Polonistyka Polonistyka to nauka, która zajmuje sie językiem polskim, czyli gramatyką, ortografią oraz literaturą polską.obejmuje ona zarówno stan współczesny języka i literatury oraz ich historię. Polonista Polonista to absolwent polonistyki, który może być nauczycielem języka polskiego w szkole. Podstawy gramatyki języka polskiego 1. Co to jest głoska? Głoska to najmniejsza słyszana i mówiona część wyrazu. W języku polskim mamy następujące głoski: a, ą, b, b', c, ć, cz, d, d', dz, dź, dż, e, ę, f, f', g, g', h, h, ch, ch, i, j, k, k', l', l', m, m', n, ń, o, p, p', r, r', s, ś, s'sz, t, t', u, w, w', y, z, ź, z', ż. Uwaga: Kreska po głosce oznacza jej zmiękczenie. 2. Co to jest litera? Głoska to nie to samo co litera, choć mają one ze sobą wiele wspólnego. Litera jest graficznym, pisanym znakiem głoski. W języku polskim występują 32 litery: 1 / 9
a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ż, ź. Trzy dodatkowe litery q, v, x występują tylko wyrazach obcych, które zachowały oryginalną pisownię. Znaki: ą, ę, ć, ł, ń, ó, ś, ź, ż są typowe dla alfabetu polskiego. Nie każdej głosce w języku polskim odpowiada jedna litera. Zdarza się, że za pomocą dwóch liter oddajemy jedną głoskę. Takie dwie litery oznaczające jedną głoskę nazywa się dwuznakiem. Dwuznakami są: ch, cz, dź, dż, rz, sz. Uwaga: Posłuchaj i przeanalizuj wyraz?przejażdżka?. Policz występujące w nim głoski: p-rz-e-j-a-ż-dż-k-a. Jest ich 9. A teraz policz występujące w nim litery: p-r-z-e-j-a-ż-d-ż-k-a. Jest ich 11. Różnica wynika z tego, że w słowie?przejażdżka? znajdują się 2 dwuznaki:?rz? i?dż?. 3. Co to jest alfabet? Alfabetem nazywamy ustawione w odpowiedniej kolejności litery: a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, (q), r, s, ś, t, u, (v), w, (x), y, z, ż, ź. Uwaga: Według kolejności alfabetycznej porządkuje się hasła w encyklopediach czy słownikach. Każda litera występuje w dwóch formach? jako wielka i mała litera. 4. Jak klasyfikujemy głoski? Głoski dzielimy na samogłoski i spółgłoski. W języku polskim mamy 8 samogłosek. Są to: a, ą, e, ę, i, o, (ó), u, y. Uwaga: Wymowa ó (kreskowane) i u (zwykłe) jest identyczna. Spółgłoski to: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ż, ź. Uwaga: Głoski klasyfikujemy w zależności od tego, jakie ruchome narządy mowy biorą udział w ich wymawianiu. Wiązadła głosowe i ich ułożenie decydują o dźwięczności i bezdźwięczności głoski, opuszczone lub podniesione podniebienie miękkie sprawia, że głoska jest ustna lub nosowa, układ języka w stosunku do podniebienia twardego powoduje, że głoska jest twarda lub miękka. 5. Jak dzielimy samogłoski? Samogłoski dzielimy na: ustne? a, e, i, o, u, y, nosowe? ą, ę, twarde i miękkie? miękka jest tylko i. Wszystkie samogłoski są dźwięczne. 6. Jak dzielimy spółgłoski? Spółgłoski dzielimy na:? ustne i nosowe: jeśli strumień powietrza przepływa i przez jamę ustną, i przez jamę nosową, słyszymy spółgłoski nosowe: m, m?, n, n?. Pozostałe spółgłoski są ustne,? dźwięczne i bezdźwięczne: jeśli wiązadła głosowe zbliżają się do siebie, słyszymy spółgłoski 2 / 9
dźwięczne: b, b?, w, w?, d, z, dz, ż, dż, ź, dź, g?, g, l, l?, ł, r, m, m?, n, n?. Jeśli wiązadła głosowe oddalają się od siebie, słyszymy spółgłoski bezdźwięczne: p, p?, f, f?, t, s, c, sz, cz, ś, ć, k?, k,? miękkie i twarde: jeśli środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego, słyszymy spółgłoski miękkie: m?, l?, b?, p?, w?, f?, ń, ź, ś, dź, ć, g?, k?, ch?. Pozostałe spółgłoski są twarde. 7. Co to jest sylaba? Sylaba, czyli inaczej zgłoska, to część wyrazu wymawiana przy nieprzerwanym oddechu, zawierająca samogłoskę. Mamy sylaby otwarte, czyli takie, które są zakończone samogłoską, np. w wyrazie?pani? lub?mama?: pa-ni, ma-ma, i sylaby zamknięte, które są zakończone spółgłoską, np. w wyrazie?warkot?: war-kot. 8. Jakie mamy części mowy? Części mowy możemy podzielić na odmienne i nieodmienne. Odmienne części mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny). Części mowy nieodmienne to: przysłówek, zaimek przysłowny, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła. 9. Co to jest czasownik? Czasownik to odmienna część mowy, określająca czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?. Odmienia się przez osoby (1, 2 i 3), liczby (pojedynczą i mnogą), rodzaje (w liczbie pojedynczej męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej męskoosobowy i niemęskoosobowy). Czasownik może występować w 3 czasach (teraźniejszy, przeszły i przyszły), 3 trybach (orzekający, rozkazujący i przypuszczający), 3 stronach (czynnej, biernej i zwrotnej) i 2 aspektach (dokonanym i niedokonanym). Nieosobową formę czasownika nazywamy bezokolicznikiem.odmianę czasowników nazywamy koniugacją. 10. Co to jest rzeczownik? Rzeczownik to odmienna część mowy nazywająca osoby, rzeczy, zjawiska przyrody, zwierzęta, rośliny, ale także cechy, czynności i pojęcia abstrakcyjne. Odpowiada na pytanie kto? co? Ze względu na znaczenie rzeczowniki dzielimy na osobowe (np. mama) i nieosobowe (np. dom), żywotne (np. mama) i nieżywotne (np. dom), własne (nazwy pisane dużą literą np. Polska) i pospolite, niebędące nazwami własnymi (np. mama, dom). Jeden rzeczownik może należeć do wielu kategorii (np. uczeń: osobowy, żywotny, pospolity). Każdy rzeczownik ma przypisany jeden tylko rodzaj (np. mama? tylko rodzaj żeński, tata? tylko rodzaj męski, dziecko? tylko rodzaj nijaki). Rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki. 3 / 9
11. Co to jest przymiotnik? Przymiotnik to odmienna część mowy określająca rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Podobnie jak rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby oraz posiada określony rodzaj gramatyczny. Zawsze stoi w związku zgody z określanym rzeczownikiem, co oznacza, że występuje w tym samym przypadku, liczbie i rodzaju co określany rzeczownik. Przymiotnik podlega również stopniowaniu. Wyróżniamy trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy. 12. Co to jest liczebnik? Liczebnik to odmienna część mowy oznaczająca liczbę lub kolejność określanego rzeczownika. Odpowiada na pytania: ile? ilu? który z kolei? Odmienia się przez przypadki. Rozróżniamy liczebniki: główne (np. jeden, dwa), porządkowe (np. pierwszy, drugi), zbiorowe (np. troje, czworo), ułamkowe (np. pół, ćwierć, półtora) i nieokreślone (np. kilka, wiele). Liczebniki główne, porządkowe i nieokreślone odmieniają się przez rodzaje, a liczebniki porządkowe przez liczby. 13. Co to są zaimki odmienne? Zaimki to samodzielne części mowy, których główną funkcją jest zastępowanie innych wyrazów w zdaniu. Dzielimy je w zależności od tego, jaką część mowy zastępują. Zaimki odmienne to: zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne. Odpowiadają na takie same pytania jak części mowy, które zastępują. Odmieniają się także tak samo jak części mowy, które zastępują. 14. Co to jest deklinacja? Deklinacja do odmiana przez przypadki rzeczowników, przymiotników, liczebników i zastępujących ich zaimków. Nazwy i pytania przypadków to: Mianownik: kto? co? Dopełniacz: kogo? czego? Celownik: komu? czemu? Biernik: kogo? co? Narzędnik: z kim? z czym? Miejscownik: o kim? o czym? Wołacz: o! 15. Jakie mamy nieodmienne części mowy? Przysłówek i zaimek przysłowny odpowiadają na pytania: jak? kiedy? gdzie? Najczęściej stanowią określenie czasownika, przymiotnika bądź innego przysłówka. Podlegają stopniowaniu, podobnie jak przymiotnik. Przyimek to wyraz niesamodzielny. Łączy się najczęściej z rzeczownikami lub zaimkami 4 / 9
rzeczownymi, ale także z liczebnikami i przymiotnikami. Tworzy z nimi określenia czasowników, innych rzeczowników, przymiotników lub przysłówków (np.: po, przed, za, zza, poza, do, pod, nad, ponad, przy, z, ze). Wyróżniamy przyimki proste i złożone. Spójnik to nieodmienna i niesamodzielna część mowy, łączy (spaja) wyrazy oraz zdania składowe w zdaniu złożonym (np.: i, oraz, albo, ale, lecz, lub, aby, ponieważ, dlatego). Partykuła to wyraz niesamodzielny, zazwyczaj służy wzmocnieniu znaczenia samodzielnych wyrazów (-by, -bym, -byśmy, -byście, -byś, -że, -ż), np.: dajże, zróbże. Czasem może modyfikować znaczenie samodzielnego wyrazu (nie, już, niech, by). Rozróżniamy partykuły: wzmacniające (np.: chodźże, ależ, daj no), pytające (np.: czy, -li), przypuszczające (-by, -bym, -byś), rozkazujące (np.: niech, oby, niechaj) i przeczące (np. nie). Wykrzyknik wyraża różnego rodzaju emocje (och!, ach!, oj!, ojej!, fuj!, eee?) lub oddaje dźwiękonaśladowczo różne odgłosy (brzdęk!, bum!, łup!, hau!, trach!). Źródło: Za Anna Kos, 'Rozśpiewane abecadło babci Gieni_ zabawy nie tylko z literkami", Lukemburg 2012 Podstawy ortografii Kiedy piszemy "ó" Dawno temu w języku polskim istniały samogłoski krótkie i długie. Nasi przodkowie mówili: mrooz - mrozu, a nie mróz - mrozu. Z czasem długie -o- ścieśniło się i wkrótce zaczęto je wymawiać jak -u.teraz nie ma różnicy w wymowie pomiędzy ó oraz u, jedyną pozostałością po dawnej polszczyźnie jest wymiana ó na o. Tam gdzie zawsze mówiono u, nie ma wymiany np.: brud - brudu, dług - długu. Za to tam gdzie kiedyś było długie o mamy taka wymianę np.: wróg - 5 / 9
wroga, róg - rogu itd. I w ten sposób widać jak na dłoni pierwszą zasadę pisowni ó. 1. Wymiana ó - o krówka - krowa bródka - broda dróżka - droga Wymiana ó - e pióro - pierzyna szósty - sześć Wymiana ó - a skrócić - skracać powrócić - powracać 2. W zakończeniach -ów, -ówka, -ówna, np.: butów, żarówka, klasówka, Pietrzakówna. Wyrazy skuwka, wsuwka i zasuwka wcale nie są wyjątkami od tej reguły. Zostały bowiem utworzone od czasowników: skuwać, wsuwać i zasuwać poprzez dodanie przyrostka -ka, dlatego zachowują pisownię z u. 3. Na początku wyrazów takich jak: ósmy, ów, ówdzie, ówczesny oraz ócz, ód, ós, które to wyrazy są liczbą mnogą od: oko, oda, osa. 4. Nigdy nie piszemy ó na końcu wyrazów. Aby lepiej zapamiętać te parę prostych zasad można nauczyć się wierszyka: " Nikną wszelkie niepokoje, Kiedy stwierdzę: dwójka - dwoje. Nie drży także ma stalówka Pisząc: -ówna, -ó, i -ówka. Zaokrąglam ó w dwu słowach: ósmy, ów, bo: osiem, owa." Oczywiście są jeszcze takie wyrazy, które nazywamy wyjątkami od reguły. Trzeba je zapamiętać. Oto garść takich wyrazów w krótkim wierszyku dla lepszego zapamiętania: " Krótka, rózga, kłótnia, córka, zbój, powrósło, ogół, skórka, włókno, włóczka, wróżba, różna. żółw, tchórzliwy, wróbel, próżniak. Oprócz czółna żółtko, wiórek, wójt, równina, chór przepiórek. Póty, póki, król, jaskółka, róża, Józef, szczegół, półka, źródło, mózg, wiewiórka, która, stróż, ogórek, wspólna, góra, próchno, próba, późno, włóka. Zapamiętaj, łatwa sztuka!" Źródła: "Słownik ortograficzny języka polskiego"w. Gawdzik "Ortografia i gramatyka na wesoło" Pisownia z "u" 1. Litera "u" może występować na początku wyrazu jak: ulica, umowa czy uniwersytet. Zawsze jednak piszemy ją gdy słyszymy na końcu jak: lasu, ludu, morzu. 2. W przedrostkach takich jak: -uch leniuch -ucha kostucha -uchna córuchna -ula matula -unek pakunek -us dzikus -uszek garnuszek -uszka staruszka -utki malutki; 6 / 9
3. W końcówkach czasowników takich jak: maluje, kupuje, studiuje itd. Najlepiej zapamiętać sobie wszystkie te zasady ucząc się tego sprytnego wierszyka: "Zapamiętaj, zawsze tu Pisz otwarte, zwykłe u W słowach: skuwka i zasuwka. W cząstkach: -unka, -un i -unek: Opiekunka, zdun, pakunek. Pisz je także: w cząstce -ulec, Więc: budulec i hamulec; W ulu, dwu, gdzie ta litera Wyraz kończy lub otwiera. Wreszcie - niech nikt nie kreskuje W czasowniku cząstki -uje. " Pisownia 'rz"' W języku polskim istnieje głoska ż pisana na dwa sposoby raz literą 'ż', a raz dwuznakiem 'rz'. Dawniej spółgłoska ż oznaczana literą 'ż' była wymawiana jak dzisiaj, ale ta oznaczana dwoma literami 'rz' wymawiana była jako rż, lub rsz, gdy znajdowała się w sąsiedztwie głosek bezdźwięcznych. Nasi przodkowie nie mieli więc problemu z ortografią przynajmniej w tym przypadku. Niestety my musimy zapamiętać kilka zasad. 1. Piszemy rz gdy oznaczona przez nie głoska wymienia się na r np.: morze? morski pierze? pióro starzec? stary 2. Po spółgłoskach: p, b, t, d, k, g, ch, j, np.: przygoda, brzoza, trzy, drzewo, krzak, grząski, chrzan, ujrzeć, wrzos. Wyjątkami od tej reguły są: a) następujące wyrazy: kształt, kształtny, kształcić, Oksza, bukszpan, kszyk (ptak), pszenica, pszczoła, Pszczyna, gżegżółka, piegża. b) formy przymiotników w stopniu wyższym i najwyższym utworzone przez dodanie końcówki -szy, lub -ejszy,np.: lepszy, grubszy, słodszy, najcieplejszy. c) partykuła -że, np.: zróbże, mówże, skądże, wyciągnijże; 3. Dwuznak rz piszemy w przyrostkach -erz, -arz, np.: drukarz, kominiarz, fałszerz, stolarz. Oto zbiór wyrazów z rz niewymiennym lub trudnym do objaśnienia w formie wierszyka: "Rzepa, krzew, porzeczka, korzyść, moździerz, Murzyn, podkomorzy, perz, korzenie, rzędy, grządek, rzec, korytarz, kurz, porządek, talerz, orzech, rzodkiew, rzemień, grzmoty, burza, uderzenie, szczerzyć, tchórz, nietoperz, zwierzę, jarzębina, pojezierze, rznąć, zdarzenie, elementarz, jarzmo, kołnierz, świerzb, kalendarz, rzadko, rzęsa, rzeźba twarzy, rzecz, rzetelny, rzut, 7 / 9
towarzysz, rzeka, wierzba, węgorz, wierzch, wietrzyk, rześki, zorza, zmierzch, kałamarz, rzemiosło, urząd. Naucz się, wszak słów niedużo". Źródła: "Słownik ortograficzny języka polskiego", wydanie siódme, PWN Warszawa 1986 "W. Gawdzik "Ortografia i gramatyka na wesoło", Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990 Pisownia ż Literę ż piszemy w następujących przypadkach. 1. Gdy następuje wymiana: ż - g potężny potęga, nóżka noga, ważyć waga; ż - dz pieniężny â pieniądze, mosiężny mosiądz; ż - h drużyna druh, watażka wataha; ż - z każę kazać, grożę groza, zamrożenie przymrozek; ż - ź wożę wozić, obrażać obraźliwy, zagrożenie groźba; ż - s bliżej blisko, wyżej wysoko, niżej nisko; 2. Po literach: l, ł, r, np.: ulżyć, lżej, łże, rzysko, dzierżawa; 3. W wyrazach zapożyczonych po literze n, np.: Aranżować, branża, oranżada, rewanż; Na koniec zbiór wyrazów z ż niewymiennym lub trudnym do objaśnienia: Żarłok, wyżeł, kożuch stróża, Żak, żartowniś, żółta róża, Żółw, żuk, szarża, żmija żywa, Żyto, żąć, spiżarnia, żniwa, Bagażowy, ciężkie łoże, Żyłka, życzyć, żyzny, zboże, Sierżant, wieża, bagaż, dążę, Żagiel, żegnać, zona, książę, Wąż, drapieżny, oręż, jeża, Żądać, ryż, pożyczka, wieża, Wróżba, żuraw, bandaż, żebra, Każdy, żal, jałmużna, żebrak, Łyżka, smażyć, drożdże, żuczek, Żłób, żreć, chyżo, ciężka, żołądź, Błędów nie znam, bo się uczę Ortografii na wesoło. 8 / 9
Źródła: Słownik ortograficzny języka polskiego, wydanie siódme, PWN Warszawa 1986 W. Gawdzik Ortografia i gramatyka na wesoło, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990 9 / 9