PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXVIII Puławy 1984 OCENA PRZYDATNOŚCI U;ZYTKOWEJ TRZECH RAS PSZCZOŁY MIODNEJ W REJONIE OLSZTYNA Michał Gromisz Jerzy Bobrzecki Oddział Pszczelnictwa ISK i Zakład Pszczelnictwa AR-T Olsztyn WPROWADZENIE Pszczelarze interesują się obcymi rasami pszczół. Szczególnie bujnie kwitł handel rojami pszczelimi i matkami na przełomie XIX wieku, co w konsekwencji doprowadziło na dużym obszarze Europy do silnego zrnieszańcowania populacji miejscowych. Skutki okazały się opłakane. Pszczelarze w niektórych krajach postawili na selekcję ujednoliconych rasowo populacji, niekoniecznie jednak pszczoły miejscowej. W innych krajach, między innymi obecnie w Polsce, przyjęto program wykorzystywania produkcyjnego mieszkańców przede wszystkim międzyrasowych, nie wykluczając jednak użytkowania pszczół czystych ras. W wytwarzaniu mieszańców niezbędne są elementy składowe w postaci form rodzicielskich czysto rasowych, a ściślej mówiąc odpowiednie linie hodowlane o silnie rozwiniętej zdolności krzyżowniczej. Konieczne jest zatem utrzymywanie w czystości obok siebie pszczół różnego pochodzenia, jako materiału do selekcji linii. Doskonalenie w naszych warunkach środowiskowych tych odrębnych form, często rodowodowo z odległych geograficznie terenów, jest rękojmią uzyskania udanych mieszańców. Staje się tu zatem pomocne wszelkie poznanie zachowania się pszczół obcych ras na własnym terenie. Nasza opinia o pszczołach obcych ras jest kształtowana głównie na podstawie obserwacji mieszkańców międzyrasowych. Na ich temat mamy aktualnie dość dużo popularnych wzmianek, na przykład w "Pszczelarstwie" oraz trochę zamieszczonych przede wszystkim w "Pszczelniczych Zeszytach Naukowych" opracowań metodycznych, które wymieniamy tutaj z umieszczeniem na początku dwóch kompleksowych opracowań zawierających wyniki badań zespołowych: B o r n u.s i inni (1974) oraz * Praca z-ostała wykonana w ramach tematu zleconego przez Instytut Sadownictwa i Kwdaciarstwa w Skierniewicach. 85
G r o m i s z i inni (1978), pozostałe to: B o r n u s i inni (1961), G r o- m i s z (1965), Z m a r l i c k i (197, ;1975), Z m a r l i c k i i inni (1977), Sowa (1979), Zmarlicki i Marcinkowski (1979), Gromisz i Sko w ro n e k (198). Ponadto ocena regionalna przydatności pszczół mieszańców jest coraz częściej tematem dysertacji doktorskich (W a w r y n 1973, C h u d a-m i c k i e w i c z 1983, Wal i c k i 1984). Z zagranicznych opracowań na ten temat zwraca uwagę wyczerpująca analiza użyteczności pszczół różnych ras na terenie ZSRR, przeprowadzona przez Instytut Pczełowodstwa w Rybnom i zebrana pod tytułem "Charakteristika geograficzeskich ras (primitiwnych porod) pczeł", oraz doniesienia B i ł a- s z a i innych :(1971, 197). Tę anal'izę uzupełniają lub opierają się na niej różne opracowania regionalne (8 z e m e t k o w 1973, 8 z e m e t k o w, G o r c z e n k o 1971, B a l ż e k a s 1978). Znane są także inne opracowania o węższym zakresiet (L u n d e r 1953, Ve s e l y 1976, K e p e n a 1978). W opracowaniach tych uzyskiwano bardzo różnorodne wyniki oceny przydatności użytkowej mieszańców, zależnie od komponentów branych do krzyżowania i od regionalnych warunków środowiskowych. Przeciętnie otrzymywano jednak od mieszkańców więcej miodu niż od rodzin populacji miejscowej. Poza tym występowały wyraźne różnice regionalne w ocenie tych samych typów mieszańców, które można tłumaczyć zróżnicowaniem geograficznym warunków środowiskowych, przede w:szystkim pożytku. W tych porównaniach w Polsce na północy kraju, zwłaszcza w jego wschodniej części, wypadała zupełnie dobrze pszczoła miejscowa. Na Warmii dawała sobie również dobrze radę pszczoła kraińska, krzyżowana z miejscową oraz użytkowana w czystości rasy. Ta część kraju wyodrębnia się od reszty surowymi warunkami klimatycznymi, co w istotny sposób rzutuje na utrzymanie pszczół (W a n i c i inni 1965, :w a n i c, M o s t o w sk a i B o b r z e c k i 1968, Wa n i c, B o b r z e c ki i M o s t o w s k a 1968, G r o m i s z i B o w n i k 1969). W tej pracy pragniemy porównać pod względem przydatności użytkowej pszczoły rasy kaukaskiej i kraińskiej z miejscową pszczołą środkowoeuropejską w warunkach klimatyczno-pożytkowych Warmii, a ściślej określając w rejonie Olsztyna. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie przeprowadzono w ramach oceny przydatności uli o ścianach izolowanych i nieizolowanych. Założono je w 1977 roku w pasiece Zakładu Pszczelnictwa olsztyńskiej AR-T, zlokalizowanej w gospodarstwie Rolniczego Zakładu Doświadczalnego Hałdy, w odległości około 30 km od Olsztyna. Obserwacje przeprowadzono w następnych trzech latach 1978, 1979 i 1980. Wyniki dotyczące uli izolowanych i bez izolacji są tematem innego opracowania, obejmującego znacznie szerszy materiał (Bobrzecki i Gromisz 1984). 86
Do porównania wprowadzono trzy rasy pszczół: środkowoeuropejską (Apis mellifera mellifera), czyli tak zwaną miejscową, kraińską (A. m. carnica) oraz kaukaską (A. m. caucasica): 1. Pszczoła środkowoeuropejska (mel), wychowana w Zakładzie Pszczelnictwa AR-T, wywodząca się z linii Mazurka, reprezentowana była przez 10 matek, w tym dwie imasienione sztucznie, a 8 naturalnie na trutowisku w Nowej Wsi;. Pszczoła kraińska (car) - 8 matek importowanych z Austrii, własnego wychowu sztucznie unasienione, razem 10 matek; 3. Pszczoła kaukaska (cau) - 6 matek importowanych z ZSRR, 4 matki wychowane na miejscu sztucznie unasienione, razem 10 matek. Rodziny pszczele utrzymywano w ulach wielekorpusowych (komplet: 4 korpusy po 10 ramek) o ramce 360X180 mm. Połowa uli w grupie doświadczalnej miała ściany ocieplane izolacją, pozostałe - ściany bez izolacji. Sposób gospodarki pasiecznej przyjęto podobny do stosowanego w pasiece Zakładu. Zimowano rodziny pszczele na niepełnych korpusach na 1 lub 14 plastrach, wiosną sprowadzano pszczoły do jednego korpusu (jedynie w ostatnim roku odstąpiono od tej zasady), przeprowadzano wyrównywanie siły rodzin przez dodawanie bądź odbieranie plastrów z czerwiem krytym. Pasiekę wywożono na pożytek z gryki. Rozwój rodzin pszczelich charakteryzowano na podstawie pomiarów czerwiu, przeprowadzanych czterokrotnie w sezonie. Ilość czerwiu określano w sposób najczęściej stosowany w tego rodzaju badaniach, to.znaczy z wzoru na powierzchnię elipsy. Brano pod uwagę czerw wszystkich stadiów rozwojowych: jajeczka, larwy i poczwarki (1 dm' = 400 komórek pszczelich). Ilościowo określano także pszczoły w kilogramach przyjmując, że masa pojedynczej robotnicy wynosi 100 mg. Wszelkie zmiany pokarmu węglowodanowego określano w stosunku po poszczególnych rodzin, na przykład ilość miodu lub zużycie cukru na dokarmianie. Szacowano także wielkość zapasów pozostających w ulu przed jesiennym dokarmianiem i wiosną po zimie. Wirowanie miodu przeprowadzano w następujących terminach: 1978-4 VII i 8 VIII, 11979-10 VIII, 1980-18 VI i 7 VIII. Jako miernik produkcji wosku przyjęto liczbę odciągniętych plastrów na węzie. Przebieg zimowania i ocenę stanu rodzin po zimie charakteryzowano na podstawie następujących cech: 1. Zużycie pokarmu zimą (od dokarmiania do głównego przeglądu wiosennego);. Stopień zawilgocenia wewnątrz ula - stosowano skalę punktową od 1 - brak zawilgocenia do 5 - bardzo duże zawilgocenie; 3. Ilość martwych pszczół znajdujących się po okresie zimy na denpicy ula; 4. Porażenie nozemą - w badaniach mikroskopowych stwierdzano.występowanie lub niewystępowanie zarodników w ciałach martwych robotnic pobranych z osypu zimowego. W opracowaniu liczbowym zastosowano analizę zmienności według 87
wzorów zaczerpniętych z podręcznika R u s z c z y c a (1970). Ocenę istotności różnic pomiędzy średnimi oparto na teście Duncana, przyjmując przede wszystkim niższy poziom istotności (a = 0,05). WYNIKI WAJRUNKI SRODOWISKA Województwo olsztyńskie odróżnia się, jak i sąsiednie północnowschodnie rejony, stosunkowo surowymi warunkami klimatycznymi. Te różnice staramy się uwidocznić w tabeli 1. Dobór miejscowości był celowy.vbo w jakimś stopniu reprezentują one okolice, w których różnicowała się przydatność użytkowa różnych ras pszczół (a raczej mieszańców) w prowadzonych uprzednio doświadczeniach krajowych (B o r n u s i inni 1974), a więc: Poznań- dobrze sprawdzały się pszczoły ras car i mel, Lublin - cau, Wrocław - car (także mel). W owym doświadczeniu zespołowym rejony północne nie dawały wyraźnej przewagi którejś z trzech ras pszczół. Ocena była jednakże prowadzona na podstawie obserwacji rojów składających się z matek czystej rasy i ich córek robotnic mieszańców. Dane o warunkach środowiskowych w wybranych miejscowościach Environmental conditions in selected regions Tabela l Średnie roczne Długość spoczynku Przybytek netto temperatury w "C zimowego pszczół w kgjpień U "" o~ Mean yearly air Wintering durat ion, Net crop kg/hive temperaturę "C dni day 8 l:! '" o :~ 00 1946-)1977/11978/119791 ~~ --1960 --1966 178 179 180 --1974 1931--1 1978 1 1979 I 1980 1950--1 1978 I 1979 I 1980 Olsztyn 6,9 6, 6,3 5,9 160 138 146 161 19,6 34,5 5,0 1,91 Poznań 8,3 7,9 7,8 7,0 1 13 137 176 15,0 1,4 0,6 8, Lublin 7,5 6,1 6,6 5,7 140 14 140 1 10,9 9, 17,5 7,1 Wro- 8,5 7,9 8,1 8, 110 115 19 111 14,5 16,0 16,0 17,1 claw Niższym średnim temperaturom powietrza w okolicach Olsztyna towarzyszył także dłuższy niż w innych rejonach okres przebywania zimą pszczół w ulu. W naszym doświadczeniu ostatni oblot pszczół jesienią wypadał w kolejnych latach od 1977 do 1979 roku: 1 XI, 7 XI i 17 X, natomiast pierwszy wiosenny oblot po przezimowaniu: 9, 5 i 7 marca. W wieloletniej ocenie pożytki na terenie województwa olsztyńskiego kształtują się raczej na dość wysokim poziomie, przynajmniej w porów- 88
naniu do wymienionych w tabeli 1 regionów. Analizujemy przybytek netto, który jest różnicą sumy dziennych przybytków masy ula i sumy dziennych ubytków, jakie notowano w okresie sezonu pszczelarskiego. Na jego podstawie można szacować zbiory miodu. Ul ustawiony na wadze w naszej doświadczalnej pasiece wskazywał następujący przybytek netto: 1978-9,8 kg, 1979-10,9 kg i 1980-15, kg. Pozostawał zatem w dość zmiennej relacji do średnich przytoczonych w tabeli. Struktura sezonowa pożytku każdego roku była zbliżona, jednak nie zupełnie identyczna. Nie był on w pełni wykorzystywany, bądż to na skutek osłabienia rodzin pszczelich (wiosna 1978), bądź deszczu i chłodów (wiosna 1979 i lato 1980). W roku 1978 główny zbiór nektaru przypadał na miesiąc lipiec, chociaż był dość silny jego dopływ do ula na przełomie rnaja i czerwca. W 1979 wziątek rozciągał się na czerwiec i lipiec, ale nie notowano dużych przybytków dziennych, natomiast w 1980 bardzo silny przybytek wystąpił w czerwcu i trochę w ostatniej dekadzie sierpnia i w pierwszych dniach września. Głównymi roślinami pożytkowymi były następujące rośliny: rzepak ozimy (wymarzł w zimie 1978/79) i gryka, poza tym pewną pozycję stanowiły chwasty łąkowe (1978) oraz gorczyca. PRZYGOTOWANIE RODZIN DO ZIMY Sezonowy cykl produkcyjny w pszczelarstwie zamyka się z upływem lata. Starania o zazimowanie pszczół rozpoczynają w zasadzie następny rok pszczelarski..z biologicznego punktu widzenia zasadniczą rolę odgrywa tutaj zdolność rodzin pszczelich do nagromadzenia dostatecznej ilości młodych pszczół robotnic, które będą mogły przetrwać zimę i podjąć wiosną normalną działalność. W połowie sierpnia najwięcej czerwiu miały zdecydowanie rodziny pszczoły kraińskiej: średnio 38,41 dm", Różnice w stosunku do pszczół cau i mel, które wychowały po 8,6 dm" i 7,30 dm" czerwiu, były wysoce istotne. Najlepsza nota należy się więc pszczole kraińskiej. W warunkach, w jakich przebiegało doświadczenie, potrafiła ona odmłodzić przed zimą skład robotnic w znacznie większym stopniu niż pszczoły pozostałych ras. Jest to interesujące, gdyż krainka. jako pszczoła kontynentalna, w swoim rodzimym środowisku traci na ogół pod koniec lata aktywność tak silnie wyróżniającą się wiosną. Niewielkie wziątki w końcu lipca i na początku sierpnia mogły sprzy-.iać czerwieniu matek, ale były one rzeczywiście niewielkie. W okresie od 5 VII do 15 VIII w 1978 roku notowano na wadze ulowej jedynie 3,9 przybytku, a w 1979 -,5 kg. Temperatura zewnętrzna o tej porze sezonu pierwszego i drugiego roku doświadczenia kształtowała się podobnie. To podobieństwo warunków nie znajdowało j-ednakowego odbicia.w ilości wychowanego czerwiu: w Toku 1978 - średnio 40,5 dm" i w roku 1979-5,7dm Można tu doszukiwać się związku z wiekiem 89
.matek albo z ogólnym poziomem zbioru miodu (w roku 1979 niższy o 46,5%), czy z terminami odbierania miodu (1978-8 VIII, 1979 - /10 VIII), czyli z wielkością zapasów pokarmu w ulu, ale nie z różnicą siły rodzin, to jest ilości wychowanego czerwiu na początku lata, gdyż rok 1979 wypadał pod tym względem nawet nieco korzystniej (o 5,7%). W tym układzie ciekawie przedstawia się relacja pszczoły kraińskiej:,w sierpiu 1979 Toku wychowała ona więcej czerwiu niż w tym samym okresie roku poprzedniego (o 5,9%), czym się odróżniała od pszczoły kaukaskiej (mniej o 63,0%) i miejscowej (mniej o 6,9%). ZIMOWANIE PSZCZOŁ Zawilgocenie uli. Oceniając wiosną stopień zawilgocenia uli z zimującymi pszczołami w skali punktowej od 1 do 5, otrzymaliśmy dla rodzin car -,7 punkta oraz dla mel -.3, i cau 3,5 punkta. Pszczoły kraińskie wypadały więc pod tym względem lepiej niż pszczoły pozostałych ras. Na stopień zawilgocenia wewnątrz ula mogą oddziaływać także wrodzone właściwości zachowania się rodzin pszczelich. Pszczoły kraińskie spożywały zimą ogólnie więcej pokarmu, a zatem i więcej w ulu uwalniało się wody w wyniku przemiany materii, mimo to zimowały one bardziej sucho, niż rodziny cau i mel, między dctórymi nie stwierdzono znaczniejszych różnic. Tę zaletę pszczół kraińskich można w zasadzie wiązać z intensywniejszą na przedwiośniu wentylacją uli i większym zużywaniem wody przez rodziny pszczele do intensywniejszego wychowu czerwiu. Osyp zimowy. W pasiece doświadczalnej znajdowano wiosną na dennicy uli martwych pszczół raczej niewiele - przeciętnie po 355 sztuk. Po pierwszej zimie było ich zupełnie mało (167 sztuk), dwie następne zimy były obfitsze pod tym względem: 471 i 480 martwych pszczół. Stwierdzono występowanie współdziałania między 'rasami a warunkami.zimowania. Jest to wskazówką, że warunki niektórych zim mogą niekorzystnie oddziaływać na zimujące pszczoły w sposób wybiórczy, związany z rasą, do której one należą. W ogólnym rachunku naliczono jednak najmniej martwych robotnic w rodzinach car (8), trochę więcej u mel (341) i najwięcej (różnica istotna) u cau (453). Porażenie nozemą. Notowano bardzo duże porażenie nozemą w pasiece. Jej występowanie stwierdzono u 69,1% rodzin pszczelich, a po zimie 1978./79 tylko 3,3% pni było wolnych od tej choroby. Na tym ogólnym tle korzystnie odbijają się pszczoły środkowoeuropejskie: tylko 37,0% porażenia. U pszczół kraińskich wynosiło ono 64,3%, a u kaukaskich aż 80,8%. Porównując te dane, otrzymamy oczywisty obraz przystosowania pszczół miejscowych do ich rodzimego środowiska. Wprowadzając zatem rasy obce trzeba się liczyć ze wzrostem nasilenia tej choroby. Pośrednio w tej sytuacji zostają narażone na wzrost zachorowań i pszczoły miejscowe. 90
Straty w matkach i rodzinach. Ubytki rodzin pszczelich, które musiano po każdej zimie wykreślić z grupy doświadczalnej, bądź to z przyczyny zaginięcia matki, ibądźze straty pszczół, były znaczne - 3,%.,U pszczół kaukaskich i pszczół miejscowych wynosiły one po 7,9%, natomiast w grupie pszczół kraińskich - 17,9%. Nawet lepsza pozycja pszczół car nie zadawala nas w pełni. Można jedynie przypuszczać, że pszczoły kraińskie w jakiś sposób lepiej znosiły warunki zimowania niż pszczoły cau i rnel. W ocenie krajowej średnie tego rodzaju zimowe straty w okresie 1946-196'6 wynosiły 6,7%, ale wpółnocnowschodniej części kraju były znacznie większe (G r o m i s z i B o w n i k 1969)..Możliwe, że w naszym doświadczeniu zaważyła na wielkości ubytku matek przyjęta metoda gospodarki pasiecznej, która w jakimś' stopniu riiewelowała odrębności rasowe w przygotowaniu się pszczół do zimy. Rodziny zimowano w dwóch korpusach, różnicując jednak liczbę plastrów. W niektórych przypadkach przyczyną osypania się pszczół było.niewłaściwe rozłożenie pokarmu. Zużycie pokarmu. W spożyciu pokarmu zimą nie występowało większe zróżnicowanie. Jednakże rozchody rodzin car, wynoszące średnio 7,5 kg, były istotnie większe od rozchodów rodzin mel - 7, kg i rodzin cau - 7,1 kg. Sposób gospodarowania zapasami pokarmu można rozpatrywać jako cechę rasową oraz jako funkcję siły zimującej rodziny i ilości wychowanego na przedwiośniu czerwiu. Otóż rodziny car zajmowały przed zimą przeciętnie po 16,1 plastra, a rodziny cau i mel po 14,5. W przeliczeniu na jeden plaster wypada: car - 0,47 kg, cau - 0,49 kg, mel - 0,50 kg zużytego pokarmu. Natomiast co do ilości czer-,wiu (według pomiaru 18V) - wychowały go: car -1.6,68 dm", me! - 1,76 dm" icau - 9,99 dm", Przeliczając ilość zużytego pokarmu zimą.na 1 dm" wychowanego wiosną czerwiu otrzymamy zatem: car - 0,45 kg, mei - 0,56 kg i cau - 0,71 kg. Nie wdając się w ocenę precyzyjności tych wskaźników, otrzymujemy jednak pewne pojęcie o gospodarowaniu zapasami pokarmu przez pszczoły różnych ras. Szczególnie wysoka nota.należy się pszczole kraińskiej, odznaczającej się wysoką gospodarnością, w rezultacie końcowym prowadzącą do uzyskania lepszych wyników mniejszymi nakładami. W tym porównaniu zastanawia nas pozycja pszczoły kaukaskiej. Zalet jej należy chyba szukać w czym innym niż w gospodarowaniu racjonalnym pokarmem, co trochę się kłóci z przyjętą powszechnie o niej opinią. ROZWÓJ WiIOSENNY RODZIN PSZCZELICH Pierwszy pomiar czerwiu charakteryzował głębokie rozrnce w rozwoju wiosennym rodzin pszczelich należących do poszczególnych ras.,w późniejszych terminach różnice te się zmniejszały, zwłaszcza pomiędzy pszczołą mel i cau. Pszczoła kraińska odbijała się jednak wyraźnie od tych dwóch ras i w późniejszych terminach. W okresie od 18V do 91
Tabela Średnia powierzch-ria plastrów zaczerwiona wg trzech kolejnych pomiarów wiosennych (1978-1980) oraz pomiaru jesiennego (1978-1979) Average brood area taken in three successive spring tests (1978-1980) and single autumn test (1978-1979) Rasa pszczół Race 18-19 V 6--10 VI 7VI Powierzchnia czerwiu w dm- Spring brood area, dmłącznie z trzech pomiarów total spring brood area 15-16 VIII car cau mel 16,68a 9,99 c 1,76 b 43,70 a 30,67 b 33,75 b 6,36 a 47,38 b 41,11 b 1;/4 88,04 87,6 38,41 l! 8,6 b 7,30 b symbole a b c oznaczają różnice istotne między Ś' ednimi dla rs w jednym terminie pomiaru Note: a, b and c denste stat istically significant differentials between the averagę figures taken at same test time, foreachrace 17 VII wygryzało się w rodzinach tej rasy o 38,6% i 40,% więcej pszczół niż w rodzinach cau i mel (tab. ). W sumarycznej ilości wychowanego czerwiu pszczoła kraińska górowała zdecydowanie nad dwoma pozostałymi rasami. Jej przewaga ukształtowała się w pełni przed 18 V, kiedy to po raz pierwszy każdego sezonu mierzono czer», Rodziny pszczoły kraińskiej zimowały silniejsze niż rodziny cau i mel, więc mogły mieć lepszy start do wiosennego rozwoju, ale tym wyłącznie nie można tłumaczyć ich osiągnięć. Niewątpliwie działało tutaj dodatnio także wczesne podjęcie czerwienia przez matki tej rasy i intensywniejszy jego przebieg. Wiosną roku 1980, kiedy mierzono także czerw 8 IV (wcześniej o 0 dni niż w 1979 i 1978), stwierdzono następujące jego ilości: u car - 14,38 dm", u cau - 7,68 dm" i u mel - 11,3 dm", Rzuca to pewne światło na zaawansowanie czerwienia o tej porze roku. w rodzinach poszczególnych ras. Można przypuszczać, że matki kraińskie podjęły je najwcześniej. Czerwiły także,w tym okresie stosunkowo najitensywniej w porównaniu do matek innych ras, bo po dacie,18v wprawdzie przodowały w ilości składanych jajeczek, ale w przyroście ilości czerwiu się nie wyróżniły. W ogólnym podsumowaniu otrzymujemy, że pszczoły kraińskie w ujęciu ilościowym osiągają z końcem wiosny najlepsze przygotowanie produkcyjne, gdyż wychowują dużo robotnic zdolnych do podjęcia pracy w polu, odciążonych od czynności u1fowych, więcej niż liczą ich w tym czasie rodziny mel i cau. Pod tym względem, to znaczy stosunku ilości robotnic i czerwiu, dorównują im pszczoły mel, ale osiągają.ten stan przy mniejszej sile rodziny, co rzutuje ujemnie na ogólny potencjał zdolności produkcyjnych. Najsłabiej w tym porównaniu wypadają pszczoły kaukaskie, chociaż ilością w, woła", e~ pszczół lnie ustępują pszczołom rasy mel. h1~~~,\h 9
Ich wiosenny rozwój jest późny, a jego dość wysoka intensywność przypada w okresie, kiedy rodziny pozostałych ras wkraczają w dojrzałość produkcyjną, Odrębności w wiosennym rozwoju rodzin poszczególnych ras pszczół ustawiają je odpowiednio do określonych pożytków w sezonie. W naszym doświadczeniu wziątek pojawiał się w ostatnich dniach mają i w zasadzie przeciągał się z małymi wyjątkami do początku sierpnia (ryc. 1). Znaczący pożytek każdego roku rozpoczynał się dość raptownie z pierw-.szymi dodatnimi wskazaniami ula na wadze, czyli trzeba było się liczyć z przygotowaniem rodzin pszczelich na wykorzystanie pożytku wczesnego (rzepak ozimy). Nasilenie późniejszych wziątków kształtowało się,zmiennie, zależnie od obfitości pożytku i układu pogody. Cały miesiąc maj poza małym wyjątkiem w 1978 roku charakteryzował się brakiem wziątku. Ul na wadze wykazywał jedynie ubytki. W takich warunkach należy się dodatkowe uznanie matkom kraińskim, czerwiącym intensywnie w tym okresie mimo braku naturalnych bodźców w postaci dopływu do ula świeżego nektaru i pyłku. Pomiędzy latami występowały różnice w ilości wychowanego wiosną czerwiu. Stwierdzono ich istotność w analizie statystycznej. Dla terminu pierwszego pomiaru (18 V) największa różnica pomiędzy rocznymi średnimi równała się 4,4 dm", dla drugiego natomiast 11,35 dm", W obu przypadkach wartości te stanowiły prawie trzecią część średniej dla tych terminów z trzech lat (3,3% i 31,5%). Wyniki trzeciego pomiaru (7 VI) z roku 1978 i 1979 (tylko dwa lata obserwacji) były prawie identyczne: 55, dm" i 56,0 dm", W stosunku do wszystkich trzech terminów pomiarów stwierdzono jednakże występowanie istotnej (lub wysoce istotnej) interakcji pomiędzy rasami pszczół i latami ohserwacji. Zmienność oddziaływania składników środowiska, przede wszystkim pogody i pożytku, może zatem wywoływać rozmaite zachowanie się rodzin pszczelich, związane z przynależnością do określonej rasy. Odmiennego zachowania się pszczół poszczególnych ras, związanego z ulami o izolowanych ścianach i z ulami o nieizolowanych ścianach, które one zamieszkiwały w tym doświadczeniu, nie stwierdzono. Zgodnie z przyjętą metodą gospodarowania starano się w grupach rasowych wyrównywać siłę poszczególnych rodzin przez przemieszczanie czerwiu z rodzin silniejszych do słabszych, aby w ten sposób poprawiać stan tych, które wyraźnie odstawały w rozwoju. Potrzeba zasilania rodziny świadczyła na jej niekorzyść. Pod tym względem zdecydowanie niekorzystnie wypadały pszczoły rasy kaukaskiej: około połowa rodzin wymagała zasilenia. W obrębie pszczół rasy kraińskiej temu zabiegowi poddano tylko co piątą rodzinę. Nie należy jednak przeceniać znaczenia wzmacniania czerwiem lub osłabiania rodzin przez jego odebranie. Sredni dodatek czerwiu zasilanym rodzinom zabezpieczał wygryzienie się 0,8 kg pszczół, co stanowiło 7,0% ilości robotnic, które się wygryzały w okresie od 19 V do 1 VII. Średnia ich ilość wynosiła bowiem 3,98 kg/pień, a w obrębie poszczególnych ras była następująca: 93
1978 5 4 J o -1 - -3 kg 3 1979 o -1 - kg 7 y JlI W 1980 miesią): 3 O~~~~~~~~~~~~--~~ miesiac -1 - Ryc. 1. Sumy pięciodniowych przybytków i ubytków masy ula kontrolnego Sum of five-day gains and losts of the bee colony on the scale 94
cau 3,5 kg car 4,91 kg me13,50 kg W przesunięciach czerwiu brano także pod uwagę narastanie nastroju rojowego. W rodzinach, w których stwierdzono jego początki, odbierano czerw, starając się w ten sposób utrzymywać nastrój roboczy. W ciągu trzech sezonów pasiecznych żadna z rodzin doświadczalnych się nie wyroiła, a początków nastroju rojowego dopatrzono się jedynie u niektórych rodzin z grupy car. BILANS MIODOWY RODZINY PSZCZELEJ W pasiece doświadczalnej odwirowano w kolejnych sezonach pasiecznych od 1978 do 198'ł) roku średnio po 13,7 kg, 6,1 kg i 9,0 kg miodu z pnia. Różnice, jakie tu wystąpiły, w statystycznej ocenie okazały się istotne. Na ogół w każdym doświadczeniu tego typu zmienność pomiędzy latami obserwacji jest duża, czyli zjawisko to nosi charakter raczej powszechny. Na podkreślenie zasługuje natomiast fakt, że nie potwierdzono istotności współdziałania pomiędzy poszczególnymi sezonami pszczelarskimi a rasami pszczół. Inaczej mówiąc ryzyko zysku i strat pszczelarzy każdego roku jest takie same w stosunku do pszczół każde j z ocenianych ras. W warunkach naszego doświadczenia rok gorszy lub lepszy pod względem wziątków odbijał się w podobny sposób zarówno w rodzinach pszczelich mel, jak i cau oraz car, inaczej niż wynikało z oceny rozwoju wiosennego. Najwięcej miodu odwirowano od rodzin mel - średnio po 11, kg i car - 10,3 kg (różnica nieistotna), najmniej natomiast od rodzin cau - 7,3 kg (różnica istotna). Miód odwirowany stanowi jedynie składnik rocznego bilansu miodowego, a ściślej bilansu pokarmu węglowodanowego Wydajność miodowa rodzin pszczelich obliczana różnymi sposobami (średnie za okres 1977-1980) Honey outpur of the colonies expressed in differcnt ways (average over 1977-1980) Tabeła3 Rasa pszczół Race Miód w kg/pień Honey kgjhive Roczne saldo pokarmu węglowodanowego w kg/pień odwirowany produkcja zgromadzony Yerly carbohydrate harvested total crop foraged food balance kg/hive. cau 7,3 8,9 1,5-4,0 car 10,3 11,4 3,8 -,6 md 11, 1,5 5,3-0,6 95
rodziny pszczelej. W tabeli 3 podajemy charakterystyki wydajności miodowej rodziny pszczelej, obliczane różnymi sposobami: 1) miód odwirowany, ) produkcja miodu, jako suma jego ilości odwirowanej i pozostawionej w plastrach po ostatnim wirowaniu, 3) tak zwany miód zgromadzony, obejmujący produkcję miodu pomniejszoną o wiosenne,zapasy pokarmu węglowodanowego rodziny pszczelej oraz 4) saldo roczne pokarmu węglowodanowego, wynikające z pomniejszenia produkcji miodu o zapasy pokarmu (cukier i miód pozostawiony po wirowaniu), w jakie zaopatrzono rodziny na zimę poprzedniego roku. Ogólny rzut oka na tę tabelę pozwala zauważyć, że stosunkowo niewielkie ilości odwirowanego miodu (x = 9,6 kg) w naszym doświadczeniu trzeba było opłacać dużymi dawkami cukru (x = 13,4 kg/pień), który był niezbędny dla utrzymania pszczół przy życiu. I to w każdej sytuacji, gdyby nawet.zrezygnowano w ogóle z pobierania miodu (saldo ujemne -,5 kg). Potrzeby uzupełniania cukrowego rozkładały się nierównomiernie.w stosunku do poszczególnych ras. Najlepiej wypadała pszczoła miejsceewa, gdyż zużyty do dokarmiania syrop opłacała ilościowo prawie w całości miodem. Najsłabiej 'zaś wychodziły pszczoły kaukaskie. Pragniemy skierować uwagę na ekologiczne skutki takiego zjawiska. Chodzi o racjonalne gospodarowanie pożytkami. Porcje cukru, jakie pszczoły otrzymują przez dokarmianie, są stosunkowo niewielkie w porównaniu do ilości nektaru, który zostaje spożywany w ciągu sezonowej aktywności rodziny pszczelej, tak jak niewielka część wziątku nektarowego przypada pszczelarzowi w postaci miodu odwirowanego. Dlatego wszelkie wewnątrz rodzin pszczelich racjonalne gospodarowanie nektarem zależy wiele od bezpośredniej działalności pszczelarzy. Znaczącą rolę odgry-,wają tu właściwości przyrodzone pszczół. Można je doskonalić przez.selekcję. PRODUKCJA WOSKU W naszym doświadczeniu rodziny pszczele odciągnęły średnio po 5,4 \plastra na węzie w ramce o wymiarach 360X180 mm. W przeliczeniu.na powierzchnię ramki dadana daje to,7 plastra. Średnia krajowa,z poprzednich lat {1946-1966) wynosiła 3,7 plastra systemu dadana I(G r o m i s z i B o w n i k 1969). Stosowany przez nas sposób gospodarowania nie sprzyjał forsowaniu produkcji wosku, a więc i pełniejszemu wykorzystywaniu możliwości rodzin pod tym względem. Niemniej jednak w naszym doświadczeniu pszcz~ car odbudowały więcej plastrów na węzie (6,9), niż pszczoły mel (5,~) i pszczoły cau (4,9). STRESZCZENIE WYNIKOW I WNIOSKI Z porównywanych w warunkach woj. olsztyńskiego trzech ras pszczoły miodnej: kaukaska, kraińska i środkowoeuropejska, pszczoły kraińskie najlepiej przygotowywały się do zimowli, mając w połowie sierpnia 96
istotnie największą ilość czerwiu. Także podczas zimowli zawilgocenia j osyp zimowy u pszczół tych były najmniejsze, co można wiązać z dużą ich siłą. Porażenie wszystkich rodzin doświadczalnych nozemą było bardzo duże (69,1%) i mogło być /przyczyną dużych strat matek i rodzin doświadczalnych. Odpornością na tę chorobę wyróżniały się pszczoły środkowoeuropejskie, a najwrażliwsze były kaukaskie. Ogólne zimowe zużycie pokarmu u pszczół kraińskich było istotnie większe niż u pozostałych ras, jednak w przeliczeniu na 1 plaster było ono najmniejsze. Wychów czerwiu najwcześniej rozpoczynały pszczoły kraińskie, górując zdecydowanie w tym zakresie przez okres całego sezonu nad dwoma pozostałymi rasami. Rodziny kaukaskie sumaryczną ilością wychowanych robotnic dorównywały rasie środkowoeuropejskiej, jednak ich wiosenny rozwój opóźniał się, co wiąże się z gorszym wykorzystaniem pożytku wiosennego. Od rodzin tej rasy odwirowano w sumie mniej miodu (różnica istotna) niż od rodzin rasy kraińskiej i środkowoeuropejskiej, pomiędzy którymi nie stwierdzono istotności różnicy, chociaż najwięcej miodu otrzymano od rodzin rasy środkowoeuropejskiej. Obliczony bilans węglowodanowy najkorzystniej wypadł także dla pszczół tej rasy, a najmniej korzystnie dla pszczół kaukaskich. Na podstawie przeanalizowanych cech można zalecić w rejonie olsztyńskim użytkowanie pszczoły kraińskiej i środkowoeuropejskiej linii Mazurka i wybieranie ich jako 'komponentów do krzyżowania użytkowego z innymi rasami. LITERATURA B al że k a s J. A. (1978) - Biciu veisliu tyrimai. Lietuvos Żemdirbytes Mokslinio Tyrimo Instituto, :13-4. Biłasz G. D., Makarow J. I., Stroikow S. A. (197) - Rezultaty srawnitelnogo izuczenija razlicznych ras pczeł w osnownych zonach SSSR. XXIII mieżdunarodny kongres po pczełowodstwu, Moskwa 7 awgusta - sientiabrja 1971. Buchatest "Apimondija". Bilasz G. D., StlIojkow S. A., Makarow J. I. (1971) - Resultaty po-o rodnogo ispytarrija. Pczelowodstwo, 51(9):11-1. B o b rzec kij. i G rom i s z M. (1984) - Przydatność w pasiekach uli jednościennych w okolicach Olsztyna. Pszczelno Zesz., Nauk., 8:63~. B o r n u s L. i inni (1974) - Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowych pszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczelno Zesz. Nauk., 18:1-51. Bornus L., Fabiań ski A, Lecewicz W. (1961) - Gromadrzenie miodu przez pszczoły trzech ras w warunkach pożytkowych Puław. Pszczelno Zesz. Nauk., 5():85-94. Charakteristika geograficzeskich ras (primitywnych porod) pczeł, Moskwa 1"976. C h u d a - M i c k i e w i c z B. (198) - Przydatność użytkowa pszczoły rasy środkowoeuropejskie] oraz krzyżówek międzyrasowych w warunkach Pomorza Zachodniego. Dysertacja doktorska, Biblioteka Zakładu Pszczelnictwa AR-T w Olsztynie. 7 - Pszczelnicze zeszyty 1984r~XVIII 97.
G r o m i s z M. (1965) ~ w.stępna ocena wartości użytkowej pszczół mieszańców międzyrasowych w warunkach pożytkowych Dąbrowie. Pszczelno Zesz. Nauk. 9(1~):~5-706. Gromisz M. i inni (1978) - Produkcyjność mieszańców międzyliniowych pszczoły miodnej w różnych regionach Polski, Pszczelno Zesz. Nauk., :3-19.' G r o m i s z M. i B o w n i k K. (1969) - Wa'runki przyrodniczo-poźytkowe i 0- siągnięcia produkcyjne pasiek w Polsce w latach 1946-1966. Pszczelno Zesz. Nauk., 3(1-3):1-55. G r o m is z Mo i S k o w r o n e k W. (98) - Próba kompleksowej oceny przydatności krzyżowniczej czterech ras pszczół. Pszczelno Zesz. Nauk., ~:15-B. K e p e n a L. (1978) - Porovnanie krańske] vćely chovu Troiseck.5 rniestnou 510- venskou vćelou, Polnohospodarstwo, 4(4):30-33. L u n d e r R. (1953) - Sammenlikning av ulike biraser under norske forhold. N ordisk.bitidsktift, '(3):71,-83. R u s z c z y c Z. (1970) _. Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiL. S o w a S. (1979) - Wartość użytkowa mdeszańców (FI) pszczół gruzińskich z miejscowymi oraz pszczół karpackich w warunkach klimatyczno-pożytkowych okolic Iłży. Pszczelno Zesz. Nauk., 3:53-58. S z e m e t k o w M. l". (1973) - Porodnoje rajonirowanie w. Biełorussii. Pczetowodstwo, 5(7):1--1'3. S z e <ID e t k o w M. l"., G o e C Z e nk Q A. C. (1971) - Karpatskle pczeły w Biełorussii. Pczełotoodsrtoo, 50(3):1'6-17.. Ve:s e l y V. (1976) - Zhodnoceni Importovaneho vplemene vćely krańske (Apis mewfera, camka Pollm.) ajeho ki'i1encu s mistni vćelou v podminkach CSR. Vedecke prace.vyzkumneho ustavu vćelafskeho v Dole, 6:1-37-157. Wal i c kij. (1984) -' Właściwości biologiczne oraz wantość użytkowa pszczoły augustowskiej i jej mieszańców. Dysertacja doktorska. Biblioteka Zakładu Pszczelnictwa AR-T w Olsztynie. Wa n i c D., B o b r z e c k i J., M o s t o w s kar. (1968) Pszczelarstwo powiatu piskiego. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn, 4(a34):361-377. Wa n i c D., M o s t o w s k a 1., B o b 'r z e c kij. (1968) Pszczelarstwo powiatu ostródzkiego. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn, 4(633):345-359. Wa n i c D. i inni (1965) - Pszczelarstwo powiatu kętrzyńskiego. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn, 0(448):381-395. W a w r y n T. (969) - Wykor:zy,stanie pszczół w podnoszeniu plonu nasion koniczyny czerwonej - Trifolium pratense L. Dysertacja doktorska. Biblioteka OddziałuPszczelniotwa ISK w Puławach. _ Z m a r li c kic. (197) - Wartość użytkowa mieszańców pszczoły kaukaskie] z pszczołą miejscową. Pszczelno Zesz. Nauk., 16:45-51. Z m a r l i c kic. (1975) - _WaIl'tość użytkowa mieszańców pszczoły kraińskie] z pszczołą kaukaską. Pszczelno Zesz. Nauk., 19:11-130. Z m a r l i c k 'i C. i inni (1977) - Wartość użytkowa pszczół niektórych ras czystych i mieszańców w rejonie spadziowym. Pszczelno Zesz. Nauk, 1:113--18. Zmarlicki C. i Marcinkowski J. (1979) - Wartość użytkowa niektórych czystych ras pszczół i ich mieszańców w w:arunkach pożytkowych Puław i Gór Swriętokrzyskich. Pszczelno Zesz. Nauk., 3:59-65. 98
OUEHKA IIOTPEBHl'EJIbCKOa IIPHrO,lJ;HOCTH TPEX IIOPO,lJ; ME.n;OHOCHOn II~bI B OKPECTHOCTHX OJIbIIITblHA M. r p o M Jf li, E. B o 6 JK e ~ K H Pe3IOMe B ronax 1977-1~ B ycjlobhjłx cebepo-bocto'łhoh IIOJlblW1: oneaeno norpeóa- TeJlbcKyłO npjfl'ojlhoctb rpex nopon MeAOCHOH nxensr: KaBKa3CKOH, KpaJfHCKOH H cpenaeeaponeacxoa. "Y'H1TblBaJl CBOHCTBa,KaJK~ Jf3 nopozr oxaasiaanace no OTHOllIeJ1JfIO K OCTaJlbHbIM nopoaam CaMaH nojlojkjft JlbHaH(MecTO l), MeHee nojlojkhtejlbiraa (MecTO ) JfJUł MeHee. acero nojlojkjftejibhajl(mecto 3). CBOHCTBO KaBKa3CKaH KpawHcKaH cpeaheebpon 3.!MHI1H no,!{mop 3 1 Orcsrpeaxe ynsea 3HMOH 3 1 TIopaJKel-II<IeH03eMaT030M 3 l Ilorepa B MaTKax WPOIIX 1 HOTpe6JIeHllłe nl'lll\w 3WMOH 3 Becennee pa3bjftwe ('IepBJIeHwe) 3 1 I~eHTPHQ:JynfpOBaHHbIH MeA 3 1 Me~oJl06bIBaHwe 3 l Ocennee 'lepbjiehjle l Ha oc HOBaHJfH ahajih3a peayns-raroa MO~tHO pekomehaobatb B ceaepo-aocrosr- HOJ! Tlom.ure JfCIlOJlb30BaHHe KpaKHCKOH H cpenneeaponeacxoa rrsea (MecTHalln'le- JIa), a TaKJKe noa6op 3THX rropoa OK KOMnOHeHTOB,tIJIJl notpe6htejibckoro cxpe- ~ahlfh c APyrJfMJI nopoaasoe, PERFORMANCE COMPARISON OF THREE HONEYBEE RACES IN OLSZTYN AREA M. G r o m i s z, J. B o b r z e c k i Productiveness of caucasian (cau), carniolan (car) and centraleuropean (mel) bees in NE Poland was investigated over 1977-1980, agatnst three-step apprasal scalę: 1 - best, - good and 3 - poor, They aseored as follows: Feature cau car mel Winter 1055 3 1 Winier hive dampness 3 1 Nosema iniection 3 Qeen/colony 105S 1 Winter stores consuffiption 3 Spring brooding rate 3 1 Honey outpunt 3 Production of beewax 3 l Autumn brooding rate 1 The findings indicate that for NE PoLand apiaries (local line) race their produetlon cross breeds with l l the use of other races oure car and mel is recommendable, 7' 99