Nawyki żywieniowe kobiet w ciąży

Czas. Stomatol., 2009, 62, 10, 800-808 2009 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Nawyki żywieniowe kobiet w ciąży Dietary habits of pregnant women Teresa Bachanek, Marta Nakonieczna-Rudnicka Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej UM w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. T. Bachanek Summary Introduction: Dental caries is a multifactorial disease, in the development of which dietary habits, among others, play an essential role. Aim of the study: To analyze changes in the dietary habits of women during pregnancy including snacking sweets, and consumption of a greater number of meals. Material and methods: Survey studies were conducted among 129 women hospitalized at the Obstetrics and Obstetric Pathology Clinic of the Medical University in Lublin. The questions included in the questionnaire concerned age, place of residence, education, family financial status as well as dietary habits of women during pregnancy: frequency of eating sweets and meals, consumption of milk and its products, and multi-vitamin preparations. Results: A significant correlation between pregnant women s age and snacking sweets at night was observed. Women aged 19-23 and 24-28 years had a sweeter tooth during pregnancy than women over 28 years of age. Snacking food at night also occurred more frequently in pregnant women aged 19-23 and 24-28 years than in women over 28. Conclusion: Women with high school and college education consumed sweets more frequently than the ones with elementary education. Women declaring good or average financial status in the family consumed sweets between meals in more than 80% of cases whereas the ones declaring poor financial status did not consume them at all. Streszczenie Wstęp: próchnica jest chorobą wieloprzyczynową, w rozwoju której istotną rolę odgrywa m.in. sposób odżywiania. Cel pracy: zaanalizowano zmiany nawyków żywieniowych kobiet w ciąży z uwzględnieniem spożywania słodyczy oraz zwiększenia liczby posiłków. Materiał i metody: badania ankietowe wykonano wśród 129 kobiet przebywających w Klinice Położnictwa i Patologii Ciąży UM w Lublinie. Pytania zawarte w ankiecie uwzględniały wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, sytuację materialną rodziny oraz sposób odżywiania kobiet w czasie ciąży: częstość spożywania słodyczy i pokarmów, spożywanie mleka i jego przetworów oraz preparatów wielowitaminowych. Wyniki: stwierdzono istotną zależność między wiekiem kobiet w ciąży a spożywaniem słodyczy w nocy. Kobiety w wieku 19-23 i 24-28 lat częściej spożywały słodycze w okresie ciąży, niż kobiety w wieku ponad 28 r. ż. Spożywanie pokarmów w nocy istotnie częściej występowało u kobiet w ciąży w wieku 19- -23 i 24-28, niż u kobiet powyżej 28 r. ż. Podsumowanie: kobiety z wykształceniem średnim i wyższym istotnie częściej jadły słodycze niż z wykształceniem podstawowym. Kobiety deklarujące dobrą lub średnią sytuację finansową rodziny spożywały słodycze między posiłkami w ponad 80%, podczas gdy deklarujące złą sytuację finansową rodziny nie spożywały ich w ogóle. KEYWORDS: pregnancy, dietary habits HASŁA INDEKSOWE: ciąża, nawyki żywieniowe 800

2009, 62, 10 Kobiety w ciąży Wstęp Dieta kobiety w ciąży powinna zawierać odpowiednią ilość makrominerałów (wapń, magnez, fosfor, sód, potas, chlor), mikrominerałów (żelazo, cynk, miedź, selen, jod, fluor, mangan, molibden, chrom) oraz witamin. Ma to istotne znaczenie dla zdrowia kobiety oraz jej dziecka, u którego wpływa m.in. na prawidłowy rozwój zawiązków zębów rozpoczynający się już od 5 tygodnia życia płodowego. Spożywanie słodyczy przez kobiety w pierwszych miesiącach ciąży może powodować większą skłonność u dziecka do spożywania słodyczy, co jest związane z rozwojem receptorów smaku u płodu [6, 7, 9, 14]. Spożywanie prostych węglowodanów jest jednym z czynników ryzyka rozwoju procesu próchnicowego. Rozkład węglowodanów przez bakterie próchnicotwórcze powoduje wytwarzanie kwasów niekorzystnie oddziaływujących na twarde tkanki zęba. Jednym z substratów dla przemian metabolicznych bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej jest sacharoza zawarta m.in. w cukrze spożywczym, czekoladzie, ciastkach. Duże znaczenie w rozwoju próchnicy ma częstość spożywania słodyczy i ich konsystencja [11, 15]. Cel pracy Celem pracy była analiza zmian nawyków żywieniowych kobiet w ciąży z uwzględnieniem spożywania słodyczy oraz zwiększonej liczby posiłków. Materiał i metody Badania ankietowe wykonano wśród 129 kobiet w przedziale wiekowym 19-38 lat i u 4 kobiet powyżej 39 roku życia, przebywających w Klinice Położnictwa i Patologii Ciąży UM w Lublinie. W celu analizy zmian żywieniowych kobiet w ciąży w zależności od ich wieku wprowadzono podział na grupy wiekowe. Pytania zawarte w ankiecie uwzględniały wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, sytuację materialną rodziny, oraz zmiany sposobu odżywiania kobiet w czasie ciąży takie, jak: spożywanie słodyczy w nocy, spożywanie innych pokarmów w nocy, spożywanie słodyczy między posiłkami, częstsze spożywanie słodyczy i pokarmów. W pracy zastosowano następujące testy statystyczne: test χ 2 na niezależność, test χ 2 z poprawką Yatesa, test dokładny Fishera. Pytania zawarte w ankiecie stanowią dane jakościowe, co za tym idzie należało zastosować testy dla tego typu danych. Test χ 2 zastosowano w przypadku gdy liczebności w poszczególnych kategoriach badanych cech były większe od 10. Gdy liczebności te były mniejsze od 10 należało wprowadzić poprawkę Yatesa. Jeśli natomiast liczebności były małe i cechy dzieliły się tylko na dwie kategorie użyto testu Fishera. We wszystkich badanych przypadkach stawiano hipotezę o niezależności cech wobec hipotezy alternatywnej, że są one zależne. W pracy przyjęto 5% ryzyko błędu. Oznacza to, że odrzucamy badaną hipotezę w przypadku gdy p > 0,05 a hipoteza alternatywna jest prawdziwa. Oznaczone to zostało znakiem (-). Gdy p < 0,05, różnice między badanymi grupami są istotne. Istotność różnic oznaczono symbolem *. Jeśli otrzymany wniosek przyjęto z prawdopodobieństwem p < 0,05 różnice uznano za istotne i oznaczono gwiazdką (*). Jeżeli nastąpiło to z prawdopodobieństwem p <0,01, różnice uznano za bardziej istotne i oznaczono dwiema gwiazdkami (**). Natomiast jeżeli p <0,001, różnice były wysoce istotne, wówczas oznaczono je trzema gwiazdkami (***). 801

T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol., Wyniki Spożywanie słodyczy w porze nocnej w okresie ciąży zgłosiło 15,73% kobiet zamieszkałych w mieście oraz 25% zamieszkałych na wsi. Spożywanie innych pokarmów w nocy zgłosiło odpowiednio 26,97% i 37,50% ankietowanych (tab. 1). Spożywanie słodyczy pomiędzy posiłkami potwierdziło 79,78% respondentek mieszkających w mieście oraz T a b e l a 1. Spożywanie pokarmów w porze nocnej przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem miejsca zamieszkania respondentek Spożywanie Miejsce zamieszkania słodyczy w nocy miasto % wieś % Tak 14 15,73 10 25,00 Nie 75 84,27 30 75,00 χ2 = 1,57 (-) p> 0,05 Spożywanie innych pokarmów w nocy Tak 24 26,97 15 37,50 Nie 65 73,03 25 62,50 χ2 = 0,23 (-) p> 0,05 T a b e l a 2. Spożywanie w ciągu dnia pokarmów i słodyczy przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem miejsca zamieszkania respondentek Słodycze między Miejsce zamieszkania posiłkami miasto % wieś % Tak 71 79,78 33 82,50 Nie 18 20,22 7 17,50 χ2 = 0,13 (-) p> 0,05 W ciąży częściej słodycze Tak 41 46,07 16 40,00 Nie 48 53,93 24 60,00 χ2 = 0,41 (-) p> 0,05 W ciąży częściej posiłki Tak 61 68,54 27 67,50 Nie 28 31,46 13 32,50 χ2 = 0,014 (-) p> 0,05 802

2009, 62, 10 Kobiety w ciąży 82,50% zamieszkałych na wsi. Częstsze spożywanie słodyczy zgłosiło odpowiednio 46,07% i 40,00% ankietowanych. Odsetek kobiet deklarujących częstsze spożywanie posiłków miał wartość 68,54 i 67,50% (tab. 2). Spożywanie słodyczy w nocy w ciąży podało 36,84% kobiet w wieku 19-23 lata, 23,40% w wieku 24-28, 9,52% w wieku 29-33, 11,76% w wieku 34-38 oraz żadna z kobiet powyżej 39 roku życia. Spożywanie innych pokarmów w nocy zgłosiło odpowiednio 47,37%, 38,30%, 19,05%, 23,53% oraz żadna z kobiet powyżej 39 roku życia (tab. 3). Spożywanie słodyczy pomiędzy posiłkami zadeklarowało 89,47% kobiet z grupy wiekowej 19-23 lata, 82,98% z grupy wiekowej 24-28 lat, 83,33% w wieku 29-33 lata, 64,71% z grupy wiekowej 34-38 lat oraz 50% badanych powyżej 39 roku życia. W ciąży częściej słodycze spożywało odpowiednio 63,16%, 38,30%, 40,48%, 47,06% oraz 50% powyżej 39 roku życia natomiast częściej pokarmy odpowiednio w grupach wiekowych 78,95%, 65,96%, 71,43%, 58,82%, 50% kobiet (tab. 4). Stwierdzono istotną zależność między wiekiem kobiet w ciąży a spożywaniem słodyczy w porze nocnej. Kobiety w wieku 19-23 i 24-28 częściej spożywały słodycze (36,84% i 23,40%) w ciąży, niż kobiety w wieku powyżej 28 lat (9,52% i 11,76%). Spożywanie innych pokarmów również istotnie częściej zgłaszały kobiety w ciąży w wieku 19-23 i 24-28 (47,37% i 38,30%), niż kobiety powyżej 28 lat (19,05% i 23,53%). Nie stwierdzono zależności pomiędzy wiekiem ankietowanych kobiet a spożywaniem słodyczy pomiędzy posiłkami i częstszym spożywaniem pokarmów. Spożywanie słodyczy w nocy w czasie ciąży zgłosiło 33,33% kobiet mających wykształcenie podstawowe, 25,00% średnie i 12,12% wyższe. Spożywanie innych pokarmów w nocy zadeklarowało odpowiednio 33,33%, 38,33%, 22,73% ankietowanych. Na pytanie o spożywanie słodyczy pomiędzy posiłkami odpowie- T a b e l a 3. Spożywanie pokarmów w porze nocnej przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wieku respondentek Spożywanie słodyczy w nocy Wiek w latach 19-23 % 24-28 % 29-33 % 34-38 % >39 % Tak 7 36,84 11 23,40 4 9,52 2 11,76 0 0 Nie 12 63,16 36 76,60 38 90,48 15 88,24 4 100 Spożywanie innych pokarmów w nocy χ2 = 8,62 (*) p< 0,05 Tak 9 47,37 18 38,30 8 19,05 4 23,53 0 0 Nie 10 52,63 29 61,70 34 80,95 13 76,47 4 100 χ2 = 8,70 (*) p< 0,05 803

T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol., T a b e l a 4. Spożywanie w ciągu dnia pokarmów i słodyczy przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wieku respondentek Słodycze Wiek w latach między posiłkami 19-23 % 24-28 % 29-33 % 34-38 % >39 % Tak 17 89,47 39 82,98 35 83,33 11 64,71 2 50,00 Nie 2 10,53 8 17,02 7 16,67 6 35,29 2 50,00 χ2 = 6,47 (-) p> 0,05 W ciąży częściej słodycze Tak 12 63,16 18 38,30 17 40,48 8 47,06 2 50,00 Nie 7 36,84 29 61,70 25 59,52 9 52,94 2 50,00 χ2 = 3,78 (-) p> 0,05 W ciąży częściej pokarmy Tak 15 78,95 31 65,96 30 71,43 10 58,82 2 50,00 Nie 4 21,05 16 34,04 12 28,57 7 41,18 2 50,00 χ2 = 2,62 (-) p> 0,05 T a b e l a 5. Spożywanie pokarmów przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem wykształcenia respondentek Słodycze w nocy Wykształcenie respondentek podstawowe % średnie % wyższe % Tak 1 33,33 15 25,00 8 12,12 Nie 2 66,67 45 75,00 58 87.88 Razem 3 100 60 100 66 100 χ2 = 3,88 (-) p> 0,05 Inne pokarmy w nocy Tak 1 33,33 23 38,33 15 22,73 Nie 2 66,67 37 61,67 51 77,27 Razem 3 100 60 100 66 100 χ2 = 3,64 (-) p> 0,05 Słodycze między posiłkami Tak 1 33,33 52 86,67 51 77,27 Nie 2 66,67 8 13,33 15 22,73 Razem 3 100 60 100 66 100 χ2 = 6,17 (*) p< 0,05 804

2009, 62, 10 Kobiety w ciąży T a b e l a 6. Spożywanie pokarmów przez kobiety w ciąży z uwzględnieniem sytuacji finansowej respondentek Słodycze w nocy Sytuacja finansowa dobra % średnia % zła % Tak 7 10,94 16 25,40 1 50,00 Nie 57 89,06 47 74,60 1 50,00 Razem 64 100 63 100 2 100 Inne pokarmy w nocy χ2 = 5,72 (*) p< 0,05 Tak 15 23,44 23 36,51 1 50,00 Nie 49 76,56 40 63,49 1 50,00 Razem 64 100 63 100 2 100 Słodycze między posiłkami χ2 = 2,95 (-) p> 0,05 Tak 52 81,25 52 82,54 0 0 Nie 12 18,75 11 17,46 2 100 Razem 64 100 63 100 2 100 χ2 = 8,48 (**) p< 0,01 dzi twierdzącej udzieliło 33,33% kobiet z wykształceniem podstawowym, 86,67% ze średnim, 77,27% z wyższym (tab. 5). Wykazano związek pomiędzy wykształceniem respondentek a spożywaniem słodyczy pomiędzy posiłkami. Kobiety z wykształceniem średnim i wyższym istotnie częściej jadły słodycze (ponad 80%), niż kobiety z wykształceniem podstawowym (33,33%). Spośród kobiet określających sytuację finansową swojej rodziny jako dobrą 10,94% w czasie ciąży spożywało słodycze w nocy, zaś 23,44% jadło inne pokarmy. Dla respondentek określających sytuację finansową swojej rodziny jako średnią, wartości te wynosiły odpowiednio 25,40% i 36,51%. Natomiast dla ankietowanych określających sytuację finansową swojej rodziny jako złą odsetki miały wartość 50,00% i 50,00%. Spożywanie słodyczy pomiędzy posiłkami w okresie ciąży deklarowało 81,25% kobiet określających sytuację finansową swojej rodziny jako dobrą oraz 82,54% jako średnią, (tab. 6). Stwierdzono istotne różnice pomiędzy deklarowaną sytuacją finansową badanych kobiet a spożywaniem słodyczy w nocy. Im gorsza sytuacja finansowa, tym częściej kobiety spożywały słodycze (od 10,94% dla dobrej sytuacji do 50% dla złej). Występowała istotna zależność między podjadaniem słodyczy między posiłkami a sytuacją finansową rodziny. Kobiety deklarujące dobrą lub średnią sytuację finansową rodziny spożywały słodycze między posiłkami w ponad 80% podczas, gdy deklarujące złą sytuację 805

T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol., T a b e l a 7. Spożywanie wybranych produktów przez kobiety w ciąży Rodzaj produktu Wartość N % Spożywanie mleka i jego przetworów Spożywanie owoców Spożywanie soków owocowych Spożywanie preparatów wielowitaminowych tak 119 92,25 nie 10 7,75 tak 129 100 nie 0 0 tak 114 88,37 nie 15 11,63 tak 111 86,05 nie 18 13,95 finansową rodziny nie spożywały ich w ogóle. Mleko i jego przetwory spożywało w czasie ciąży 92,25% kobiet, owoce 100%, soki owocowe 88,37%, preparaty wielowitaminowe 86,05% ankietowanych (tab.7). Omówienie wyników i dyskusja Wyniki badań Gończowskiego i wsp. [5] wykazały, że 26,7% kobiet w ciąży spożywało słodycze jeden raz dziennie, 20,0% dwa razy dziennie, 3,3% trzy razy dziennie oraz 3,3% badanych częściej niż trzy razy dziennie. Szczotkowanie zębów po każdym posiłku zgłosiło 17% pacjentek w ciąży. Dane uzyskane przez Chłapowską i Opydo- Szymaczek [3] potwierdziły zmianę zwyczajów żywieniowych i higienicznych u 78,3% kobiet w ciąży i 47,8% kobiet w połogu. Kobiety deklarowały m.in. zwiększony apetyt, przede wszystkim na słodycze oraz na produkty mięsne i nabiał. W zakresie higieny jamy ustnej badane kobiety deklarowały częstsze szczotkowanie zębów i używanie płukanek odświeżających oraz profilaktycznych. Bachanek i wsp. [1] stwierdzili, że u kobiet w wieku rozrodczym spożywających słodycze raz na kilka dni bądź rzadziej zaznaczyła się tendencja do mniejszej liczby powierzchni zębów objętych procesem próchnicowym, w porównaniu do kobiet spożywających słodycze co najmniej raz dziennie. Wcześniejsze nasze badania stanu uzębienia kobiet w wieku rozrodczym wykazały, że u kobiet, które rodziły dwa lub więcej razy występuje istotny wzrost liczby zębów z próchnicą [12]. Wyniki prezentowane w obecnej pracy wskazują na zmiany sposobu odżywiania kobiet w ciąży. Kobiety w ciąży częściej spożywają słodycze między posiłkami i w porze nocnej, co może być potencjalnym czynnikiem ryzyka rozwoju procesu próchnicowego. Mędrala-Kuder [10] analizując sposób odżywiania kobiet w ciąży stwierdziła zbyt niskie spożycie warzyw, owoców, nabiału, białka. Spożywanie słodyczy między posiłkami zgłosiło 28% kobiet, sporadyczne ich spożywanie 56%, zaś picie mleka 93% kobiet. W naszych badaniach odsetek kobiet spożywających mleko i jego przetwory w okresie ciąży wyniósł 92,25%. Jest to pozytywna obserwacja, ponieważ w ciąży i laktacji wzrasta zapotrzebowanie m.in. na wapń, którego źródłem są produkty mleczne [16]. 806

2009, 62, 10 Kobiety w ciąży Kozłowska-Wojciechowska i Makarewicz- Wujec [8] stwierdziły fragmentaryczność wiedzy kobiet będących w trzecim trymestrze ciąży na temat wpływu żywienia na przebieg ciąży i zdrowie dziecka. Badania autorek wykazały, że dzienne pokrycie zapotrzebowania na witaminy rozpuszczalne w wodzie, magnez i cynk jest na poziomie 70%, zaś wapnia i żelaza poniżej 50%. Gonzaga i wsp. [4] w swoich badaniach ankietowych potwierdzili, że zarówno lekarze dentyści, jak i ginekolodzy zalecali pacjentkom w ciąży zmniejszenie spożywania cukrów. Profilaktyka próchnicy wśród kobiet w wieku rozrodczym powinna uwzględniać nie tylko edukację żywieniową pacjentek, lecz także promować zasady właściwej higieny jamy ustnej. Należy również realizować programy profilaktyki próchnicy u kobiet w ciąży [2, 3, 13]. Podsumowanie Kobiety młodsze, do 28 roku życia, częściej w porze nocnej spożywają słodycze i inne pokarmy, w porównaniu do kobiet w wieku powyżej 28 lat. Wykształcenie badanych kobiet nie wpływa na świadomość dotyczącą niekorzystnego wpływu spożywania słodyczy na stan uzębienia. Kobiety deklarujące dobrą lub średnią sytuację finansową rodziny częściej spożywają słodycze między posiłkami. Wśród kobiet w wieku rozrodczym należy promować zasady prawidłowego sposobu odżywiania z uwzględnieniem ograniczania spożywania słodyczy. Piśmiennictwo 1. Bachanek T, Jakimiuk A J, Nakonieczna- Rudnicka M: Nawyki higieniczne i określenie ryzyka próchnicy u kobiet w wieku reprodukcyjnym. Por Stomat 2004, 1: 28-32. 2. Brambilla E, Felloni A, Gagliani M, Malerba A, Garcia-Godoy F, Strohmenger L: Caries prevention during pregnancy: Results of a 30-month study. J Am Dent Assoc 1998, 129: 871-887. 3. Chłapowska J, Opydo-Szymaczek J: Analiza wpływu programu profilaktycznego na stan uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet ciężarnych badania kliniczne i ankietowe. Dent Med Probl 2006, 43, 1: 59-64. 4. Gonzaga H F, Buso L, Jorge M A, Gonzaga L H: Intrauterine Dentistry: An integrated model of prevention. Braz Dent J 2001, 12, 2: 139-142. 5. Gończowski K, Gandurska-Dyga M, Górnik N, Kukurba M, Zarzecka J: Ocena stanu zdrowia jamy ustnej u kobiet ciężarnych. Analiza wybranych wskaźników. Por Stomat 2005, 10: 27-32. 6. Jabłoński E, Sobczak M: Składniki mineralne w diecie kobiet ciężarnych i karmiących. Część II. Mikrominerały: żelazo, cynk, miedź, selen, jod, fluor, mangan, molibden, chrom. Przegl Lek 2007, 64, 3: 170-174. 7. Jabłoński E, Wilczyński J: Produkty spożywcze naturalnym źródłem witamin dla kobiet w ciąży. Gin Pol 2006, 77, 3: 227-237. 8. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz- Wujec M: Wiedza i zachowania żywieniowe kobiet ciężarnych. Roczn PZH 2002, 53, 2: 167-175. 9. Knychalska-Karwan Z: Stomatologia zachowawcza wieku rozwojowego. Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego. Kraków 2008: 225-226. 10. Mędrala-Kuder E: Wybrane zwyczaje żywieniowe kobiet w ciąży. Roczn PZH 2006, 57, 4: 389-395. 11. Moss S: Rola śliny w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej. Stomat Współcz 1994, 2: 154- -158. 12. Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T, Jakimiuk A: State of dentition of women in 807

T. Bachanek, M. Nakonieczna-Rudnicka Czas. Stomatol., the reproductive age with regard to past deliveries Polish J Environ Stud 2007, 16, No 2C: 288-291. 13. Nakonieczna-Rudnicka M, Grajewska I, Bachanek T: Oral hygiene of women in the reproductive age neonates mothers on the basis of the survey studies. Polish J Environ Stud 2007, 16, No 2C: 183-186. 14. Opydo-Szymaczek J, Borysewicz-Lewicka M: Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży w aspekcie profilaktyki próchnicy-na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2005, LVIII, 3: 188-193. 15. Pawlaczyk T: Węglowodany a profilaktyka próchnicy zębów. Stomat Współcz 1996, 2, 4: 322-329. 16. Sobczak M, Jabłoński E: Składniki mineralne w diecie kobiet ciężarnych i karmiących. Część I. Makrominerały: wapń, magnez, fosfor, sód, potas, chlor. Przegl Lek 2007, 64, 3: 165-169. Otrzymano: dnia 1.IX.2008 r. Adres autorek: 20-081 Lublin, ul. Karmelicka 7 Tel.: 81 5287920 Fax: 81 5287921 e-mail: zstzach@am.lublin.pl 808