W tym przypadku dokładniejsze były dane z tomografu wielorzędowego, jednak autorzy podkreślają, że różnice rzędu 0,1- -0,2 mm nie powinny mieć klinicznych implikacji. Dla porównania, dokładność odwzoro- 44
2010, 63, 1 Tomografia komputerowa w endodoncji wania struktur na powszechnie stosowanych zdjęciach pantomografiicznych wynosi od 2 do nawet 7 mm [48]. Jednym ze wskazań do zastosowania tomografii komputerowej wiązki stożkowej jest ocena anatomii kanałów korzeni zębów przed leczeniem endodontycznym (np. stopnia ich zakrzywienia). Bagińska i wsp. [1] porównali trójwymiarową rekonstrukcję kanału typu C w drugim dolnym zębie trzonowym uzyskaną na podstawie danych z CBCT z taką samą rekonstrukcją z użyciem mikrotomografii komputerowej. Stwierdzili, że obrazowanie wolumetryczne odtwarza jamę zęba w zadowalającym stopniu i może być wartościowym badaniem przed leczeniem trudnych przypadków endodontycznych. Zastosowanie CBCT w powtórnym leczeniu endodontycznym znacząco zwiększa wykrywalność nieopracowanych kanałów [8, 32]. W piśmiennictwie spotyka się sprzeczne doniesienia na temat przydatności CBCT do oceny wypełnienia kanału. Różyło-Kalinowska i wsp. [39] opisali przypadek pacjenta, u którego na rekonstrukcji pantomograficznej CBCT uwidoczniono prawidłowo wypełnione kanały zęba 26, jednak w przekroju osiowym wykazano niedopełnienie jednego z nich. Natomiast według Soğura i wsp. [44] wykrywalność nieszczelności w obrębie materiału w kanale była niższa w obrazach uzyskanych w badaniu CBCT w porównaniu do radiowizjografii i tradycyjnych zdjęć rtg. Autorzy oceniali zęby jednokanałowe, a uzyskane wyniki tłumaczyli możliwością występowania artefaktów spowodowanych obecnymi w kanale ćwiekami gutaperkowymi i uszczelniaczem, które wpływały na jakość obrazowania wolumetrycznego. Huybrachts i wsp. [17] wykonali w materiale wypełniającym kanał puste przestrzenie o znanej średnicy i stwierdzili, że dla przestrzeni o wielkości mniejszej niż 300 mikrometrów czułość CBCT i tradycyjnych zdjęć rtg była niższa niż radiowizjografii. Wydaje się więc, że odpowiedź na pytanie czy tomografia komputerowa wiązki stożkowej może być przydatna w ocenie jakości wypełnienia kanałów wymaga dalszych badań klinicznych. Liczne badania dowodzą, że CBCT stanowi użyteczne narzędzie do oceny kości w okolicy wierzchołka korzenia zęba w celu wykrycia zmian zapalnych we wczesnym stadium rozwoju. Oczywiste jest, że w przypadku zapalenia tkanek okołowierzchołkowych leczenie powinno być rozpoczynane jak najwcześniej. Badania in vitro na świńskich żuchwach Stavropoulusa i Wenzel [45] wykazały, że niezależnie od wielkości ubytku kości, czułość CBCT była dwukrotnie wyższa niż zdjęć rtg i radiowizjografii. Natomiast w podobnym badaniu z wykorzystaniem ludzkich żuchw tomografia komputerowa wiązki stożkowej cechowała się 100% czułością i swoistością [31]. Według Patela [33] CBCT pozwala na wykrycie aż o 38% więcej zmian w przyzębiu wierzchołkowym w porównaniu do tradycyjnych metod, szczególnie w odniesieniu do okolicy drugich zębów trzonowych w szczęce i żuchwie. Również badania kliniczne potwierdzają skuteczność CBCT w wykrywaniu zapaleń tkanek okołowierzchołkowych, lokalizacji zmiany przy poszczególnych korzeniach oraz różnicowaniu rozległych ziarniaków od torbieli korzeniowych [11, 22, 43]. Estrela i wsp. [9] zaproponowali nowy wskaźnik zaawansowania zmian zapalnych w przyzębiu okołowierzchołkowym oparty na CBCT o nazwie Cone Beam Computed Tomography Periapical Index (CBCTPAI), co można przetłumaczyć jako wskaźnik oceny przewlekłych zapaleń tkanek okołowierzchołkowych w oparciu o tomografię komputerową wiązki stożkowej. Zmiany w postaci przejaśnienia widocznego na skanach mierzo- 45
J. Bagińska, Sz. Piszczatowski Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Cone Beam Computed Tomography Periapical Index (CBCTPI) według Estrela i wsp. [9]. Opis w tekście CBCTPAI Zmiany w obrębie struktury kostnej w okolicy wierzchołka korzenia zęba 0 Niezmieniona struktura kości 1 Przejaśnienie o średnicy 0,5 1 mm 2 Przejaśnienie o średnicy 1 2 mm 3 Przejaśnienie o średnicy 2 4 mm 4 Przejaśnienie o średnicy 4 8 mm 5 Przejaśnienie o średnicy powyżej 8 mm E D Zajęcie blaszki zbitej wyrostka zębodołowego Zniszczenie blaszki zbitej wyrostka zębodołowego ne były w trzech kierunkach: wargowo-językowym, mezjalno-dystalnym i po przekątnej. CBCTPAI określany był na podstawie największego pomiaru. Autorzy zaproponowali sześciostopniową skalę opisaną szczegółowo w tab. 1. Dodatkowo do każdego stopnia można dodać symbol E lub D określający stopień zajęcia procesem zapalnym blaszki zbitej zębodołu (tab. 1). Według autorów powyższy wskaźnik ujednolica kryteria rozpoznania patologii tkanek okołowierzchołkowych, zmniejsza prawdopodobieństwo postawienia fałszywie negatywnej diagnozy, m.in. przez minimalizację wpływu osoby oceniającej na rozpoznanie. CBCTPAI może znaleźć zastosowanie w badaniach epidemiologicznych dotyczących występowania i zaawansowania zapaleń tkanek okołowierzchołkowych. Tomografia komputerowa wiązki stożkowej jest niezastąpionym narzędziem w przypadku podejrzenia resorpcji zewnętrznej lub wewnętrznej korzenia zęba, ponieważ pozwala na dokładną ocenę umiejscowienia zmiany i stopnia zniszczenia tkanek korzenia, co ma kluczowe znaczenie w wyborze metody leczenia [7, 8, 10, 27, 30]. Estrela i wsp. [10] ocenili 48 zębów z rozpoznaniem zewnętrznej resorpcji zapalnej i stwierdzili, że według zdjęć radiologicznych resorpcja obejmowała 83 (68,8%) powierzchni korzeni w porównaniu do 154 (100%) dla skanów CBCT. Wykazano również istotne statystycznie różnice oceny stopnia zniszczenia korzenia. Natomiast Cotton i wsp. [8] opisali przypadek podejrzenia resorpcji wewnętrznej zęba 11 widocznej na standardowym zdjęciu rtg, która została wykluczona na podstawie CBCT. W badaniu tomografii komputerowej wiązki stożkowej uwidocznili powiększony otwór przysieczny, który rzutując się na korzeń zęba, sugerował obecność patologii miazgi. Możliwość wielopłaszczyznowej analizy ułatwia diagnostykę zębów po urazie, zwłaszcza przy podejrzeniu ich złamania. Ponadto wykonanie badania po urazie i kilka miesięcy później umożliwia dokładną analizę gojenia uszkodzonych tkanek [6, 8, 25, 33]. Nie bez znaczenia może być fakt, że badanie tomograficzne jako zewnątrzustne jest bardziej komfortowe dla pacjenta po urazie części twarzowej czaszki niż zdjęcia wewnątrzustne [33]. CBCT bardzo dobrze uwidacznia także stopień zniszczenia korony zęba, perforacje kanału i przepchnięcie materiału poza wierzchołek 46
2010, 63, 1 Tomografia komputerowa w endodoncji korzenia [39, 40]. Również ww. badanie może być wykonane przed planowanymi zabiegami z zakresu chirurgii endodontycznej [47]. Tomografia komputerowa wiązki stożkowej ma także pewne ograniczenia. Jak dotąd rozdzielczość przestrzenna tomografów z wiązką stożkową jest niższa niż tradycyjnych klisz rtg i czujników do radiowizjografii, jednakże stały rozwój technologii niewątpliwie będzie miał wpływ na poprawę tego parametru [33]. Badanie CBCT nie jest przydatne do diagnostyki tkanek miękkich i w takich przypadkach należy wybrać inną metodę diagnostyczną [38, 42]. Obecność metalowych wypełnień lub uzupełnień protetycznych, a nawet struktur anatomicznych takich jak szkliwo może mieć wpływ na rozproszenie wiązki promieniowania, zaś w konsekwencji na zniekształcenie obrazu zmniejszając jego wartość diagnostyczną [33]. W endodoncji znalazła też zastosowanie mikrotomografia komputerowa (µct) jako metoda analizy tkanek zęba w badaniach in vitro [36, 41]. Jest to odmiana klasycznej tomografii komputerowej o bardzo dużej rozdzielczości uzyskanej dzięki obniżeniu wielkości piksela nawet do 1 µm, a pozyskane dane mogą być analizowane zarówno w postaci skanów, jak i trójwymiarowych rekonstrukcji. Jakkolwiek mikrotomografia radiologiczna nie może być stosowana jako procedura kliniczna, to znalazła zastosowanie w badaniach nad szczegółami morfologii jam zębów, pozwalając na odtworzenie liczby i przebiegu kanałów, budowy delty korzeniowej, lokalizacji ich ujść [1, 3, 5, 28, 36]. Wyniki badań µct posłużyły do opracowania programów komputerowych do nauki anatomii zębów np. Dental Anatomy & Interactive 3-D Tooth Atlas [4]. Dokładność odwzorowania struktur zęba uzyskiwanych w mikrotomografii komputerowej stanowi punkt odniesienia w ocenie przydatności innych rodzajów tomografii do oceny morfologii zębów i otaczających je tkanek [1, 36]. Mikrotomografia radiologiczna wykorzystywana jest także do badań nad nowymi narzędziami i metodami służącymi do opracowania kanałów korzeni zębów. Wykonanie badania przed i po opracowaniu kanału pozwala ocenić zmiany w jego kształcie, stopień opracowania okolicy wierzchołka korzenia, ilość usuniętej zębiny, a także grubość pozostawionych ścian kanału. Na tej podstawie możliwa jest rekomendacja danej metody lub zestawu narzędzi do powszechnego zastosowania [15, 29, 34, 35]. Podsumowanie Upowszechnienie tomografii komputerowej w znaczący sposób poszerzyło możliwości diagnostyczne w endodoncji. Uważa się, że przeznaczona dla stomatologii tomografia komputerowa wiązki stożkowej w przyszłości stanie się metodą z wyboru w diagnostyce skomplikowanych przypadków endodontycznych. Badania tomograficzne stanowią także użyteczne narzędzie w pracach naukowych dotyczących budowy zębów oraz nowych metod opracowywania i wypełniania ich kanałów. Piśmiennictwo 1. Bagińska J, Piszczatowski S, Święszkowski W, Pawińska M: Diagnostyka i leczenie kanałów typu C przegląd piśmiennictwa i obserwacje własne. Czas Stomatol 2009, 62, 8: 629 636. 2. Ballal S, Sachdeva G S, Kandaswamy D: Endodontic Management of a Fused Mandibular Second Molar and Paramolar with the Aid of Spiral Computed Tomography: A Case Report. J Endod 2007, 33, 10: 1247- -1251. 47
J. Bagińska, Sz. Piszczatowski Czas. Stomatol., 3. Bjorndal L, Carlsen O, Thuesen G, Darvann T, Kreiborg S: External and internal macromorphology in 3D-reconstructed maxillary molars using computerized X-ray microtomography. Int Endod J 1999, 32, 1: 3-9. 4. Brown P, Hebranson E: Dental Anatomy & Interactive 3-D Tooth Atlas. Quintesence Publishing Co. 2006 (dokument elektroniczny). 5. Cheung G S P, Yang J, Fan B: Morphometric study of the apical anatomy of C-shaped root canal systems in mandibular second molars. Int Endod J 2007, 40, 4: 239-246. 6. Cohenca N, Simon J H Roges R, Morag Y, Malfaz J M: Clinical indications for digital imaging in dento-alveolar trauma. Part 1: traumatic injuries. Dental Traumat 2007, 23, 2: 95-104. 7. Cohenca N, Simon J H, Mathur A, Malfaz J M: Clinical indications for digital imaging in dento-alveolar trauma. Part 2: root resorption. Dental Traumat 2007, 23, 2: 105-113. 8. Cotton T P, Geisler T M, Holden D T, Schwartz S A, Schindler W G: Endodontic Applications of Cone-Beam Volumetric Tomography. J Endod 2007, 33, 9: 1121-1132. 9. Estrela C, Bueno M R, Azevedo B C, Azevedo J R, Pecora J D: A new periapical index base on cone beam computed tomography. J Endod 2008, 34, 11: 1325-1331. 10. Estrela C, Bueno M R, De Alencar A H, Mattar R, Vallandares Neto J, Azevedo B C, De Araujo Estrela C R: Method to evaluate inflammatory root resorption by using cone beam computed tomography. J Endod 2009, 35, 11: 1491-1497. 11. Estrela C, Bueno M R, Leies C R, Azevedo B, Azevedo J R: Accuracy of cone beam computed tomography and panoramic radiography for the detection of apical periodontitis. J Endod 2008, 34, 3: 273-279. 12. Fuhrmann R, Bucker A, Diedrich P: Radiological assessment of artificial bone defects in the floor of the maxillary sinus. Dentomaxillofac Radiol 1997, 26, 2: 112- -116. 13. Gambill J M, Alder M, del Rio C E: Comparision of Nickel-Titanum and Stainless Steel Hand-File Instrumentation Using Computed Tomography. J Endod 1996, 22, 7: 369-375. 14. Gopikrishna V, Reuben J, Kandaswamy D: Endodontic management of a maxillary first molar with two palatal roots and a single fused buccal root diagnosed with spiral computed tomography a case report. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008, 105, 4: 74-78. 15. Hűbscher W, Barbakow F, Peters O A: Rootcanal preparation with FlexMaster: canal shapes analysed by micro-computed tomography. Int Endod J 2003, 36, 11: 740-747. 16. Huumonen S, Kvist T, Grőndal K, Molender A: Diagnostic value of computed tomography in re-treatment of root fillings in maxillary molars. Int Endod J 2006, 39, 10: 827-833. 17. Huybrachts B, Bud M, Bergmans L, Lambrechts P, Jacobs R: Void detection in root fillings using intraoral analogue, intraoral digital and cone beam CT images. Int Endod J 2009, 42, 8: 675-685. 18. Jin G-C, Lee S-J, Roh B-D: Anatomocal Study of C-Shaped canals in Mandibular Second Molars by Analysis of Computed Tomography. J Endod 2006, 32, 1: 10-13. 19. Kulczyk T: Zastosowanie tomografii komputerowej CBCT w diagnostyce periodontycznej. Magazyn Stomatol 2009, 19, 5: 24-27. 20. Liang X, Jacobs R, Hassan B, Li L, Pauwels R, Corpas L, Souza P C, Matrens W, Shahbazian M, Alonso A, Lambrichts I: A comparative evaluation of Cone Beam Computed Tomography (CBCT) and Multi-Slice CT (MSCT). Part I: On subjective image quality. Eur J Radiol 2009, doi: 10.1016/j.ejrad.2009.03.042. 21. Liang X, Lambrichts I, Sun Y, Dennis K, Hassan B, Li L, Pauwels R, Jacobs R: A comparative evaluation of Cone Beam Computed Tomography (CBCT) and Multi- Slice CT (MSCT). Part II: On 3D model accuracy. Eur J Radiol 2009, doi: 10.1016/j.ejrad.2009.04.016. 48
2010, 63, 1 Tomografia komputerowa w endodoncji 22. Lofthang-Hansen S, Huumonen S, Grőndahl K, Grőndahl H-G: Limited cone-beam CT and intraoral radiography for the diagnosis of periapical pathology. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2007, 103, 1: 114-119. 23. Ma L, Chen J, Wang H: Root canal treatment in an unusual maxillary first molar diagnosed with the aid of spiral computerized tomography and in vitro sectioning: A case report. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009, 107, 6: e68-73. 24. Metgud S, Metgund R, Rani K: Managnent of a patient with a taurodont, single-rooted molars associated with dental anomalies; A spiral computerized tomography evaluation. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009, 108, 2: e81 e86. 25. Mora M A, Mol A, Tyndall D, Rivera E M, Hill C: In vitro assessment of local computed tomography for the detection of longitudinal tooth fractures. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2007, 103, 6: 825- -829. 26. Nair M K, Nair U P: Digital and Advanced Imaging in Endodontics: A Review. J Endod 2007, 33, 1: 1-6. 27. Nakata K, Naltob M, Izumi M, Ariji E, Nakamura H: Evaluation of Correspondance of Dental Computed Tomography Imaging to Anatomic Observation of Extarnal Root Resorption. J Endod 2009, 35, 11: 1594- -1597. 28. Nielsen R B, Alyassin A M, Peters D D, Carnes D L, Lancaster J: Microcomputer Tomography: An Advanced System for Detailed Endodontic Research. J Endod 1995, 21, 11: 561-568. 29. Paque F, Barbakow F, Peters O A: Root canal preparation with Endo-Eze AET: changes in root canal shape assessed by micro-computed tomography. Int Endod J 2005, 38, 7: 456- -464. 30. Patel S, Dawood A: The use of cone beam computed tomography in the management of external cervical resorption lesions. Int Endod J 2007, 40, 9: 730-732. 31. Patel S, Dawood A, Mannocci F, Wilson R, Pitt Ford T: Detection of periapical bone defects in human jaws using cone beam computed tomography and intraoral radiography. Int Endood J 2009, 42, 6: 507-515. 32. Patel S, Dawood A, Pitt Ford T, Whaites E: The potential applications of cone beam computed tomography in the management of endodontic problems. Int Endod J 2007, 40, 10: 818-830. 33. Patel S: New dimensions in the endodontic imaging: Part 2. Cone beam computed tomography. Int Endod J 2009, 42, 6: 46-475. 34. Peters O A, Laib A, Gőhring T N, Barbakow F: Changes in Root Canal Geometry after Preparation assessed by Hihg-Resolution Computed Tomography. J Endod 2001, 27, 1: 1-6. 35. Peters O A, Peters C I, Schőnenberger K, Barbakow F: ProTaper rotary root canal preparation; effects of canal anatomy on final shape analysed by micro CT. Int Endod J 2003, 36, 2: 86-92. 36. Piszczatowski S, Bagińska J, Święszkowski W: Modeling of tooth s structure based on CT and µct data comparative study. IFMBE Proceedings 2008, 22: 1463-1466. 37. Robinson S, Czerny C, Grahleitner A, Bernhart T, Kainberger F M: Dental CT evaluation of mandibular first premolar root configurations and canal variations. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2002, 93, 3: 328-332. 38. Różyło-Kalinowska I: Standardy Europejskiej Akademii Radiologii Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej dotyczące obrazowania wolumetrycznego (CBCT). Magazyn Stomat 2009, 19, 5: 12-16. 39. Różyło-Kalinowska I, Różyło T K, Taras M: Możliwości obrazowania wolumetrycznego w przypadku pacjenta stomatologicznego. Twój Przegląd Stomatol 2009, 3: 77-80. 40. Różyło-Kalinowska I, Różyło T K: Zastosowanie obrazowania wolumetrycznego w ogól- 49
J. Bagińska, Sz. Piszczatowski Czas. Stomatol., nej diagnostyce stomatologicznej. Magazyn Stomatol 2009, 19, 5: 18-23. 41. Różyło-Kalinowska I, Taras M: Zastosowanie mikrotomografii w stomatologii. Magazyn Stomatol 2009, 19, 5: 44-46. 42. Scarfe W C, Farman A G, Sukovic P: Clinical Applications of Cone-Beam Computed Tomography in Dental Practice. J Can Dent Assoc 2006, 72, 1: 75-80. 43. Simon J H S, Enciso R, Malfaz J M, Rogers R, Bailey-Perry M, Patel A: Differential diagnosis of large periapical lesions using cone-beam computed tomography mesurments and biopsy. J Endod 2006, 32, 9: 833-837. 44. Soğur E, Baksi B G, Grőndahl H-G: Imaging of Root canal fillings: a comparision of subjective image quality between limited cone- -beam CT, storage phosphor and film radiology. Int Endod J 2007, 40, 3: 179-185. 45. Staavropoulos A, Wenzel A: Accuracy of cone beam dental CT, intraoral digital and conventional film radiograohy for detection of periapical lesions. An ex vivo study in pig jaws. Clin Oral Invest 2007, 11, 1: 101-106. 46. Tachibana H, Matsumoto K: Applicability of X-ray computerized tomography in endodontics. Endod Dent Traumat 1990, 6, 1: 16-20. 47. Tsurumachi T, Honda K: A New cone beam computerized tomography system for use in endodontic surgery. Int Endod J 2007, 40, 3: 224-232. 48. Zbożeń T, Pawlicka H: Podstawy tomografii komputerowej dla lekarzy stomatologów. Magazyn Stomatol 2009, 19, 5: 94-99. Adres autorów: 15-276 Białystok, ul. Skłodowskiej- Curie 24 A Tel.: 85 7468297 e-mail: jbaginska@wp.pl Received 10 December 2009 Accepted 6 January 2010 50