Analiza poziomu lęku przed leczeniem stomatologicznym w populacji polskiej mniejszości narodowej żyjącej na Węgrzech

PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 2, 102-111 Analiza poziomu lęku przed leczeniem stomatologicznym w populacji polskiej mniejszości narodowej żyjącej na Węgrzech The analysis of dental fear scores in the Polish minority living in Hungary Katarzyna Merks 1, Marta Jaworska-Zaremba 1, Tibor Karol Fábián 2, Elżbieta Mierzwińska-Nastalska 1 1 Z Katedry Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. med. E. Mierzwińska-Nastalska 2 Department of Prosthetic Dentistry, Semmelweis University, Budapest Kierownik: prof. dr. P. Fejérdy HASŁA INDEKSOWE: lęk przed leczeniem stomatologicznym, fobia stomatologiczna KEY WORDS: dental fear, dental phobia Streszczenie Wstęp. Migracja ludności jest zjawiskiem powszechnym i całkowicie naturalnym. Zjawisko płynnej populacji w Unii Europejskiej oraz związane z nim utrudnienia językowe, polityczne i infrastrukturalne skłoniły autorów pracy do oceny wpływu procesu migracji na nasilenia reakcji lękowych przed wizytą u dentysty wśród mniejszości narodowych. Cel pracy. Celem badania była analiza poziomu strachu przed leczeniem stomatologicznym w polskiej mniejszości narodowej żyjącej w Budapeszcie, na Węgrzech. Dodatkowym celem było stworzenie polskiej wersji kwestionariusza zawierającego ważne do oceny poziomu strachu skale (DAS, DAQ, DFS, DBS). Materiał i metody. Grupę badaną stanowiła populacja polskiej mniejszości narodowej (n= 98), żyjąca i korzystająca z opieki stomatologicznej w Budapeszcie (Węgry). Grupę I kontrolną stanowiła populacja polska mieszkająca i korzystająca z opieki stomatologicznej w Warszawie (n=100). Do II grupy kontrolnej włączono pacjentów populacji węgierskiej (n=362). Na podstawie wypełnionych kwestionariuszy analizowano wybrane parametry lęku oraz oceniano poziom strachu stomatologicznego. Summary Introduction. The migration process and existence of numerous minorities in the European Union may cause difficulties in the communication between dentists and patients because of cross-cultural differences and different native languages. Aim of the study. To investigate the dental fear score of the Polish minority living in Budapest. Since the Polish version of the most important dental fear scales (DAS, DAQ, DFS, DBS) is not available, another aim of this study was to develop their Polish versions. Materials and methods. The study group comprised the Polish-speaking minority living in Budapest and taking use of dental care (n = 98), Control group I included Polish population living in Warsaw and taking use of dental care (n = 100) and control group II was composed of Hungarian population. Based on the completed questionnaires, demographic data (gender, age) and selected parameters of fear were investigated and dental anxiety scales (DAS, DAQ, DFS, DBS) were estimated. The collected data were analysed with use of Statistica 8. Results and conclusions. The scores for Chronbach s alpha were high (ranging from 0.823 to 0.960) both in 102

Lęk przed leczeniem stomatologicznym Wyniki. Oceniając poziom lęku przed dentystą według wartości średnich (mean values) obliczonych dla poszczególnych skal DAS, DFS, DAQ zaobserwowano, że jest on relatywnie niski w grupie badanej i I grupie kontrolnej w porównaniu z populacją węgierską. Dodatkowo, wartości średnie obliczone dla skali DFS były wyższe w przypadku pytań dotyczących objawów somatycznych oraz oceny lęku przed znieczuleniem i borowaniem, w porównaniu do pozostałych wartości średnich. the Polish and Hungarian versions. Taking account of all the studied scales, the level of dental fear was low (DAS, DAQ, DFS) compared to the Hungarian population. The analysis of items on the DFS scale indicated higher scores for drilling procedure and anaesthetic injection, whereas the score for general dental fearful was rather low. Wstęp Stres towarzyszący wizycie w gabinecie stomatologicznym jest jedną z głównych przyczyn unikania opieki stomatologicznej przez pacjentów. Niejednokrotnie jest on związany z obawą przed przykrymi doznaniami oraz odczuwaniem bólu podczas zabiegu (1, 2, 3). Według danych statystycznych od 6% do 21% pacjentów młodocianych odczuwa lęk przed wizytą u stomatologa, a około 6% dorosłych nie podejmuje leczenia z tego samego powodu (4). W badaniach Bruzda-Zawiech A i wsp. (5) przykre doznania w dzieciństwie podczas wizyt u stomatologa jako przyczynę lęku zadeklarowało aż 45,55% ankietowanych. W populacji dzieci wczesne symptomy strachu wynikały w największym stopniu z zachowania lekarza, natomiast u osób dorosłych dominował lęk przed konkretnymi zabiegami wywołującymi ból, takimi jak znieczulenie, borowanie bądź planowana ekstrakcja zęba. Przyczyną lęku bywa również negatywne doświadczenie związane z nieprawidłową techniką znieczulenia lub zabiegiem wykonywanym w niedostatecznym znieczuleniu. W konsekwencji u pacjenta narażonego na niepotrzebny ból powstaje opinia, że dana procedura związana jest z przykrymi doznaniami, co może pogłębiać niechęć do wizyt u stomatologa. Skaret E. I., Soevdsnes E. K. (6) badając poziom lęku stomatologicznego w populacji brytyjskiej zauważyli, że jest on stabilny i nie ulega zmniejszeniu, mimo zastosowania nowoczesnych metod leczenia. W badaniach innych autorów dowiedziono, że seria przyjemnych, niebolesnych wizyt przed wykonaniem właściwego zabiegu może mieć pozytywne oddziaływanie na pacjenta (7). Z całą pewnością ułatwia adaptację do nowego miejsca, jak również podnosi poziom zaufania do lekarza. Jednocześnie należy podkreślić ogromne znaczenie kompetencji lekarza, sposobu jego pracy, zachowania, a nawet wyglądu na poziom odczuwania strachu przez pacjentów. U niektórych osób strach objawia się jako obawa (anxiety), która stanowi psychofizjologiczny stan oczekiwania wyimaginowanego zagrożenia, wywołanego przez nierozpoznany wewnętrzny konflikt. Przykładem mogą być negatywne wyobrażenia na temat działań niepożądanych środków znieczulających, użytkowania uzupełnień protetycznych bądź ortodontycznych, ich estetyki i funkcjonalności, co w skrajnym przypadku doprowadza do wystąpienia fobii stomatologicznej. The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders opisuje fobię jako stały, nadmierny, irracjonalny strach przed określonymi specyficznymi sytuacjami, przedmiotami, czynnościami prowadzący do unikania czynników, które go wywołują (8). Na podstawie przeprowadzonych badań, wielu autorów podkreśla wpływ negatywnych doświadczeń we wczesnym dzieciństwie, podczas wizyt u stomatologa lub lekarzy innych specjalności, na obecność fobii. U pacjentów cierpiących z powodu tego schorzenia często obserwowany jest cykl unikania opieki dentystycznej (cycle of avoidance). Zaniedbanie wizyt u stomatologa, przekładające się na zły stan jamy ustnej może prowadzić do niepewności, poczucia winy, wstydu pogłębiających fobię. Bezpośrednim powodem zgłoszenia się do lekarza jest wystąpienie dolegliwości bó- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2 103

K. Merks i inni lowych w obrębie układu stomatognatycznego, które najczęściej towarzyszą zaawansowanemu stanowi klinicznemu. W konsekwencji proces leczenia wymaga zastosowania inwazyjnych metod terapeutycznych, niejednokrotnie pogłębiających strach pacjenta. Wiele badań na temat cyklu unikania sugeruje, że ma on negatywne oddziaływanie na zdrowie jamy ustnej, obniża jakość życia oraz wpływa na funkcjonowanie psychosocjologiczne (9, 10, 11, 12). Nie bez znaczenia w rozwoju fobii stomatologicznej pozostaje wielopłaszczyznowa relacja lekarz pacjent. Specyfika pracy lekarza zaburza przestrzeń prywatną pacjenta, wpływa na jego strefę intymną, co może wywoływać poczucie bezradności i bezbronności. Nie bez znaczenia pozostaje sposób przekazania przez lekarza uwag dotyczących stanu i higieny jamy ustnej. Nieumiejętne wydanie zaleceń może zamiast mobilizacji i poprawy wywołać uczucie upokorzenia, które pogłębia niechęć i strach przed dalszymi wizytami w gabinecie. Dlatego bardzo ważny jest kontakt werbalny z pacjentem, dokładna informacja dotycząca planu leczenia, przebiegu poszczególnych zabiegów, a w niektórych sytuacjach zastosowanie nowoczesnych urządzeń do wizualizacji m.in. kamer zewnątrzustnych (7, 13). Duży wpływ na stosunek do leczenia stomatologicznego ma osobowość pacjenta, wiek, płeć, obecność zaburzeń psychiatrycznych lub uzależnień, a także postawa innych ludzi danej grupy społecznej, w szczególności najbliższego otoczenia (12, 14, 15). Dzieci rodziców wykazujących duży poziom lęku stomatologicznego częściej obawiają się wizyt u dentysty, co może mieć konsekwencje w następowym zaniedbaniu kontroli zdrowia jamy ustnej (12). Istnieje szereg metod, które wpływają na zmniejszenie strachu przed leczeniem stomatologicznym. Wobec tak dużej różnorodności przyczyn tego zjawiska, lekarz powinien umieć rozpoznać jego źródło, nawiązać kontakt z pacjentem wzbudzając w nim jednocześnie poczucie zaufania. Całościowe spojrzenie na pacjenta, leczenie nie tylko narządu, ale całego organizmu, kontakt werbalny z pacjentem i dążenie do najlepszego z nim porozumienia są ważnymi elementami szeroko stosowanych technik behawioralnych. Wpływają one nie tylko na redukcję stresu, ale dostarczają również wsparcia duchowego i pogłębiają poczucie bezpieczeństwa leczonej osoby (13). Jedną z podstawowych metod leczenia fobii jest desensualizacja (powiedz pokaż zrób, tell show do), polegająca na kontrolowanym, systematycznym narażaniu osoby na czynnik wywołujący strach (16). Ta forma psychoterapii ma na celu uświadomienie pacjentowi genezy strachu oraz próbę zniwelowania negatywnych doznań z przeszłości. Dodatkowo stosowane metody relaksacyjne wzmacniają efekty psychoterapii, niwelując niekorzystne działanie hormonu stresu (adrenaliny) (17). Godna polecenia w skojarzeniu z relaksacją jest metoda foto-akustyczna, wykorzystująca oddziaływanie błysków świetlnych i dźwięków na psychikę pacjenta (18). Rzadziej stosowaną formą terapii w stomatologii jest hipnoza, której znaczenie w przypadku redukcji strachu należy podkreślić. Wpływa ona bezspornie na zmniejszenie napięcia podczas zabiegu, przyspieszenie adaptacji do prac protetycznych, modyfikację przyzwyczajeń i wzrost komfortu podczas leczenia. Może być stosowana jako substytut premedykacji bądź czynnik ją wspomagający np. poprzez kontrolę przepływu śliny. W celu zminimalizowania uczucia lęku u pacjentów dysponujemy również dostępem do środków farmakologicznych w postaci miejscowej analgezji, w razie konieczności w połączeniu z preparatami ziołowymi (neospasmina, nervosol) lub pochodnymi benzodiazepin (relanium, oxazepam). W przypadku osób niepoddających się wymienionym formom terapii należy rozważyć zastosowanie znieczulenia domięśniowego lub uogólnionej analgezji (19). Cel pracy Migracja ludności jest zjawiskiem powszechnym i całkowicie naturalnym. Natrafia ona jednak na pewne przeszkody i utrudnienia, do których należą bariery polityczne, językowe oraz infrastrukturalne. Zjawisko płynnej populacji w Unii Europejskiej skłoniło autorów pracy do sprawdzenia czy wspomniane utrudnienia wpływają na nasilenie reakcji lękowych przed wizytą u dentysty wśród mniejszości narodowych oraz na komunikację lekarz- -pacjent. 104 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2

Lęk przed leczeniem stomatologicznym Celem badania była analiza poziomu strachu przed leczeniem stomatologicznym w polskiej mniejszości narodowej żyjącej w Budapeszcie, na Węgrzech. Dodatkowym celem było stworzenie polskiej wersji kwestionariusza zawierającego ważne do oceny poziomu strachu skale (DAS, DAQ, DFS, DBS). Materiał i metody Grupę badaną stanowiła populacja polskiej mniejszości narodowej (n= 98) w wieku 17-82 lata, żyjąca i korzystająca z opieki stomatologicznej w Budapeszcie (Węgry). Grupę I kontrolną stanowiła populacja polska mieszkająca i korzystająca z opieki stomatologicznej w Warszawie (n=100), w wieku 12 82 lata. Do II grupy kontrolnej włączono pacjentów populacji węgierskiej (n=362), dobranej pod względem wieku i płci (28) (tab. I). Wszyscy pacjenci z grupy badanej zostali poproszeni o wypełnienie kwestionariuszy sporządzonych w dwóch wersjach językowych, polskiej i węgierskiej. Osoby w grupie I kontrolnej wypełniały ankietę w języku polskim, natomiast w II grupie w języku węgierskim. W pierwszej części zamieszczono pytania o wybrane determinanty poziomu lęku, a więc wiek, płeć oraz miejsce zamieszkania. Druga część kwestionariusza składała się z kilku skal. Dental Anxiety Scale (DAS) autorstwa Corah 1969 (20) zawierała 4 pytania dotyczące subiektywnych reakcji lękowych związanych z podjętą decyzją o wizycie u stomatologa, oczekiwaniem na wizytę i przebiegiem zabiegu w gabinecie. Do każdego pytania dołączono 5 odpowiedzi od A-E, które zostały uszeregowane od najbardziej pozytywnych odczuć, jak stan odprężenia, poprzez niepokój, kończąc na wielkiej obawie. Do skali DAS dołączono skalę DAQ (Dental Anxiety Question) (21, 22, 23), która stanowi pytanie ogólne o treści:,,czy obawiasz się wizyt u dentysty?. Pacjenci mieli do wyboru 5 wariantów odpowiedzi: nie, mało, umiarkowanie, bardzo, bardzo mocno, na podstawie których oceniono poziom strachu towarzyszący wizycie w gabinecie stomatologicznym. W badaniu wykorzystano także skalę DFS (Kleinknech s Dental Fear Scale) (24), która zawiera 20 pytań odnoszących się do konkretnych sytuacji, takich jak odwoływanie ustalonych terminów wizyt w gabinecie stomatologicznym, samopoczucia w poczekalni, a także reakcji pacjenta na zabieg znieczulenia czy borowania. Na jej podstawie oceniliśmy poziom strachu przejawiający się unikaniem wizyt oraz objawami somatycznymi, takimi jak zwiększone napięcie mięśni, przyspieszone oddychanie lub nudności. Na podstawie Dental Belief Survey (DBS) (25) analizowano problemy dotyczące komunikacji pacjenta z lekarzem. Zadawane pytania dotyczyły przekonań i opinii pacjentów na temat pracy lekarza stomatologa w gabinecie, jego zachowania oraz kompetencji. T a b e l a I. Podział pacjentów ze względu na wiek i płeć Liczba pacjentów Płeć Wiek kobiety mężczyźni średnia min. max. Grupa badana 98 47 51 49,50 17 82 I grupa kontrolna 100 51 49 47 12 82 II grupa kontrolna* 362 253 109 43,50 14 73 *[28] Fejérdy L, Fábián C, Kaán B, Fábián G, Gáspár J, Fábián TK. Epidemiological study of dental fear scores in several Hungarian sub-populations. Fogorv Sz. 2003 Dec;96(6):277-81. [43] Kaán B, Gáspár J, Fábián G, Fejérdy L, Toth Z, Fábián TK.: Statistical analysis of the Dental Fear Questionnaire surveying various subpopulations in Hungary. Fogorv Sz. 2003 Apr;96(2):81-5. N=362, kobiety=253, mężczyżni=109, wiek 14-73. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2 105

K. Merks i inni Analizę danych przeprowadzono za pomocą programu Statistica 8 (Stat Soft, USA) w kierunku uzyskania wskaźnika Crombach alpha,wartości średnich i grupowych różnic. Niniejsze badania otrzymały zgodę Komisji Bioetyki Semmelweis University w Budapeszcie (TUKEB89/2008). Pacjenci zostali poinformowani o celu badania i przystąpili do niego dobrowolnie. Wyniki Analiza przeprowadzonej w badaniu ankiety wykazała, że 97% osób w grupie badanej wypełniło ją poprawnie w języku polskim, a 92% w języku węgierskim. W I grupie kontrolnej wszyscy pacjenci wypełnili ankietę prawidłowo, w grupie II 99% badanych (ryc. 1). Oceniając poziom lęku przed dentystą według wartości średnich (mean values) obliczonych dla poszczególnych skal DAS, DFS, DAQ zaobserwowano, że jest on relatywnie niski w grupie badanej i I grupie kontrolnej w porównaniu z populacją węgierską (tab. II). Dodatkowo, wartości średnie obliczone dla skali DFS były wyższe w przypadku pytań dotyczących objawów somatycznych oraz oceny lęku przed znieczuleniem i borowaniem, w porównaniu do pozostałych wartości średnich (tab. III). Lepszą komunikację lekarza z pacjentem oraz wyższy poziom zaufania do lekarza na podstawie skali DBS wykazano w I grupie kontrolnej w stosunku do grupy badanej i populacji węgierskiej (tab. II). Na podstawie przeprowadzonej ankiety zaobser- Ryc. 1. Ocena poprawności wypełnionego kwestionariusza. T a b e l a I I. Ocena poziomu lęku przed dentystą według wartości średnich poszczególnych skal (DAS, DAQ, DFS, DBS) Wartości średnie grupy badanej i kontrolnej DAS DAQ DFS DBS Grupa badana 8,36 ± 5,3 2,14 ± 0,2 36,99 ± 2,41 34,38 ± 7,21 I grupa kontrolna 8,28 ± 3,53 2,13 ± 2,01 36,61 ± 14,21 51,27 ± 12,7 II grupa kontrolna 11,6 ± 3,6 42,0 ± 16,0 29,1 ± 10,8 DAS: Dental Anxiety Scale; DAQ: Dental Anxiety Question; DFS: Dental Fear Survey; DBS: Dental Belief Survey. 106 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2

Lęk przed leczeniem stomatologicznym T a b e l a I I I. Analiza objawów somatycznych oraz reakcji lękowych pacjentów na podstawie skali DFS Pytania Grupa badana Analiza DFS I grupa kontrolna II grupa kontrolna 1. Czy unikałeś umawiania się na wizytę z powodu strachu? 1,41± 0,80 1,56±1,3 1,7±1,0 2. Czy odwoływałeś lub nie przychodziłeś na wizytę z powodu strachu? 1,19 ±0,7 1,23±0,6 1,3±0,7 3. Czy czułeś wzrastające napięcie mięśni? 1,93± 0,9 2,09±1,0 2,2±1,1 4. Czy miałeś przyspieszony oddech? 1,67± 0,9 1,69±0,8 1,9±1,1 5. Czy odczuwałeś wzmożone pocenie się? 1,78± 0,9 1,63±0,9 2,0±1,0 6.Czy odczuwałeś nudności? 1,4± 0,90 1,42±0,8 1,4±0,8 7. Czy czułeś przyspieszone bicie serca? 1,82± 0,9 1,72±0,7 2,1±1,0 8. Jak bardzo boisz się podczas umawiania na wizytę? 1,63±0,9 1,57±0,9 1,8±1,1 9. Jak bardzo boisz się gdy przekraczasz próg gabinetu? 1,76± 0,9 1,64±0,9 2,1±1,1 10. Jak bardzo boisz się siedząc w poczekalni? 1,78±0,9 1,68±0,9 2,2±1,1 11. Jak bardzo boisz się siedząc na fotelu dentystycznym? 1,93± 1,0 1,92±1,0 2,4±1,2 12. Jak bardzo boisz się zapachu gabinetu stomatologicznego? 1,67± 1,0 1,66±0,9 2,0±1,1 13. Jak bardzo boisz się widząc dentystę? 1,60± 0,9 1,65±0,9 2,2±1,2 14. Jak bardzo boisz się widoku igły? 2,19± 1,2 2,19±1,1 2,6±1,3 15. Jak bardzo boisz się ukłucia igły? 2,36± 1,2 2,31±1,6 2,5±1,2 16. Jak bardzo boisz się wiercenia? 2,56± 1,1 2,42±1,0 2,7±1,3 17. Jak bardzo boisz się dźwięku wiercenia? 2,21± 1,0 2,21±1,0 2,7±1,3 18. Jak bardzo boisz się uczucia borowania? 2,60± 1,0 2,38±1,1 2,4±1,2 19. Jak bardzo boisz się czyszczenia zębów? 1,58± 0,8 1,60±0,9 1,8±1,0 20. Ogólnie jak bardzo się boisz dentysty? 1,89± 1,0 2,87±1,0 2,6±1,2 Wartośći średnie DFS 36,61± 14,2 wowano, że płeć męska charakteryzuje się większym poziomem lęku przed leczeniem stomatologicznym niż płeć żeńska, zarówno wśród pacjentów mieszkających w Warszawie, jak i mniejszości polskiej w Budapeszcie. W populacji węgierskiej wyższy poziom lęku obserwowano u płci żeńskiej (tab. IV). Wiek oraz miejsce zamieszkania w naszym badaniu nie miały wpływu na reakcje lękowe przed leczeniem stomatologicznym. W celu określenia rzetelności pozyskiwanych danych z kwestionariusza użyto wskaźnika Crombach alpha, który dla poszczególnych skal kształtował się między 0,823-0,960, dążąc do 1, co świadczy o wewnętrznej zgodności między poszczególnymi elementami ankiety (tab. V). Daje to podstawę do stwierdzenia prawidłowej konstrukcji ankiety oraz zrozumienia jej treści przez grupy badanych podmiotów. Polska wersja kwestionariusza zawierające- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2 107

K. Merks i inni T a b e l a I V. Analiza poziomu lęku przed leczeniem stomatologicznym z uwzględnieniem płci badanych osób Grupa badana K M I grupa kontrolna K M II grupa kontrolna K M DAS DAQ DFS DBS 7,31 2,78 31,052 37,31 2,96 3,67 9,288 15,07 9,14 2,28 39,028 36,08 3,67 1,61 15,178 12,15 8,75 1,91 37,22 44,43 2,79 60,1 40,31 11,5 8,98 3,71 41,92 39,38 4,86 4,86 5,28 13,76 11,4 43,4 3,6 16,3 10,2 38,7 3,5 14,9 K kobiety, M mężczyźni, DAS Dental Anxiety Scale, DAQ Dental Anxiety Question, DFS Dental Fear Survey, DBS Dental Belief Survey. T a b e l a V. Analiza wskaźnika Crombach alpha* DAS DAQ DFS DBS Grupa badana 0,864 0,960 0,888 I grupa kontrolna 0,783 0,955 0,883 DAS: Dental Anxiety Scale, DAQ: Dental Anxiety Question, DADQ: DAS+DAQ; DFS, Dental Fear Survey, BGRD: Background scale, DBS: Dental Beliefs Survey. *standaryzowana Crombach alpha jest jednym z narzędzi statystycznych wykorzystywanym do zbadania wewnętrznych korelacji między pozycjami skal użytych w ankiecie. go ważne do oceny poziomu strachu skale (DAS, DAQ, DFS, DBS) została przygotowana i może być w przyszłości wykorzystywana w innych badaniach po wprowadzeniu niewielkich korekt. Omówienie i dyskusja Lęk jest reakcją wrodzoną, sterowaną hormonalnie przez organizm. Stan psychoemocjonalny, komponenty środowiskowe, a także zdobyte doświadczenia w znacznym stopniu modelują jego poziom. Analiza przyczyn lęku stomatologicznego wskazuje na jego nabyty i złożony charakter. Wielu autorów podkreśla znaczenie wieku, płci, osobowości, statusu socjoekonomicznego oraz pozytywnych bądź negatywnych doświadczeń związanych z wizytami w gabinecie stomatologicznym. W ostatnich latach zwrócono szczególną uwagę na udział komunikacji lekarza i pacjenta w redukcji lęku stomatologicznego. Berrgren (7, 29) w swoich badaniach zauważył, że pacjenci mogą oceniać negatywnie przeprowadzony zabieg z powodu złej komunikacji, nawet w przypadku, gdy został on wykonany prawidłowo i bezboleśnie. W obecnej pracy do oceny relacji lekarza z pacjentem w populacji polskiej mniejszości narodowej mieszkającej w Budapeszcie wykorzystano skalę DBS, przy użyciu której wykazano wyższy poziom zaufania do lekarza oraz lepszą z nim komunikację w I grupie kontrolnej, w stosunku do grupy badanej. Może to mieć związek z długością pobytu badanej populacji polskiej mniejszości narodowej w Budapeszcie, a w związku z powyższym mniejszą możliwością wytworzenia trwałej relacji z lekarzem prowadzącym. Nie bez znaczenia pozostają różnice językowe i kulturowe dla rozwoju tej relacji, chociaż w przedstawionym badaniu znajomość języka węgierskiego w populacji polskiej mniejszości narodowej nie wpływała stresująco na pacjentów i nie zwiększała poziomu strachu przed leczeniem stomatologicznym. Jednocześnie, jako główny parametr oceniono w niniejszej pracy poziom lęku przed dentystą według średnich wartości (mean values), obliczonych dla poszczególnych skal DAS, DFS, DAQ. Na podstawie wielu danych z literatury stwierdzono, że skale te są rzetelnym i wiarygodnym źródłem informacji dotyczącym oceny tego parametru (10, 21, 22). 108 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2

Lęk przed leczeniem stomatologicznym Poziom lęku stomatologicznego zarówno w grupie badanej, jak i w I grupie kontrolnej był relatywnie niski w porównaniu z populacją węgierską. Można przypuszczać, że jest on odzwierciedleniem samopoczucia, dobrej komunikacji i asymilacji Polaków żyjących w Budapeszcie oraz wyższego statusu socjoekonomicznego populacji mieszkających w dużych ośrodkach miejskich, takich jak Warszawa czy Budapeszt. Odmienne wyniki uzyskali autorzy badający populację węgierskiej mniejszości narodowej żyjącą w Transylwanii (Rumunia) (26). Wysoki poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym towarzyszył osobom pomiędzy 12-19 rokiem życia, który w stosunku do tej samej grupy wiekowej zamieszkałej na Węgrzech był znacząco wyższy (26, 27, 28, 43). Wielu autorów podkreśla zależność pomiędzy wiekiem pacjenta a poziomem lęku stomatologicznego, który jest znacząco wyższy u osób przed 20 rokiem życia (30, 31). Podobnie Armfield i wsp. w swoich badaniach zaobserwowali, że reakcje lękowe mają swój początek w dzieciństwie (18). W obecnym badaniu nie wykazano związku między wiekiem pacjentów a poziomem lęku, co może wynikać ze zbyt małej liczby osób uczestniczących w badaniu. Jednocześnie zaobserwowano, że płeć męską charakteryzuje większa tendencja do reakcji lękowych przed leczeniem stomatologicznym niż płeć żeńską, zarówno wśród pacjentów mieszkających w Warszawie, jak i mniejszości polskiej w Budapeszcie. Odmienne wyniki uzyskali w swoich badaniach Kunzelmann i Duning (32). Według powyższych autorów kobiety cechuje większy lęk przed leczeniem stomatologicznym niż mężczyzn. Podobnie, w badaniach Tibora i wsp. (26) kobietom towarzyszył większy strach związany z wizytami u dentysty. Inni badacze zaobserwowali, że płeć nie ma wpływu na rozwój fobii stomatologicznej (21, 32, 33). Kolejną determinantą wpływającą na poziom strachu, dotychczas mniej zbadaną niż wiek i płeć, jest status socjoekonomiczny. Przyjmuje się, że osoby o niższym statusie socjoekonomicznym mają skłonność do wyższego poziom lęku stomatologicznego, jednak część badań nie dowiodła istnienia takiego związku (34, 35). Moore i wsp. uznali niski poziom wykształcenia oraz mały przychód jako czynniki ryzyka wystąpienia umiarkowanego poziomu strachu przed dentystą (36, 37). Niektórzy autorzy podkreślają zależność między niedostateczną higieną jamy ustnej, rzadkimi wizytami w gabinecie, zaburzeniami ogólnoustrojowymi a wysokim poziomem strachu (38, 39, 40). W swoich badaniach Rauch (41) wykazał związek między wyższym poziomem lęku a wskaźnikem PUWZ u dzieci 6 letnich oraz zaobserwował, że częstsze wizyty u stomatologa zmniejszają tendencję do reakcji lękowych (41). Spostrzeżenie to potwierdził Kent w swoich badaniach (42). U osób unikających wizyt u stomatologa poziom strachu w okresie 5 lat wzrósł kilkukrotnie. W piśmiennictwie dostępnych jest niewiele badań uwzględniających wpływ narodowości pacjenta, migracji ludności oraz stopień asymilacji mniejszości narodowych na poziom lęku przed leczeniem stomatologicznym. Aldosari A. M. (34) w swoich badaniach wykazał, że narodowość lekarza miała wpływ na generowanie strachu przed dentystą u 68% badanych. Jednocześnie część pacjentów podkreśliła, że ich stres uległby redukcji w przypadku leczenia przez lekarzy własnej narodowości. Migracja ludności, obecnie bardzo powszechna, natrafia niejednokrotnie na liczne utrudnienia, do których należą bariery polityczne, językowe oraz infrastrukturalne. Z uwagi na pojawiające się różnice kulturowe i problemy z komunikacją, zjawisko płynnej populacji może stać się dodatkowym czynnikiem wpływającym na nasilenie reakcji lękowych przed wizytą u dentysty oraz na relację lekarz-pacjent. Opisane uwarunkowania, a także prowadzone wcześniej badania w Semmelweis University (Budapeszt) (26, 27, 28, 43) skłoniły autorów pracy do analizy poziomu lęku stomatologicznego w polskiej mniejszości narodowej żyjącej na Węgrzech. Dalsze badania społeczeństw mniejszości narodowych mogą stać się cennym źródłem wiedzy na temat przyczyn utrudnionej komunikacji lekarza i pacjenta, a w konsekwencji unikania przez pacjentów opieki stomatologicznej. Piśmiennictwo 1. Agras S., Sylvester D., Oliveau D.: The epidemiology of common fears and phobia. Comprehensive Psychiatry 1969, 10, 151-156. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2 109

K. Merks i inni 2. Fiset L., Milgrom P., Weinstein P., Melnick S.: Common fears and their realtionship to dental fear and utilization the dentists. Anaesthesia Progress 1989, 36, 33-39. 3. Fredrickson M., Annas P., Fischir H., Wik G.: Gender and age differences in prevelence of specific fears and phobias. Behavioral Research and Therapy 1996, 34, 33-39. 4. Ayer W. A., Corah N. L.: Behavioral factors influencing dental treatment in Social Science and Dentistry. A critical bibliography Vol. II Edited by Cohen L.K &Bryant P.S. Quintessence 1985, 267-322. 5. Bruzda-Zawiech A., Wochna-Sobańska M.: Ocena poziomu lęku stomatologicznego, jego źródeł i wpływu na stan uzębienia młodzieży 18-letniej z województwa łódzkiego. Dent. Med. Probl., 2007, 44, 3, 343-350. 6. Skaret E., Soevdsnes E. K.: Behavioral science in dentistry. The role of the dental hygine in prevention and treatment of fearful. Int. J. Dent. Hygiene 2005, 3, 2. 7. Vassend O.: Anxiety, pain and discomfort associated with dental treatment. Behaviour Research and Theraphy 1993, 31, 659-666. 8. DSM-IV. Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 4 th end. DC, American Psychiatric Association, Washington, 1994. 9. Hakeberg M., Berggren U., Grondahl H. G.: A radiographic study of dental health in adult patients with dental anxiety. Community Dentistry and Oral Epidemiology 1993, 21, 27-30. 10. Hallstrom T., Halling A.: Prevelence of dentistry phobia and its relation to missing teeth, alveolar bone loss and dental care habits in an urban community sample. Acta Psychiatrica Scandinavica 1984, 70, 438-446. 11. Berggren U., Carlsson S. G.: Usefulness of two psychometric Scales in Swedish patients with severe dental fear. Community Dent. Oral Epidemiol., 1985, 12, 319-324. 12. Moore R., Brodsgaard I., Brin H.: Manifestations, acquisition and diagnostic categories of dental fear in self-reffered population. Behaviour Research and Therapy 1991, 29, 51-60. 13. Smyth J. S.: A program for the treatment of severe dental fear. Raport of three cases. Australian Dent. J., 1999, 44, 4, 275-278. 14. Berggren U.: Dental fear and avoidance. A study of epidemiology, consequences and treatment. Göteborg University, Sweden 1984. 15. American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4 th end., text revised, Washington DC, APA 2000. 16. Escobar J. I., Gara M., Waitzkin H., Silver R. C., Holman A., Aompton W.: DSM IV hypochondrias in primary care. Gen. Hosp. Psychiatry 1998, 20, 155-159. 17. Fabian T. K., Fabian G.: Stress of life, stress of death. Anxiety in dentistry from viewpoint of hypnotherapy. Ann NY Acad Sci 1998, 851, 495-500. 18. Armfield J. M., Spencer A. J., Stewart J. F.: Dental fear in Australia: who s afraid of the dentist?. Australian Dent. J., 2006, 51, 1, 78-85. 19. Weiner A. A., Sheehan D. V.: Etiology of dental anxiety: psychological trauma or CNS chemical imbalance? Gen. Dent., 1990, 38, 39-43. 20. Corah N.: Development of dental anxiety scale. Journal of Dental Research 1969, 48, 596. 21. Corah N., Gale E. S.: Assesment of a dental anxiety scale. Journal of the American Dental Association 1978, 97, 816-819. 22. Neverlier P. O.: Assesment of a single-item dental anxiety question. Acta Odontol Scand 1990, 48, 365-369. 23. Neverlier P.O., Backer J.: Optimism-pessimism dimension and dental anxiety in children aged 10-12 years. Community Dent. Oral Epidem., 1991, 19, 342-346. 24. Roland A., Kleinknecht C., Robert K., Klepac Leib D. A.: Origins and characteristics of fear of dentistry. JADA, 1973, 86, 842-848. 25. Johansson P., Berggren U., Hakeberg M., Hirsch J. M.: Measures of dental beliefs and attitudes: their relationships with measures of fear. Community Dent. Health. 1993, 10, 1, 31-39. 26. Markovics E., Markovics P., Fabian G., Vértes G., Fábián T. K., Fejérdy P.: Dental fear scores of 12-19-year-old school children of the Hungarian minority in Transylvania. Fogorv Sz. 2005, 98, 4, 165-169. 27. Fábián G., Fejérdy L., Fábián C., Kaán B., Gáspár J., Fábián T. K.: Epidemiological study of dental fear in school children 8-15 years of age. Fogorv Sz. 2003, 96, 3, 129-133. 110 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2

Lęk przed leczeniem stomatologicznym 28. Fejérdy L., Fábián C., Kaán B., Fábián G., Gáspár J., Fábián T. K.: Epidemiological study of dental fear scores in several Hungarian sub-populations. Fogorv Sz. 2003, 96, 6, 277-281. 29. Berggren U., Meynert G.: Dental fear and avoidance: causes, symptoms, and consequences. J. AM Dent. Assoc., 1984, 109, 247-251. 30. Folayan M., Idehen E. E., Ojo O.O.: The modulating effect of culture on the expression of dental anxiety in children: a literature review. Int. J. Paediatr. Dent., 2004, 14, 241-245. 31. Horst G., Wit C. A.: Review of behavioral research in dentistry 1987-1992: dental anxiety, dentist-patient relationship, compliance and dental attendens. Int. Dent. J., 1993, 43, 265-278. 32. Kunzelmann K. H., Dunniger P.: Dental fear and pain: effect on patients perception of the dentists. Community Dent. Oral Epidemiol., 1990, 18, 264-266. 33. Thomson W. M., Stewart J. F., Carter K. D., Spencer A. J.: Dental anxiety among Australians. Int. Dent., J 2002, 52, 25-29. 34. Al Dosari A. M.: Dental fear among visitors of primary health care centers in Saudi Arabia. Tropical Dent. J. 1996, 76, 4-7. 35. Hallstrom T., Halling A.: Prevalence of dentistry phobia and its relation to missing teeth, alveolar bone loss and dental care habits in an urban community sample. Acta Psychiatr. Scan., 1984, 70, 438-446. 36. Moore R., Birn H., Kirkegaard E., Brodsgaard I., Scheutz F.: Prevalence and characteristics of dental anxiety in Danish adults. Community Dent. Oral Epidemiol., 1993, 21, 292-296. 37. Berggren U., Meynert G.: Dental fear and avoidance: causes, symptoms, and consequences. J. AM Dent. Assoc., 1984, 109, 247-251. 38. Locker D.: Psychosocial consequences of dental fear and anxiety. Community Dent. Oral Epidemiol., 2003, 31, 144-151. 39. Milgrom P., Fiset L., Melnick S., Weinstein P.: The prevalence and practice management consequeces of dental fear in a major US city. J. Am Dent. Assoc., 1998, 116, 641-647. 40. Stouthard M. E., De Jongh A., Hoogstraten J.: Dental anxiety: the use of photographs. Ned Tijdschr Tandheelkd 1991, 191, 98, 152-155. 41. Rauch J., Kaszuba M., Jastrzębska J.: Geneza i poziom lęku stomatologicznego a stan twardych tkanek zębów oraz przyzębia u dzieci 6 letnich z województwa podkarpackiego. Forum Stomat., 2005, 2, 106-111. 42. Kent G.: Cognitive process in dental anxiety. Br. J. Clin. Psychol., 1995, 24, 256-259. 43. Kaán B., Gáspár J., Fábián G., Fejérdy L., Toth Z., Fábián T. K.: Statistical analysis of the Dental Fear Questionnaire surveying various subpopulations in Hungary. Fogorv Sz. 2003, 96, 2, 81-85. Zaakceptowano do druku: 7.I.2010 r. Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS 2010. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 2 111