SèOWO WSTEÎPNE Prezentowana publikacja jest interdyscyplinarnaî proâbaî znalezienia odpowiedzi na pytania dotyczaîce roli wartosâci moralnych zaroâ wno w procesie socjalizacji, jak i w oddziaøywaniach resocjalizacyjnych. Pytania tego typu saî wielokrotnie stawiane w konteksâcie roâ zçnego rodzaju przejawoâ w patologii spoøecznej, w tym roâ wniezç zachowanâ o charakterze przesteî pczym. BezposÂredniaÎ inspiracjaî do powstania niniejszego opracowania byøo sympozjum naukowe pt. ¹Rola wartosâci moralnych w procesie socjalizacji i resocjalizacjiº, ktoâre odbyøo sieî 13 listopada 2004 roku dzieî ki inicjatywie i zaangazçowaniu osoâ b reprezentujaîcych KatedreÎ Kryminologii i Psychologii Kryminalnej Wydziaøu Zamiejscowego Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL w Tomaszowie Lubelskim, KatedreÎ Prawa Karnego i PosteÎ powania Karnego Wydziaøu Zamiejscowego Nauk Prawnych i Ekonomicznych KUL w Tomaszowie Lubelskim, KatedreÎ Kryminologii i Prawa Karnego Wykonawczego Wydziaøu Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL w Lublinie, KatedreÎ Psychoprofilaktyki Spoøecznej Wydziaøu Nauk Spoøecznych KUL w Lublinie, OkreÎ gowy Inspektorat SøuzÇby WieÎ ziennej w Lublinie oraz Zakøad Karny w ZamosÂciu. Prezentowane rozwazçania skøadajaî sieî na trzy bloki tematyczne. W pierwszym z nich zwroâ cono uwageî na roleî wartosâci moralnych w procesie socjalizacji, ktoâ ry towarzyszy w sposoâ b naturalny rozwojowi spoøecznemu czøowieka. Druga czeî sâcâ ukazuje znaczenie norm etycznych dla osoâ b odpowiedzialnych za nadzoâ r, organizacjeî i realizacjeî procesu resocjalizacji ± seî dzioâ w, søuzçby wieî ziennej, wychowawcoâ w i psychologoâ w penitencjarnych. Natomiast trzeci blok tematyczny zostaø posâwieîcony roli systemu wartosâci i sfery moralnej dla skutecznosâci procesu resocjalizacji, ukierunkowanego na przygotowanie jednostki do zçycia w warunkach wolnosâciowych, zgodnie z obowiaîzujaîcym porzaîdkiem spoøecznym. CzeÎ sâcâ dotyczaîcaî znaczenia wartosâci w procesie socjalizacji rozpoczyna artykuø prof. dr. hab. Jana SÂ witki Etyka zawodu nauczyciela, stanowiaîcy prezentacjeî niezbeî dnych kompetencji moralnych, jakimi powinni charakteryzo-
6 Søowo wsteî pne wacâ sieî wychowawcy, ktoârzy w istotny sposoâb wpøywajaî na przebieg i efektywnosâcâ oddziaøywanâ doprowadzajaîcych do konstruktywnego funkcjonowania jednostki zaroâ wno w zçyciu osobistym, jak i spoøecznym. Przedmiotem rozwazçanâ w tej czeî sâci publikacji objeî to roâ wniezç problematykeî wartosâci w Konstytucji RP, ktoâra w zasadniczy sposoâb søuzçy ochronie praw i wolnosâci jednostki. Na ten aspekt zwraca uwageî artykuø mgr. Grzegorza Kowalskiego pt. Konstytucja RP w procesie upowszechniania wartosâci spoøecznych. Analiza podjeî ta w artykule autorstwa dr Jadwigi Mazur, pt. Drogi i rozdrozç a wartosâci pokolenia X w procesie socjalizacji, przedstawia zagadnienia dotyczaîce gwaøtownych zmian kulturowych we wspoâ øczesnym spoøeczenâ stwie. Z tego wzgleî du powstajaî roâ zçnego typu dylematy decyzyjne i moralne, beî daîce skutkiem transformacji kulturowej. OdpowiedzialnosÂc za prawidøowy przekaz norm zachowania dla kolejnej generacji pokoleniowej spoczywa na roâzçnych grupach spoøecznych, przede wszystkim na rodzinie, ale roâ wniezç na spoøecznosâci regionalnej i narodowej. CzeÎ sâcâ pierwszaî zamyka artykuø ks. mgr. Jacka Jakubca pt. Rola wartosâci etycznych w dziaøaniach socjalizacyjnych i resocjalizacyjnych Katolickiego Stowarzyszenia Pomocy Osobom UzalezÇ nionym Agape, w ktoâ rym zostaøy zaprezentowane wszechstronne dziaøania, m.in. zapobieganie uzalezçnieniom od substancji psychoaktywnych oraz przeciwdziaøanie wykluczeniu spoøecznemu dzieci i møodziezçy poprzez promowanie i ksztaøtowanie wzorcoâ w zachowanâ wynikajaîcych z etyki chrzesâcijanâ skiej. Oddzielnym przedmiotem rozwazçanâ uczyniono problematykeî etyki zawodoâ w zwiaîzanych z wymierzaniem i wykonywaniem kary pozbawienia wolnosâci. Artykuø dr. Grzegorza Gozdo ra pt. Znaczenie etyki seîdziowskiej w procesie sprawowania wymiaru sprawiedliwosâci podejmuje kwestieî wrazçliwosâci etycznej i koniecznosâci podporzaîdkowania sieî normom moralnym osoâ b wykonujaîcych zawoâd seî dziego. Wypowiedz ppøk. mgr. Jerzego Nikoøajewa pt. Wybrane zagadnienia etyki zawodowej pracownikoâw wieîziennictwa dotyczy zagadnienâ zwiaîzanych z etykaî zawodowaî pracownikoâ w wieî ziennictwa. Zaprezentowana analiza zostaøa dokonana na podstawie projektu regulaminu etycznego funkcjonariuszy SøuzÇby WieÎ ziennej oraz dosâwiadczenâ praktycznych w tym zakresie. W prezentacji mgr Katarzyny Samonek-Miazgi pt. Rola etyki zawodowej funkcjonariuszy SW w pracy resocjalizacyjnej uwaga czytelnika zostaøa skierowana na znaczenie wartosâci moralnych w relacjach interpersonalnych na terenie instytucji penitencjarnej ± zaroâ wno mieî dzy kadraî speøniajaîcaî obowiaîzki søuzçbowe, jak tezç mieî dzy personelem penitencjarnym i skazanymi. W artykule dr Iwony Niewiadomskiej pt. Dylematy moralne w wykonywaniu zadanâ psychologa penitencjarnego zostaøy poruszone problematyczne kwestie zwiaîzane z peønieniem zawodu psychologa w jednostce penitencjarnej. Autorka przedstawiøa problemy, ktoâ re pojawiajaî sieî w zwiaîzku z wykonywaniem diagnozy penitencjarnej, sporzaîdzaniem indywidualnego planu resocjalizacji skazanego oraz uczestniczeniem w jego realizacji. Natomiast dylematy wynikajaîce ze spo-
Søowo wsteî pne 7 rzaîdzania opinii biegøego na potrzeby posteî powania saîdowego zostaøy ukazane w prezentacji mgr Anny Komadowskiej Etyczne aspekty opiniowania o stanie zdrowia psychicznego. W trzeciej czeî sâci publikacji zostaøy zaprezentowane wypowiedzi ukazujaîce znaczenie sfery moralnej dla efektywnosâci procesu resocjalizacji skazanych. W artykule dr Danuty Gajdus i mgr Barbary Kalinowskiej pt. Aksjologia kary pozbawienia wolnosâci w nauczaniu Jana Pawøa II przedstawiono podstawy etyczne uwieî zienia, ktoâ re stanowiaî podstawowy warunek skutecznosâci procesu uspoøeczniania w warunkach instytucji penitencjarnej. Dr Maøgorzata Kuc w prezentacji pt. Resocjalizacja jako wyboâr wartosâci dokonaøa analizy wartosâci przekazywanych w trakcie resocjalizacji oraz przedstawiøa uwarunkowania decydujaîce o skutecznosâci przebudowywania indywidualnego systemu wartosâci osoby resocjalizowanej. Artykuø ks. prof. Mirosøawa Kalinowskiego pt. Znaczenie resocjalizacji religijnej w ksztaøtowaniu dojrzaøych postaw u osoâb skazanych na kareî pozbawienia wolnosâci ma na celu ukazanie oddziaøywanâ KosÂcioøa ± przede wszystkim duszpasterstwa penitencjarnego i postpenitencjarnego ± w zakresie wspierania psychicznego, spoøecznego i duchowego rozwoju wieî zânioâ w. Opracowanie dokonane przez dr IwoneÎ NiewiadomskaÎ i mgr AnneÎ WaøejszeÎ pt. Preferencja stylu zç ycia jako sposobu realizacji wartosâci u recydywistoâw penitencjarnych ukazuje roleî subiektywnego wartosâciowania skazanych w ksztaøtowaniu ich stylu zçycia i nastawienia do wøasnej egzystencji. Kolejny artykuø, pt. Kultura organizacji penitencjarnej a skutecznosâcâ resocjalizacyjnego przekazu, autorstwa dr Maøgorzaty KucÂ, prezentuje problematykeî zalezçnosâci pomieî dzy kulturaî organizacyjnaî jednostki penitencjarnej a procesem resocjalizacji. Autorka zwroâciøa szczegoâlnaî uwageî na zwiaîzki zachodzaîce mieîdzy wartosâciami i wzorcami zachowania, ktoâre obowiaîzujaî w zakøadzie karnym, a skutecznosâciaî oddziaøywanâ penitencjarnych. Zadania penitencjarnej kultury fizycznej w ksztaøtowaniu norm spoøecznie pozç aîdanych wzgleîdem jednostki aspoøecznej zostaøy opisane w artykule por. mgr. Jacka Gøucha, ktoâ ry dokonaø przeglaîdu regulacji prawnych zwiaîzanych z oddziaøywaniami resocjalizacyjnymi poprzez kultureî fizycznaî oraz przedstawiø wielowymiarowe znaczenie tej formy resocjalizacji dla konstruktywnego rozwoju osadzonych. Przedmiotem rozwazçanâ w prezentacji mjr. mgr. Mariana Puszki pt. Problemy resocjalizacji a warunkowe przedterminowe zwolnienie jest istota warunkowego przedterminowego zwolnienia jako jednego ze sârodkoâ w probacyjnych, ktoâ ry odgrywa istotnaî roleî w procesie resocjalizacji osadzonych. Na szczegoâlnaî uwageî zasøuguje fakt, zçe analizowany sârodek probacyjny zostaø ukazany na tle praktyki orzeczniczej, obejmujaîcej lata 1992-2002. W artykule dr Joanny Chwaszcz pt. Wielowymiarowe skutki bezdomnosâci byøych skazanych wyzwaniem dla oddziaøywanâ resocjalizacyjnych zwroâ cono uwageî na specyfikeî postpenitencjarnego funkcjonowania skazanych, zwiaîzanego z posteîpujaîcaî marginalizacjaî spoøecznaî, wynikajaîcaî przede wszystkim z bezdomnosâci, bezrobocia i naduzçywania alkoholu.
8 Søowo wsteî pne Materiaø opracowany przez dr IwoneÎ NiewiadomskaÎ i mgr. Pawøa Polakiewicza pt. NiektoÂre etyczne problemy procesu resocjalizacji stanowi proâbeî interdyscyplinarnej refleksji dotyczaîcej zaøozçenâ i sposobu realizacji oddziaøywanâ resocjalizacyjnych na terenie zakøadoâ w penitencjarnych. Niniejsza publikacja jest adresowana do wszystkich osoâ b, ktoâ re saî zainteresowane zagadnieniami zwiaîzanymi z wielowymiarowaî problematykaî socjalizacji i resocjalizacji. Szczego lnaî grupeî adresatoâ w stanowiaî osoby odpowiedzialne zawodowo za proces dostosowania podopiecznych do obowiaîzujaîcych norm spoøecznych, dla ktoâ rych omawiane zagadnienia nie stanowiaî jedynie przedmiotu teoretycznych rozwazçanâ, ale roâ wniezç saî zwiaîzane z ich praktycznaî realizacjaî ± przede wszystkim nauczyciele, seî dziowie czy kadra zatrudniona w instytucjach penitencjarnych.
CzeÎ sâ câ I WARTOSÂ CI MORALNE W PROCESIE SOCJALIZACJI
JAN S WITKA ROLA ETYKI ZAWODU NAUCZYCIELA W PROCESIE SOCJALIZACJI DZIECI I MèODZIEŹY I SøuzÇy czøowiekowi, narodowi, ojczyzânie. Przekazuje narodowe i sâwiatowe dziedzictwo nauki i kultury. Uczy i wychowuje do obywatelskiego posøugiwania. Ksztaøtuje duchowo moralnaî sylwetkeî Polaka, obywatela. Przekazuje wiedzeî o prawdzie i wartosâciach. Uczy cnoât spoøecznych. Otwiera okna duszy, aby weszøa prawda, dobro, pieî kno i miøosâcâ. Uczy zçycâ wedle wartosâci, dajaîc sâwiadectwo troski o naroâd polski i panâstwo polskie. Troszczy sieî o naszaî tozçsamosâcâ, abysâmy zawsze sobaî byli, abysâmy mieli tresâcâ wewneî trznaî i nie handlowali sumieniem 1, nie uprawiali intelektualnej prostytucji. Uczy tak. Kochaj prawdeî. OkazÇ, jakim jestesâ, bez obaw i bez oglaîdania sieî na innych. A jesâli prawda cieî kosztuje cierpienie ± to z pokoraî je przyjmij ± a jesâli udreî keî ± z cierpliwosâciaî jaî znosâ. JesÂli dla prawdy miaøbysâ posâwieî cicâ siebie samego i swoje zçycie ± baîdzâ meî zçny w ofierze. Wychowuje czøowieka peønego, ktoâ ry umie mysâlecâ poprawnie, odczuwacâ po ludzku oraz samodzielnie patrzecâ na sâwiat, ludzi i zçycie; czøowieka, ktoâ ry ma serce spoøeczne, wrazçliwe na potrzeby innych, wyleczone z choroby nasycenia. Formuje umysø i serce, aby zçyciem naszym sterowaøa zasada ¹Honor et Patriaº. W znacznym stopniu decyduje o naszym ¹bycº i ¹zÇycº; o naszym ¹dzisº i ¹jutroº. Oto nauczyciel. II ZÇ aden kraj na sâwiecie, zçaden system polityczny nie mozçe mysâlecâ inaczej jak tylko przez wizjeî tych nowych pokolenâ, ktoâ re przejmaî od swoich rodzicoâw 1 Zob. szerzej na temat sumienia: T. StyczenÂ, J. Merecki, ABC etyki, Lublin: Red. Wyd. KUL 1996, s. 45-48; A. Szostek, Pogadanki z etyki, CzeÎ stochowa: Wyd. Biblioteka ¹Niedzieliº 1993, s. 135-151.
12 Jan S witka i wychowawcoâ w wielorakie dziedzictwo zadanâ i daîzçenâ ± zaroâ wno wøasnego narodu, jak tezç caøej rodziny ludzkiej. Søowa te majaî szczegoâ lne odniesienie do tych, ktoârzy nauczajaî i wychowujaî, do inzçynieroâw umysøoâw i charakteroâw ± a wieî c do nauczycieli, ludzi, ktoâ rzy formujaî umysøowosâcâ i sylwetkeî psychomoralnaî møodego czøowieka. Byc mozçe zostanie wynalezionych jeszcze wiele sârodkoâ w masowego przekazu lepszych nizç obecnie; nizç prasa, radio, telewizja ± ktoâ re majaî za zadanie podawacâ informacje i wychowywacâ spoøeczenâ stwo. Ale zawsze ± dawniej, teraz i w przyszøosâci ± jedynym, najlepszym, niezastaîpionym sârodkiem przekazu informacji, sposobem wychowania czøowieka pozostanie drugi czøowiek ± nauczyciel. SposÂro d rozmaitych wazçnych zawodoâ w potrzebnych do tego, aby spoøeczenâ stwo mogøo normalnie zçycâ i rozwijacâ sieî ± na pewno najwazçniejsza jest funkcja nauczyciela, w ktoâ rego reî kach spoczywa przyszøosâcâ narodu, jego jakosâcâ, a takzçe przyszøosâcâ ludzkosâci, jej jakosâcâ. III Rysem szczegoâ lnie wyroâ zçniajaîcym sytuacjeî nauczyciela jako nauczyciela jest to, zçe peøni on dwie funkcje, a mianowicie: nauczania i wychowania 2. Pierwsza to nasteî pstwo sâcisøego powiaîzania mieî dzy nim a naukaî; druga to nasteî pstwo sâcisøego powiaîzania mieî dzy nim a czøowiekiem w procesie rozwoju. Nauczanie to przekazywanie wiedzy; wychowanie to przekazywanie wartosâci. Nauczanie to przekazywanie prawdy o sâwiecie; wychowanie to przekazywanie prawdy o wartosâciach. Nauczanie jest prawdziwe, gdy sieî stwierdza, zçe jest tak a tak i rzeczywisâcie jest tak. Prawda to szczegoâ lna wartosâcâ etyczna i zobowiaîzuje tak, jak zobowiaîzujaî wartosâci. To nie zobowiaîzanie jest zâroâ døem wartosâci, lecz wartosâcâ zâroâ døem zobowiaîzania. Nie dlatego uznajemy wartosâcâ prawdy, zçe tak postanowilisâmy ± lecz dlatego, zçe ona nas do tego skøania. Nauczycieljest czøowiekiem szczegoâ lnie przyporzaîdkowanym prawdzie jako wartosâci 3. Sumienie nauczyciela jest przede wszystkim sumieniem prawdy 4. ZobowiaÎzuje ono do gøoszenia przede wszystkim prawdy naukowej. Ogo lnoludzki obowiaîzek prawdy zaciesâniony jest zatem do prawdy szczegoâ lnego rodzaju ± prawdy naukowej. Nie znaczy to wcale, zçe nauczycieljest zwolniony z obowiaîzku gøoszenia wszelkiej prawdy, prawdy zçycia i prawdy posteî powania. Nauczycielwymierza sprawiedliwosâcâ sâwiatu i wøasnemu søowu o sâwiecie. Od- 2 Por. J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. II, Lublin: Red. Wyd. KUL 1995, s. 415. 3 Por. M. A. KraÎpiec, Dzieøa. Ja±czøowiek, Lublin: Red. Wyd. KUL 1991, s. 302. 4 J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. I, Lublin: Red. Wyd. KUL 1995, s. 297.
Rola etyki zawodu nauczyciela w procesie socjalizacji dzieci i møodziezçy 13 søania obraz sâwiata ujeî ty w nauce. To jest podstawowy obowiaîzek powinnosâci nauczyciela. Rezygnacja z obowiaîzku uznania i gøoszenia prawdy, w tym szczegoâlnie prawdy naukowej, jest samoboâjstwem nauczycielskim. Nauczyciel uczaîcy sâwiadomie faøszu nie jest nauczycielem ± jest wielkim niebezpieczenâ stwem dla spoøeczenâ stwa. Nauczycielskie sumienie prawdy domaga sieî nie tylko wymierzania sprawiedliwosâci sâwiatu i prawdzie naukowej ± lecz zobowiaîzuje go do wewneî trznego uznawania gøoszonych tez. Nie mozçna wymagacâ tego, czego sieî samemu nie uznaje. MozÇna proponowacâ tak zwanaî postaweî wysøuchania ± ale wtedy nie uprawia sieî nauki, lecz tzw. quasi-saîdy podobne do basâniopisarstwa. To wøasânie rodzi postulat jednosâci mieî dzy prawdaî a przekonaniem; mieî dzy prawdaî a posteî powaniem. Przed wychowaniem przez prawdeî musi istniecâ wychowanie do prawdy. Oznacza to, zçe wychowanie jest czymsâ wieî cej nizç przekazywaniem wiedzy ± jest przygotowywaniem czøowieka do zçycia spoøecznego. Jest to wielki problem spoøeczny. Jakkolwiek ujmiemy rzecz, dotkniemy aksjologii. W wychowaniu dokonuje sieî wyboru wedøug przyjeî tej hierarchii wartosâci. WartosÂcÂ, jej hierarchia, to fundament edukacji. Zanim wychowawca skieruje wychowanka w okresâlonym kierunku, musi najpierw wszczepicâ mu okresâlone wartosâci moralne. Bez aksjologii nie ma wychowania. Na czele wartosâci stoi prawda jako wartosâcâ szczegoâ lna. Prawda o wartosâciach jest warunkiem koniecznym realizowania tych wartosâci. StaÎd imperatyw moâ wienia prawdy. Na mitach o wartosâciach nie zbuduje sieî etyki wartosâci, nie wychowa sieî czøowieka. StaÎd teza: funkcja nauczyciela jest bardziej podstawowa i bardziej zobowiaîzujaîca nizç funkcja wychowawcy. Gdy milczy nauczyciel, wychowawca musi przestacâ dziaøacâ. Nauczycielstwo to nie jest ani zawoâ d, ani funkcja ± to przede wszystkim osobowa wartosâcâ. Nauczycielem jest ten, ktoâ ry uznaø odczucie wartosâci prawdy oraz pewnosâcâ, zçe jego ocena jako czøowieka lezçy w jego podporzaîdkowaniu i posâwieî ceniu prawdzie o ludziach. Sumienie nauczycielskie ± sumienie prawdy ± czyni ze zwykøego czøowieka nauczyciela. Ono to dostarcza mu nalezçytego poczucia godnosâci. IV Dzisiaj, kiedy sâwiat poddaje sieî logice zagøady, kiedy jest gøeî boko naznaczony znamieniem zøa i sâmierci, ukazujaîcej grozâne oblicze w rakietach, stanowiaîcych widmo atomowego OsÂwieÎ cimia, kiedy miliony ludzi ginie z gøodu ± kiedy naturalne sârodowisko czøowieka jest zaatakowane z ziemi, powietrza
14 Jan S witka i wody, stwarzajaîc realne niebezpieczenâ stwo dla gatunku ludzkiego ± przed nauczycielem stojaî wielkie zadania. Wychowac czøowieka peønego, zgodnie z zasadaî ¹Homo sum et nihilhumani alienum a me esse puttoº, tzn. bycâ czøowiekiem w stosunku do kazçdego innego czøowieka. CzyzÇ mozçe bycâ zasada bardziej szlachetna, bardziej doniosøa i bardziej gøeî boka? Wychowac czøowieka mozçliwie peønego, ktoâ ry umie mysâlecâ poprawnie, odczuwacâ po ludzku oraz samodzielnie patrzecâ na sâwiat i ludzi. Umie bycâ zawsze sobaî. Wychowac czøowieka, ktoâry ma serce spoøeczne. Serce spoøeczne to takie, ktoâre posiadøo gøoâd sycenia gøodnych; ktoâre nigdy nie odtraîci wyciaîgnieî tych, potrzebujaîcych døoni, ktoâ re jest wyleczone z choroby nasycenia, pozbawiajaîcej czøowieka zdolnosâci oceny prawdziwej wartosâci kromki chleba. Wychowac czøowieka do przezwycieîzçania wszelkiego zøa ± obojeîtnosâci wobec spraw: narodowych, spoøecznych, ojczyzânianych, brutalnosâci, powagi søoâw i czynoâ w, wypierania ich z codziennosâci zçycia. W spoøecznym krwiobiegu musi pøynaîcâ wrazçliwosâcâ na potrzeby innych ± to jest prosta droga przeprowadzania koniecznych reform w zakresie naukowej edukacji. To jest fundament, na ktoâ rym mamy wznosicâ narodowaî edukacjeî. Program wychowania ku dobrym czynom wiedzie przez wyksztaøcenie sprawnosâci moralnych, uksztaøtowanie osobowosâci zorientowanej na czøowieka. Ludzie nie powinni zbyt wiele rozmysâlacâ nad tym, co majaî czynicâ ± lecz raczej mysâlecâ o tym, czym majaî bycâ. Gdyby stali sieî chocâ trocheî lepsi, ich czyny przemawiaøyby same przez sieî. V Dzisiaj, kiedy jednolity naroâ d polski, tragicznie podzielony politycznie i ekonomicznie, naturalnie smutny, przechodzi dosâwiadczenie, kiedy otwiera sieî kalendarz historii ± wyraz polskiej mysâli politycznej ± musimy postawicâ z pewnosâciaî na czøowieka. Nie ma bowiem innych kierunkoâ w jak tylko od czøowieka do czøowieka. Naprawa Rzeczpospolitej pomijajaîca w swym rachunku element wychowania moralnego beî dzie tylko zøudzeniem, bøeî dnaî diagnozaî spoøeczno-politycznaî. U podstaw odnowy musi lezçecâ oczyszczenie caøego narodu. Tego oczyszczenia nie zastaîpi zçadna doktryna ani zçadne prawo, albowiem miaraî wszystkiego jest czøowiek ± wewneî trznie wolny, duchowo dojrzaøy, mysâlaîcy kategoriami panâ stwa i narodu. Tylko na takich ludziach, ktoâ rzy z honorem wzieî l i sâlub, mozçna budowacâ przyszøosâcâ sâwiata, i przyszøosâcâ narodu roâwniezç. Budowac na wyproâbowanych, czystych sumieniach. Czøowiek bankrutuje moralnie nie tylko wtedy, gdy popeønia zøo, lecz wtedy, gdy nie majaîc ideaøoâw moralnych, juzç nie czuje, zçe dziaøa zâle, stajaîc sieî amoralny. Czøowiek nie jest
Rola etyki zawodu nauczyciela w procesie socjalizacji dzieci i møodziezçy 15 nigdy bardziej czøowiekiem nizç wtedy, gdy realizuje wartosâci moralne lub z nich korzysta. One to najniezawodniej afirmujaî nasze czøowieczenâ stwo. Dzisiaj nie wystarczy uzdrowicâ tylko gospodarkeî. RodzaÎ sieî nowe sytuacje. Obok pytanâ: co masz? czego ci brak? ± powstajaî pytania: kim jestesâ? jakaî przedstawiasz wartosâcâ? Powstaje pytanie o czøowieka, o jego sumienie rodzinne, obywatelskie, gospodarcze, zawodowe, polityczne. Musi sieî podniesâcâ jakosâcâ zçycia moralnego. KazÇdaÎ dziedzinaî zçycia musi rzaîdzicâ wartosâcâ. Prymat czøowieka musi sieî stacâ zagadnieniem centralnym. Kto udoskonala siebie, sieî ga kranâcoâw ziemi ± misjonuje caøy wszechsâwiat ± albowiem w kazçdym z nas jest kraniec sâwiata. Siøa nasza lezçy w nas samych. Musimy wyjsâcâ z kleî ski moralnej, jakaî jest pijanâ stwo, przesteî pczosâcâ, narkomania, brak ideaøoâ w u møodziezçy, brak sumiennosâci w wykonywaniu swoich powinnosâci obywatelskich. Bez wychowawcoâ w z prawdziwego zdarzenia, wyposazçonych w rzetelnaî wiedzeî o potrzebach czøowieka i zçycia spoøecznego, gruntowne i skuteczne dzieøo naprawy Rzeczpospolitej wydaje sieî niemozçliwe. ZÇ yjemy w okresie poszukiwania czøowieka, zagubionego w zøozçonych warunkach sâwiata. PowinnosÂciaÎ stanu nauczycielskiego jest wspoâ ødziaøanie w odnalezieniu tego czøowieka wsâroâ d ludzi. Nauczyciele, depozytariusze prawdy, powinni miecâ wkøad w dzieøo jednosâci ± albowiem jednosâcâ to warunek zçycia i przezçycia, warunek przekazania caøego dziedzictwa narodu wraz ze zdrowaî substancjaî tego narodu. Potrzebny jest nam øad jednosâci w wielosâci, bowiem spoøeczenâstwo jest pluralistyczne. RoÂzÇnice polityczne nie mogaî wykluczacâ jednosâci moralnej narodu, tego narodu, ktoâry tyle razy byø grzebany, a zawsze powstaø ± narodu, ktoâ ry z upadku swego dawaø pouczenia dla innych. To jest wielkie i godne zadanie dla stanu nauczycielskiego; tego stanu, ktoâ ry tak chlubnie zapisaø sieî w historii swego narodu, szczegoâ lnie wtedy, gdy Polska nie miaøa rzaîdu politycznego, lecz tylko rzaîd goraîcych polskich serc. Wtedy wøasânie nauczyciele dali sâwiadectwo polskiej tozçsamosâci. To jest duma narodowa, to jest poczucie narodowej i zawodowej godnosâci ± ta sylwetka moralna i ideowa polskiego nauczyciela. Tego nauczyciela, ktoâ ry moâ wiø: ± Prawdy rozumu saî mieî dzynarodowe ± ale prawdy duszy saî narodowe. ± Honor polski jest tylko polski. ± Serce polskie jest tylko polskie. ± Mowa polska jest tylko polska. ± A gdy go pytano ± cierpiecâ musicie? Cierpiec ± nie; trwacâ, uczycâ, aby przetrwacâ i przekazacâ narodowe dziedzictwo. ± Nie skarzçycie sieî? ± SkarzÇycÂ? ± nie ± oskarzçacâ! Naro d polski uprzytomniø sobie te prawdy, ktoâ re byøy poteî zçnaî broniaî. Uczyniø to dzieî ki nauczycielom. Mamy nie tylko godnie zçycâ i przezçycâ. Mamy moralny i narodowy obowiaîzek wobec ojczyzny przekazania przyszøym pokoleniom caøego dziedzictwa
16 Jan S witka narodowego dorobku. Przekazania go przez zdrowe moralnie, dojrzaøe spoøecznie i politycznie, wyczulone patriotycznie, zorientowane na czøowieka møode pokolenie, sâwiadome tego, zçe jest z tej krwi, z tych cierpienâ, z tych meîczenâskich dziejoâ w ojczystych. To jest nauczycielska powinnosâcâ. Polska ma swoâ j etos jako nieugieî ty szermierz wartosâci moralnych w granicach swego narodowo-panâ stwowego istnienia, a zarazem jako sumienie narodoâw i panâstw na arenie polityki mieîdzynarodowej. NaroÂd Polski, mimo wielu wad, ma szczegoâ lnie wyostrzonaî wrazçliwosâcâ na wolnosâcâ, godnosâcâ, honor, na swojaî podmiotowosâcâ. W ciaîgu tysiaîclecia swojej egzystencji panâstwowej i dziaøalnosâci cywilizacyjnej wykazaø przed ¹trybunaøem historiiº, zçe jest on w wysokim stopniu dysponentem i realizatorem postulatoâw niepodlegøosâci, spoøecznej sprawiedliwosâci, praworzaîdnosâci i tolerancji, a takzçe pokoju. Mamy przeto poteîzçny kapitaø moralny, na ktoârym mozçemy wznosicâ wspoâlny dom. Ten kapitaø przesaîdziø o tym, zçe w okresie narodowej tragedii, kiedy panâ stwo upadøo, naroâd nie upadø, nie wyniszczyø sieî, powstaø z kazçdego ponizçenia ± nie potrafili strawicâ gosaîsiedzi, a w niewiele lat poâzâniej poczaîø sâpiewacâ, i sâpiewa do dzisâ, zçe nie zginaîø. Trwa nadali trwacâ beî dzie, albowiem jego psychologia, meî czenâ skie dzieje w pielgrzymowaniu przez wieki, jest zawsze wolnosâciowa, a cechaî tradycji polskiej jest poczucie obywatelskosâci. Poczucie to jest widzeniem spraw czøowieka, spraw narodu, spraw panâ stwowych ± to posiadanie instynktu ocalenia wartosâci, zwøaszcza wtedy, kiedy naroâ d przechodzi dosâwiadczenie, kiedy otwiera sieî kalendarz historii ± wyraz polskiej posteî powej, humanistycznej mysâli politycznej. Naro d polski ma zawsze tylko jednaî politykeî ± a jest niaî najlepiej pojeî ty interes panâ stwa, jego suwerennosâcâ, jego godnosâcâ, pomysâlny rozwoâj, jego racja ± polska racja stanu. Wszystko to w znacznym stopniu zawdzieî czamy polskiej szkole, polskim nauczycielom. Za to wszystko nalezçy sieî im pokøonicâ nisko, z wyrazami nalezçnego uszanowania i gøeî bokiej czci. Bibliografia 1. KraÎpiec M. A., Dzieøa. Ja±czøowiek, Lublin: Red. Wyd. KUL 1991. 2. Styczen T., Merecki J., ABC etyki, Lublin: Red. Wyd. KUL 1996. 3. Szostek A., Pogadanki z etyki, CzeÎ stochowa: Wyd. Biblioteka ¹Niedzieliº 1993. 4. Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, t. I-II, Lublin: Red. Wyd. KUL 1995.
GRZEGORZ KOWALSKI KONSTYTUCJA RP W PROCESIE UPOWSZECHNIANIA WARTOS CI SPOèECZNYCH WsÂro d zjawisk prawnych, rozumianych jako ogoâ ø zjawisk stanowiaîcych przedmiot badanâ prawnych (obejmujaîcy system norm i przepisoâ w prawnych, ich tworzenie, stosowanie oraz oddziaøywanie spoøeczne), mozçna wyroâzçnicâ trzy ich aspekty, a mianowicie: formalny (jeî zykowo-logiczny), realny (socjologiczny i psychologiczny) oraz aksjologiczny, obejmujaîcy wiedzeî o wartosâciach zawierajaîcych sieî w normach i przepisach prawnych oraz zasadach ich tworzenia, a takzçe o wartosâciach realizowanych w procesie stosowania prawa i jego oddziaøywania spoøecznego 1. Rola prawa w spoøeczenâ stwie uwidacznia sieî w: a) ustanawianiu standardoâw zachowania odnoszaîcych sieî do wszystkich adresatoâw, i to zaroâwno w relacjach pionowych (wertykalnych), tj. relacjach wøadze publiczne ± podmiot prywatny, jak i w relacjach poziomych (horyzontalnych), tj. relacjach pomieî dzy podmiotami prywatnymi (poprzez narzucenie organom wøadzy publicznej okresâlonych standardoâ w posteî powania, jak i stworzeniu tym organom mozçliwosâci kontrolowania podlegøych im podmiotoâ w); b) informowaniu o wartosâciach uznawanych przez organy stanowiaîce prawo za istotne oraz wymagajaîce ochrony; c) motywowaniu do przejawiania jednych i powstrzymywania sieî od innych zachowanâ; d) tworzeniu i utrwalaniu porzaîdku spoøecznego poprzez kierowanie spoøeczenâ stwem na skutek ustalania wzajemnych relacji pomieî dzy okresâlonymi grupami (czeîsâciami spoøeczenâstwa); e) instytucjonalizacji konfliktoâw spoøecznych 2. Søusznie wskazuje sieî, izç normy prawa oraz etyki spoøecznej 3 majaî wspoâlnaî podstaweî powstania w postaci panujaîcych w spoøeczenâ stwie poglaîdoâ w na sâwiat 1 A. Kojder, GodnosÂc i siøa prawa. Szkice socjologiczno-prawne, Warszawa: Oficyna Naukowa 1995, s. 160-161, 163. 2 J. Bøachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, GdanÂsk: Arche 2001, s. 74-75. 3 Przez etykeî spoøecznaî regulujaîcaî zçycie spoøeczne nalezçy rozumiecâ caøoksztaøt stawianych przez spoøeczenâstwo swoim czøonkom zçaîdanâ moralnego zachowania. Poprzez przyjeîcie okresâlonej etyki spoøecznej spoøeczenâstwo staje sieî moralnaî wspoâlnotaî wartosâci (A. KosÂcÂ, Podstawy filozofii
18 Grzegorz Kowalski wartosâci. Dlatego, zçe zaroâ wno jedne, jak i drugie zwracajaî sieî ku czøowiekowi jako istocie spoøecznej w jego spoøecznym zachowaniu i wskazujaî, co czøowiekowi jako czøonkowi spoøeczenâ stwa w sensie moralnym i prawnym wolno, a czego nie mozçna mu czynicâ i w jakim zakresie dane zachowanie jest dopuszczalne. Nie mozçna tezç zapominacâ, izç do zadanâ prawa nalezçy ochrona spoøecznego porzaîdku wartosâci 4, zwiaîzanego nierozerwalnie z wartosâciami moralnymi odnoszaîcymi sieî do zçycia czøowieka we wspoâ lnocie. Z tego wzgleî du mozçna moâ wicâ o recepcji przez porzaîdek prawny spoøecznego porzaîdku wartosâci, bowiem w procesie stanowienia i stosowania prawa nie da sieî abstrahowacâ od nadajaîcych kierunek i beîdaîcych motywem ludzkiego zachowania wartosâci 5. Zasadnicza rola w kwestii odzwierciedlania, a tym samym roâ wniezç i upowszechniania spoøecznego porzaîdku wartosâci przypada wsâroâ d aktoâ w normatywnych Konstytucji RP 6, a to z uwagi na peønione przez niaî funkcje oraz jej pozycjeî w porzaîdku prawnym panâstwa. Konstytucja jako ten akt normatywny, ktoâ ry l ezçy u podstaw caøego porzaîdku prawnego panâ stwa, stanowiaîc jego fundament, peøni wiele funkcji wzajemnie sieî øaîczaîcych oraz przeplatajaîcych w praktyce jej funkcjonowania. Pro cz funkcji prawnej, organizatorskiej, gwarancyjnej, legitymizujaîcej, integracyjnej, ideologicznej peøni roâ wniezç funkcjeî programowaî i wychowawczaî 7. Programowa funkcja Konstytucji wynika z ukierunkowania jej na przyszøosâcâ, tzn. poprzez odzwierciedlenie w swoich postanowieniach okresâlonego øadu aksjologicznego, wyrazçajaîcego sieî w przyjeîciu pewnego systemu wartosâci za podstaweî unormowanâ konstytucyjnych, oraz poprzez okresâlenie kierunku rozwoju panâstwa (jego zadanâ i celoâw), Konstytucja zakøaprawa, Lublin: Pracownia Poligraficzna przy Prywatnym Katolickim Liceum OgoÂlnoksztaøcaÎcym 1998, s. 139). 4 WartosÂciami nalezçaîcymi do spoøecznego porzaîdku wartosâci saî wszystkie wartosâci umozçliwiajaîce godne i znosâne zçycie we wspoâlnocie (danym spoøeczenâstwie), a tym samym majaîce istotne znaczenie dla spoøeczenâstwa poprzez to, izç tworzaî, utrzymujaî i wspierajaî porzaîdek spoøeczny (tamzçe, s. 173). 5 TamzÇe, s. 144, 175-176. H. Hart pisze, izç uleganie prawa wpøywowi akceptowanej spoøecznie moralnosâci oraz szerszym ideaøom moralnym wykazuje system prawny kazçdego wspoâøczesnego panâstwa. ZalezÇnosÂc ta ujawnia sieî baîdzâ w sposoâb gwaøtowny i jawny na skutek procesu stanowienia prawa, baîdzâ w sposoâb milczaîcy i stopniowy w rezultacie decyzji saîdoâw. MozÇe bycâ i tak, zçe akty ustawodawcze beî daî stanowiøy jedynie pewien ¹szkielet prawnyº, wymagajaîcy wypeønienia zasadami moralnymi, albo tezç zakres podlegajaîcych wykonaniu umoâw zostanie ograniczony na skutek odniesienâ do koncepcji moralnych oraz uczciwosâci, a zasady podlegania sankcjom karnym i cywilnym beî daî zmieniane przez przewazçajaîce poglaîdy w przedmiocie odpowiedzialnosâci moralnej (H. L. A. Hart, PojeÎcie prawa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1998, s. 274-275). 6 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (DzU z 1997 r. nr 78, poz. 483). Dalej: Konstytucja. 7 Zob.: E. Gdulewicz, W. Zakrzewski, ZÂroÂdøa prawa konstytucyjnego, w:polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydøo, Lublin: Wydawnictwo Morpol 2002, s. 30; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykøadu, Warszawa: Liber 2004, s. 31, 34; D. Dudek, Prawo konstytucyjne w zarysie. WyboÂrzÂroÂdeø, Lublin: Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze 2002, s. VIII.
Konstytucja RP w procesie upowszechniania wartosâci spoøecznych 19 da realizacjeî tych wartosâci i zamierzonych celoâ w na skutek stosowania jej postanowienâ. Funkcja wychowawcza wyrazça sieî natomiast w tym, izç Konstytucja odzwierciedla i upowszechnia zarazem okresâlony system wartosâci oraz przekonanâ spoøecznych 8. W normach prawa konstytucyjnego zakotwiczone saî bowiem pewne ogoâ lne wartosâci ± rozstrzygnieî cia aksjologiczne, co rodzi wymaganie, aby wszelkie poglaîdy na ksztaøt rozwiaîzywania problemoâ w spoøecznych oraz wszelkie dziaøania spoøeczne miesâciøy sieî i rozwijaøy w granicach owych konstytucyjnych rozstrzygnieîcâ aksjologicznych 9. Wszystkie normy prawne przyjmujaî zaøozçenie o istnieniu pewnych wartosâci, gdyzç to, czego one wymagajaî, ukierunkowane jest wøasânie na realizacjeî tych wartosâci, zawierajaîcych w sobie immanentnie postulat ich upowszechniania 10. NalezÇy uznacâ, izç rozstrzygnieî cia aksjologiczne zamieszczone w Konstytucji saî odzwierciedleniem systemu wartosâci spoøecznie akceptowanych (spoøecznego porzaîdku wartosâci), a to dlatego, izç zawarte w niej podstawy aksjologiczne panâ stwa polskiego stanowiaî osiaîgnieî ty konsensus spoøeczny w tej materii. Konstytucja zostaøa uchwalona bowiem przez Zgromadzenie Narodowe, skøadajaîce sieî z pochodzaîcych z wyboroâ w przedstawicieli narodu, a nasteî pnie juzç bezposârednio przyjeîta przez sam naroâd w referendum konstytucyjnym 11. StaÎd mozçna 8 D. Dudek, Prawo konstytucyjne w zarysie. WyboÂrzÂroÂdeø, s. VIII; E. Gdulewicz, W. Zakrzewski, ZÂ roâdøa prawa konstytucyjnego, s. 30. 9 Zob.: P. Sarnecki, Przedmiot prawa konstytucyjnego, w:prawo konstytucyjne RP, red. P. Sarnecki, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2004, s. 4. Chodzi tu przede wszystkim o te normy Konstytucji, ktoâre okresâla sieî mianem konstytucyjnych zasad podstawowych (takzçe mianem zasad ogoâlnych, naczelnych baîdzâ ustrojowych), a przez ktoâre rozumie sieî ¹wyrazÇone w przepisach konstytucji (normach) idee, wartosâci, pojeî cia, ktoâre tworzaî podstawy innych norm prawnych, reguø zachowania, wyznaczajaî kierunek pozostaøych regulacji prawnych, zwøaszcza konstytucyjnych, charakteryzujaî panâstwo poprzez wskazanie na jego pryncypialne wartosâci, respektowane przez to panâstwo i jego prawo zaroâwno w procedurach, jak i w ustroju i koncepcji wøadzy oraz innych instytucjach prawnych, wolnosâci i praw obywatelskich itp. Jednym søowem, saî fundamentem caøej budowli, jakaî jest nie tylko system prawny panâstwa z konstytucjaî na czele, lecz takzçe system polityczny, spoøeczny, gospodarczy oraz ± w znacznym zakresie ± zçycie publiczne w ogoâle, a nawet ± w pewnym stopniu ± stosunki mieî dzy jednostkamiº (M. Kruk, Konstytucyjne zasady podstawowe ± ich znaczenie prawne i katalog, w: Zasady podstawowe polskiej konstytucji, red. W. Sokolewicz, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1998, s. 7). 10 J. Krukowski, WsteÎp do nauki o panâstwie i prawie, Lublin: TN KUL 2002, s. 64. 11 Szerzej zob.: W. KreÎcisz, W. Orøowski, Przygotowanie, uchwalenie i ogoâlna charakterystyka Konstytucji z 1997 r., w: Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydøo, Lublin: Wydawnictwo Morpol2002, s. 87-100; a takzçe W. Skrzydøo, UstroÂj polityczny RP w sâwietle Konstytucji z 1997 roku, KrakoÂw: Kantor Wydawniczy Zakamycze 2002, s. 47-51. Wskazuje sieî jednak na pewne waîtpliwosâci odnoszaîce sieî do tego, czy rzeczywisâcie przy dochodzeniu do skutku Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. doszøo do nalezçytej partycypacji i reprezentacji spoøeczenâstwa. Po pierwsze, chodzi o to, izç wybory do Sejmu, ktoâry poâzâniej w poøaîczeniu z Senatem, tworzaîc Zgromadzenie Narodowe, uchwaliø KonstytucjeÎ, odbyøy sieî z zastosowaniem po raz pierwszy tzw. klauzul zaporowych (progoâw wyborczych), co spowodowaøo, izç czeîsâcâ spoøeczenâstwa gøosujaîca na ugrupowania, ktoâre nie weszøy do Sejmu, nie byøa w nim nalezçycie reprezentowana. Po drugie, z uwagi na niskaî
20 Grzegorz Kowalski wnosicâ, zçe odzwierciedlone w Konstytucji wartosâci saî wartosâciami, w ktoâ rych umacnianiu, przestrzeganiu i upowszechnianiu zainteresowany jest naroâd, a wieîc i tworzone w zasadniczej czeî sâci przez naroâd spoøeczenâstwo 12. Odnotowac trzeba takzçe, izç Konstytucja upowszechniacâ beî dzie spoøeczny porzaîdek wartosâci 13 zaroâwno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa. Tym, co charakteryzuje bowiem KonstytucjeÎ jako akt normatywny, jest jej nadrzeî dnosâcâ wzgleî dem innych aktoâ w normatywnych w porzaîdku prawnym panâ stwa. Ta nadrzeî dnosâcâ przybiera dwie postacie, a mianowicie nadrzeî dnosâci negatywnej (okresâlanej inaczej mianem negatywnego aspektu obowiaîzku realizacji konstytucji) oraz nadrzeî dnosâci pozytywnej (okresâlanej inaczej mianem pozytywnego aspektu obowiaîzku realizacji konstytucji). Z nadrzeî dnosâci negatywnej wynika zakaz ustanawiania aktoâ w normatywnych sprzecznych z KonstytucjaÎ, natomiast z nadrzeî dnosâci pozytywnej wynika nakaz realizowania (tj. konkretyzowania i rozwijania) postanowienâ Konstytucji (w tym wyrazçonych w niej wartosâci) przez inne akty normatywne 14. Konkretyzacja i rozwinieîcie postanowienâ Konstytucji w innych aktach normatywnych skutkowacâ beî dzie ¹wysyceniemº zawartymi w niej wartosâciami caøego porzaîdku prawnego 15. Co wieîcej, wykofrekwencjeî w referendum decydujaîcym o przyjeî ciu Konstytucji mozçna wyrazçacâ waîtpliwosâcâ, czy jest to Konstytucja caøego spoøeczenâstwa (zob. P. Policastro, Prawa podstawowe w demokratycznych transformacjach ustrojowych. Polski przykøad, Lublin: Wydawnictwo KUL 2002, s. 306-325). 12 CechaÎ ustrojoâw demokratycznych (a takim jest ustroâj RP stosownie do art. 2 Konstytucji) jest to, izç obowiaîzujaîce w panâstwie prawo odpowiada interesom i daîzçeniom spoøeczenâstwa, ze wzgleî du na to, izç spoøeczenâstwo ma wpøyw na wyboâr wøadz publicznych i ich dziaøalnosâcâ, a co za tym idzie, na tresâcâ stanowionego prawa (W. Skrzydøo, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, KrakoÂw: Kantor Wydawniczy Zakamycze 2002, s. 99). Konstytucja stanowi niejako podstawowy kanon w tym zakresie, odzwierciedlajaîc ogoâø daîzçenâ i interesoâw spoøeczenâstwa (zob. M. GulczynÂski, Konstytucjonalizacja nowego øadu spoøecznego w Polsce, w: Zasady podstawowe polskiej konstytucji, red. W. Sokolewicz, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1998, s. 240). 13 Wskazuje sieî,izç Konstytucja RP nawiaîzuje do trzech systemoâw wartosâci, a mianowicie: systemu wartosâci liberalno-demokratycznych (poprzez akcentowanie: zasady panâstwa prawnego, pluralizmu politycznego, legalizmu dziaøania organoâw wøadzy publicznej, gospodarki rynkowej); systemu wartosâci socjaldemokratycznych (poprzez odwoøywanie sieî do: realizacji zasad sprawiedliwosâci spoøecznej, spoøeczenâstwa obywatelskiego, ochrony pracy, gwarancji bezpieczenâstwa socjalnego jednostki); oraz systemu wartosâci chrzesâcijanâsko-demokratycznych (poprzez podkresâlenie solidaryzmu spoøecznego, zasady subsydiarnosâci, godnosâci osoby ludzkiej, ochrony praw jednostki oraz rodziny (zob. W. KreÎ cisz, W. Orøowski, Przygotowanie, uchwalenie i ogoâlna charakterystyka Konstytucji z 1997 r., s. 100-101). Zob. m.in.: art. 2, 7, 11-20, 24-25, 30, 65-72, 77-81 Konstytucji. 14 E. Gdulewicz, W. Zakrzewski, ZÂroÂdøa prawa konstytucyjnego, s. 23; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykøadu, s. 39; P. Tuleja, Z roâdøa prawa, w: Prawo konstytucyjne RP, red. P. Sarnecki, Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2004, s. 10; W. Skrzydøo, UstroÂj polityczny RP w sâwietle Konstytucji z 1997 roku, s. 37; M. Kruk, Konstytucja jako ustawa zasadnicza panâstwa, w: Zasady podstawowe polskiej konstytucji, red. W. Sokolewicz, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1998, s. 23. 15 Por.: D. Dudek, Prawo konstytucyjne w zarysie. WyboÂrzÂroÂdeø, s. 16; L. LeszczynÂski. Cele odsyøania pozaprawnego a klauzule w zasadach ustrojowo-prawnych Konstytucji III RP, w:kon-
Konstytucja RP w procesie upowszechniania wartosâci spoøecznych 21 nujaîc negatywny, jak i pozytywny aspekt obowiaîzku realizacji Konstytucji, podmioty uczestniczaîce w stanowieniu oraz stosowaniu prawa beî daî przyswajaøy sobie spoøeczny porzaîdek wartosâci, znajdujaîcy swoje odbicie w postanowieniach Konstytucji, ktoâ re muszaî bycâ przestrzegane przez te podmioty zaroâ wno na etapie tworzenia, jak i stosowania norm prawnych 16. Z tych to wøasânie wzgleî doâ w Konstytucja odgrywa wsâroâ d aktoâ w normatywnych zasadniczaî roleî w upowszechnianiu spoøecznego systemu wartosâci 17. Przy czym przez wartosâci, ktoâ re odzwierciedla i upowszechnia Konstytucja w ramach swej funkcji wychowawczej, beî dziemy tutaj rozumieli zjawiska kulturowe w postaci utrwalonych spoøecznaî praktykaî oraz przekazywanych z pokolenia na pokolenie standardoâw spoøecznie akceptowanego posteîpowania 18. Przy takim rozumieniu wartosâci beî dziemy mogli z funkcji wychowawczej, ktoâraî wspiera istotnie funkcja programowa, wyprowadzacâ pewne wnioski co do uczestnictwa norm Konstytucji w procesie socjalizacji czøonkoâ w spoøeczenâ stwa. Przez proces socjalizacji J. Borkowski rozumie permanentny i dokonujaîcy sieî w toku codziennych interakcji oraz nieustannego komunikowania sieî ogoâø oddziaøywanâ o charakterze celowym i mimowolnym ze strony znaczaîcych jednostek, grup lub instytucji spoøecznych na rozwoâj spoøeczny danej osoby, obejmujaîcy jej rozwoâ j aksjologiczny, moralny, intelektualny, popeî doâ w oraz potrzeb 19. Jest to zatem proces zmierzajaîcy do wdrozçenia czøowieka do samodzielnego oraz wolnego od zaburzenâ funkcjonowania w spoøeczenâ stwie, ktoâ ry wyrazça sieî w zapoznaniu czøowieka z kulturaî spoøeczenâ stwa oraz w przyswojeniu przez niego obowiaîzujaîcych w spoøeczenâstwie wartosâci i norm 20. W wyniku tego procesu dochodzi do gromadzenia przez czøowieka dosâwiadczenia spoøecznego, obejmujaîcego jego wiedzeî w zakresie oczekiwanâ spoøeczenâ stwa (grup i instytucji spoøecznych) co do jego zachowania w okresâlonych sytuacjach, a takzçe w zakresie tego, czego mozçe on oczekiwacâ od spoøeczenâ stwa i jego czøonkoâ w. To dosâwiadczenie w postaci wskazanej wyzçej wiedzy obejmuje stytucyjny ustroâj panâstwa. KsieÎga jubileuszowa Profesora Wiesøawa Skrzydøy, red. T. Bojarski, E. Gdulewicz, J. Szreniawski, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2000, s. 150. 16 Konstytucyjne postanowienia odwoøujaîce sieî do wartosâci stanowiaî bowiem ¹ramy wyboroâw aksjologicznychº dla aktoâw stanowienia i stosowania prawa (L. LeszczynÂski, Cele odsyøania pozaprawnego a klauzule w zasadach ustrojowo-prawnych Konstytucji III RP, s. 148). 17 OczywisÂcie Konstytucja nie beî dzie upowszechniaøa spoøecznego porzaîdku wartosâci na zasadzie wyøaîcznosâci, inne bowiem akty normatywne z uwagi na to, zçe muszaî bycâ z niaî zgodne, a takzçe rozwijacâ tresâcâ jej norm w swoich postanowieniach, roâwniezç poprzez odzwierciedlenie aksjologii Konstytucji pozostajaîcej w zgodzie ze spoøecznym porzaîdkiem wartosâci, beî daî upowszechniaøy w spoøeczenâstwie uznawany przez nie system wartosâci. 18 Jest to tzw. kulturowe (relatywistyczne) stanowisko aksjologiczne (A. Kojder, GodnosÂc i siøa prawa. Szkice socjologiczno-prawne, s. 159). 19 J. Borkowski, Socjologia i psychologia spoøeczna. Zarys wykøadu, Puøtusk: WSH im. A. Gieysztora w Puøtusku 2003, s. 92. 20 J. Bøachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, s. 321.
22 Grzegorz Kowalski powiaîzane ze sobaî trzy sfery dosâwiadczenia, a mianowicie: a) wiedzeî o istniejaîcych wartosâciach i normach (obyczajowych, moralnych, prawnych) spoøeczenâ stwa jako caøosâci oraz grup, w jakich jednostka funkcjonuje baîdzâ funkcjonowaøa; b) dosâwiadczenie emocjonalne, obejmujaîce charakterystyczne dla danego czøowieka sposoby pozytywnego baîdzâ negatywnego ustosunkowania sieî do istniejaîcych w spoøeczenâ stwie norm i wartosâci, a takzçe do innych ludzi; c) dosâwiadczenie behawioralne w postaci wiedzy o skutecznych oraz nieskutecznych sposobach zachowania sieî w danych sytuacjach spoøecznych. PosÂro d mechanizmoâ w socjalizacji wyroâ zçnia sieî natomiast: mechanizm nacisku zewneî trznego, mechanizm nasâladownictwa oraz mechanizm nacisku wewneîtrznego 21. Skoro proces socjalizacji zmierza do przystosowania jednostki do wymogoâw zçycia spoøecznego, tj. tego, by jednostka przyswoiøa sobie spoøeczny porzaîdek wartosâci, ktoâ rego zachowanie umozçliwia godne i znosâne zçycie we wspoâlnocie (spoøeczenâstwie), to niewaîtpliwie Konstytucja poprzez odzwierciedlenie, upowszechnianie oraz ochroneî spoøecznego porzaîdku wartosâci uczestniczy w jego przyswajaniu przez poszczegoâ lnych czøonkoâ w spoøeczenâ stwa. Ponadto z uwagi na to, izç w wyniku procesu socjalizacji dochodzi na skutek oddziaøywanâ sârodowiska spoøecznego oraz kultury do powstania oraz rozwoju osobowosâci spoøecznej 22, uspoøecznianie jednostki dokonywacâ sieî beîdzie nie tylko w interakcji z innymi jednostkami, czy ich grupami, lecz roâ wniezç w kontaktach z szeroko rozumianymi instytucjami spoøecznymi, za ktoâ re nalezçy uznacâ wszelkie instytucje uczestniczaîce i organizujaîce zçycie spoøeczne, a wieî c roâ wniezç instytucje powoøane do sprawowania wøadzy, z ktoâ rymi przeciezç jednostka ma do czynienia na co dzienâ. A skoro postanowienia Konstytucji wyznaczajaî posteî - powanie tych podmiotoâ w wg pewnego wzoru, opierajaîcego sieî na okresâlonym systemie wartosâci (dodajmy wartosâci spoøecznie uznawanych z uwagi na zawarty w procesie dochodzenia Konstytucji do skutku kompromis spoøeczny w tym zakresie), a takzçe stanowiaî czeîsâcâ kultury 23, to mogaî one wpøywacâ na proces socjalizacji. JezÇeli chodzi o KonstytucjeÎ i jej uczestnictwo w procesie socjalizacji, to nalezçy podkresâlicâ, izç oczywiste jest, zçe postanowienia Konstytucji (tak jak zçadnych innych aktoâ w normatywnych) nie beî daî odgrywaøy nigdy zasadniczej roli w procesie uspoøeczniania czøowieka, co najwyzçej mogaî oâw proces wspomagacâ 21 M. Ciosek, Psychologia saîdowa i penitencjarna, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2003, s. 39, 43. 22 TamzÇe, s. 95. 23 Postanowienia Konstytucji bowiem jako czeîsâcâ spoøecznego systemu normatywnego stanowiaî wytwoâr kultury, beî daîc zarazem jej czeî sâciaî o znaczaîcym wpøywie oddziaøywania na zçycie poszczegoâlnych jednostek. Prawo jako istotna czeî sâcâ kulturowego dziedzictwa spoøeczenâstwa, w ktoârym funkcjonuje, jest zakorzenione w kulturze tego spoøeczenâstwa, z ktoârej z jednej strony czerpie podstawowe wartosâci, z drugiej natomiast przyczynia sieî do jej przeobrazçenâ i rozwoju (zob. A. Kojder, GodnosÂc i siøa prawa. Szkice socjologiczno-prawne, s. 250-251).
Konstytucja RP w procesie upowszechniania wartosâci spoøecznych 23 i uzupeøniacâ. Niemniej jednak w konteksâcie tego, co zostaøo dotychczas powiedziane, mozçna przyjaîcâ, izç postanowienia Konstytucji beî daî czynnikiem majaîcym wpøyw na zapoznanie jednostki z obowiaîzujaîcymi w spoøeczenâ stwie wartosâciami i wyrazçajaîcymi je normami prawnymi. JesÂli chodzi o mechanizmy socjalizacji, to w odniesieniu do Konstytucji mozçna moâ wicâ o mechanizmie nacisku zewneî trznego, wyrazçajaîcym sieî w przewidywaniu sankcji za naruszenie norm Konstytucji, oraz mechanizmie nasâladownictwa, wiaîzçaîcym sieî przede wszystkim z dziaøalnosâciaî organoâ w wøadzy publicznej i pøynaîcym staîd przykøadem dla spoøeczenâ stwa. Godne podkresâlenia jest, izç postanowienia Konstytucji zostaøy skierowane do wszystkich, tzn. ich adresatami saî zaroâ wno organy wøadz publicznych, jak i jednostki oraz inne podmioty prywatne. Stosownie do postanowienâ jej WsteÎ - pu, wszyscy (constitutione non distinguente), ktoârzy beî daî ± dla dobra III RP ± stosowali KonstytucjeÎ, majaî to czynicâ, dbajaîc o zachowanie przyrodzonej godnosâci czøowieka, jego prawa do wolnosâci oraz obowiaîzku solidarnosâci z innymi, przy czym poszanowanie tych trzech zasad winni miecâ za niewzruszonaî podstaweî RP. GodnosÂc czøowieka, jego wolnosâcâ oraz obowiaîzek solidarnosâci z innymi ludzâmi saî paradygmatami, na ktoârych opiera sieî nie tylko ustroâj polityczny, ale takzçe spoøeczno-gospodarczy panâ stwa polskiego. Przez pryzmat tych wøasânie wartosâci ± ze wzgleî du na to, zçe jak powiedzielisâmy, Konstytucja odzwierciedla system wartosâci, w ktoâ rego zachowaniu i upowszechnianiu zainteresowane jest spoøeczenâ stwo ± powinny bycâ podejmowane wszelkie dziaøania zaroâ wno organoâ w wøadzy publicznej, jak i podmiotoâ w prywatnych, w tym jednostek 24. W ten sposoâb (poprzez uwzgleîdnianie i realizowanie konstytucyjnych wartosâci w swoim posteî powaniu) beî daî te podmioty wpøywacâ na tresâcâ stosunkoâw spoøecznych, a w konsekwencji roâwniezç upowszechniacâ te wartosâci w spoøeczenâ stwie. Realizacja postanowienâ Konstytucji beî dzie miaøa zatem niemaøe znaczenie w upowszechnianiu tych trzech wartosâci tak istotnych dla ksztaøtowania wzajemnych relacji w spoøeczenâ stwie i to zaroâ wno w wymiarze wertykalnym (pionowym), tj. w relacjach jednostka ± wøadza publiczna, jak i w wymiarze horyzontalnym (poziomym), tj. w relacjach pomieî dzy jednostkami. W upowszechnianiu spoøecznego porzaîdku wartosâci duzçaî roleî odgrywajaî organy wøadzy publicznej 25, ze wzgleîdu na to, zçe sposoâb ich posteî powania nie 24 Nakaz dbania o zachowanie przyrodzonej godnosâci czøowieka, jego prawa do wolnosâci oraz obowiaîzku solidarnosâci z innymi stanowi dyrektyweî interpretacyjnaî w szeroko rozumianym procesie stosowania Konstytucji (a nawet wszystkich przepisoâw prawa tworzaîcych porzaîdek prawny naszego kraju) zaroâwno na pøaszczyzânie sprawowania wøadzy publicznej, jak i na pøaszczyzânie dziaøalnosâci innych podmiotoâw (D. Dudek, Prawo konstytucyjne w zarysie. WyboÂrzÂroÂdeø, s. 14; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa: Liber 2000, s. 47). 25 Przez organy wøadzy publicznej nalezçy rozumiecâ wszelkie instytucje majaîce przyznane przepisami Konstytucji i ustaw kompetencje w zakresie podejmowania decyzji o charakterze wøad-
24 Grzegorz Kowalski pozostaje bez znaczenia dla posteî powania jednostek. PodkresÂla sieî, izç jednym z czynnikoâ w przyczyniajaîcych sieî do lekcewazçenia prawa w spoøeczenâ stwie, ktoâre chroni wiele wartosâci moralnych, powszechnie uznawanych przez to spoøeczenâ stwo, jest modelowanie odgoâ rne, przejawiajaîce sieî w naruszaniu norm prawnych przez jednostki zajmujaîce eksponowane pozycje w spoøeczenâ stwie (zwøaszcza osoby sprawujaîce wøadzeî), poniewazç jezçeli te osoby naruszajaî prawo, to tym bardziej usprawiedliwione wydaje sieî naruszanie go przez zwykøego obywatela. Prowadzi to do swoistego dualizmu moralnego, niszczaîc w czøowieku poczucie osobistej odpowiedzialnosâci, skutkujaîce istotnymi nasteî pstwami w przedmiocie jego zachowania, w postaci obarczania odpowiedzialnosâciaî w sytuacji przejawiania zachowanâ niezgodnych z prawem za te zachowania nie siebie, lecz innych, tj. osoby sprawujaîce wøadzeî 26. Przykøad ¹z goâryº wpøywa na proces socjalizacji czøonkoâ w spoøeczenâ stwa poprzez mechanizm nasâladownictwa. Dlatego tak istotne saî postanowienia Konstytucji narzucajaîce organom wøadzy publicznej okresâlone standardy ich dziaøania. W tym wymiarze socjalizujaîcego oddziaøywania postanowienâ Konstytucji nalezçy przytoczycâ te jej normy, ktoâ re jak mozçna saîdzicâ w zamiarze ustrojodawcy, miaøy zapewnicâ, najogoâ lniej rzecz ujmujaîc, uczciwosâcâ zçycia publicznego. W pierwszej kolejnosâci nalezçy pamieî tacâ o trzech podstawowych zasadach wyrazçonych we WsteÎ pie do Konstytucji, a mianowicie przyrodzonej godnosâci czøowieka, jego prawie do wolnosâci oraz obowiaîzku solidarnosâci z innymi. Jak powiedzielisâmy, poszanowanie tych zasad jest obowiaîzkiem wszystkich podmiotoâw w panâstwie, a wieîc roâwniezç organoâw wøadzy publicznej. BeÎdaÎce obowiaîzkiem wøadz publicznych, poszanowanie i ochrona godnosâci czøowieka (art. 30) 27 wymagajaî od nich uwzgleîdniania czøowieka w swoich dziaøaniach i traktowania go jako podmiotu, a nie przedmiotu w swojej dziaøalnosâci. Z kolei zasada wolnosâci czøowieka wiaîzçe sieî sâcisâle z odnoszaîcaî sieî do organoâ w wøadzy czym, ktoâre wiaîzçaî jednostki i inne podmioty prawa (zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., s. 19). 26 Zob. A. WozÂnicka, Z. Zaleski, Uleganie pokusie nielegalnego czynu z perspektywy psychologicznej, w: Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna, red. M. KucÂ, I. Niewiadomska, Lublin: TN KUL 2004, s. 107. Takie zachowanie elit rzaîdzaîcych mozçe prowadzicâ do efektu odwrotnego, tj. do kontrsocjalizacji, polegajaîcej na: ksztaøtowaniu w czøowieku postawy nihilistycznej (wyrazçajaîcej sieî w odrzuceniu wszystkich wartosâci z wyjaîtkiem wøasnych korzysâci i przyjemnosâci); internalizacji wartosâci, ktoâre saî sprzeczne z wartosâciami uznawanymi w danym kreîgu kulturowym; doprowadzeniu do podmiotowego baîdzâ sytuacyjnego ograniczenia kreî gu wartosâci cechujaîcych danaî kultureî, przez co zostaje ograniczony roâwniezç zakres stosowania wiaîzçaîcych sieî z tymi wartosâciami norm; wytworzeniu nawykoâw zachowanâ, ktoâre zwieî kszajaî szanseî przejawiania zachowanâ spoøecznopatologicznych; zapoznaniu z technikami, ktoâre uzasadniajaî lub usprawiedliwiajaî zachowania spoøecznopatologiczne (A. Gaberle, Patologia spoøeczna, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1993, s. 175-176). Kontrsocjalizacja wyrazça sieî zatem w oddziaøywaniu spoøecznym stojaîcym w opozycji do procesu socjalizacji, ktoâre zwieî ksza stopienâ prawdopodobienâstwa wystaîpienia zachowanâ przesteî pnych (J. Bøachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, s. 322). 27 Wszystkie przytoczone tu przepisy saî odpowiednimi artykuøami Konstytucji RP.