WNIOSKI Aby poprawiać politykę i praktykę nauczania osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi należy naświetlać i upowszechniać zasadę równości szans rozumianą jako rzeczywisty dostęp do możliwości kształcenia respektującego różnice indywidualne i zapewniającego wszystkim edukację wysokiej jakości, skupiającą się na mocnych, a nie słabych stronach ucznia. Pojecie specjalne potrzeby edukacyjne jest nieostre i odnosi się do bardzo zróżnicowanej grupy uczniów, która będzie się powiększać. Jest to grupa uczniów zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym, którzy z różnych powodów potrzebują dodatkowej pomocy w nauce wymagającej odpowiedniej organizacji procesu dydaktycznego i wychowawczego. Związana jest z tym konieczność przyjęcia nowego paradygmatu klasy szkolnej, według którego stanowi ona grupę o zróżnicowanych możliwościach i potrzebach edukacyjnych. 7 W procesie dydaktycznym i wychowawczym oprócz optymalizacji rozwoju możliwości poznawczych ucznia ważna jest również troska nauczycieli o ukształtowanie adekwatnego do potrzeb edukacyjnych ucznia poziomu motywacji, wspieranie rozwoju emocjonalnego i społecznego. Wskazane byłoby wypracowanie takiego modelu zajęć edukacyjnych, który uwzględniały zarówno zorganizowanie zajęć zróżnicowanych pod względem stopnia trudności na bazie wspólnego programu i aranżował sytuacje dydaktyczne rozwijające umiejętności społeczne ( np. umiejętność współpracy, udzielania pomocy i proszenia o nią). O pomyślności integracji dziecka niepełnosprawnego w szkole integracyjnej i ogólnodostępnej decyduje wiele czynników. Podstawową sprawą jest wiedza i zaangażowanie nauczycieli, którzy za pomocą odpowiednich środków i metod dostosowanych do potrzeb dziecka związanych z niepełnosprawnością będą wspierać jego rozwój i edukację. Konieczne jest stałe doskonalenie i podnoszenie kwalifikacji nauczycieli w zakresie form i metod pracy z grupą zróżnicowaną. Potrzebne są szczególne kompetencje, by również zdrowe dzieci uczyć postaw względem ich niepełnosprawnych kolegów- rozwijać w nich chęć udzielania pomocy, umiejętność wspierania w nauce- tutoring rówieśniczy. W związku z tym kadra ta powinna cały czas doskonalić warsztat pracy, systematycznie pogłębiać wiedzę dotyczącą integracji tak, by dzieci niepełnosprawne były naprawdę włączone do grupy. Należy rozszerzać system dokształcania i wymiany doświadczeń nauczycieli i specjalistów pracujących z uczniami niepełnosprawnymi w oparciu o ośrodki doskonalenia nauczycieli, wiodące szkoły integracyjne oraz szkoły specjalne. Koniecznym jest przygotowanie kadry nauczającej do pracy z uczniami 7 Szumski G., Integracyjne kształcenie niepełnosprawnych.sens i granice zmiany edukacyjnej, Warszawa 2006 50
z różnymi niepełnosprawnościami mając na względzie fakt, że uczeń niepełnosprawny ma prawo uczyć się w szkole ogólnodostępnej. W celu dostosowania procesu kształcenia do potrzeb uczniów niepełnosprawnych niezbędnym wydaje się wprowadzenie systemowych zmian w zakresie kształcenia specjalnego, orzecznictwa i poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego. Mając na uwadze takie potrzeby w Ministerstwie Edukacji Narodowej w 2008 roku został powołany zespół ekspertów, którego zadaniem będzie opracowanie projektów zmian w systemie oświaty pod kątem specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i z zaburzeniami zachowania. Do strategii sprzyjających integracji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w ich wspólnym nauczaniu w klasach ogólnodostępnych i integracyjnych, należą: 1. Budowanie systemu wsparcia dla działań szkół integrujących uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi miedzy innymi poprzez udostępnianie zasobów szkół specjalnych i integracyjnych. Szkoły te w coraz większym zakresie powinny podejmować rolę animatora środowiska lokalnego na rzecz dzieci niepełnosprawnych i przyjmować nowa rolę centrów wspierających nauczycieli szkół ogólnodostępnych, uczniów i ich rodziny. Wsparcie przy budowaniu indywidualnych programów edukacyjnych, konsultowanie i pomoc we włączaniu uczniów niepełnosprawnych. Prowadzenie szkoleń dla nauczycieli i specjalistów, opracowanie i rozpowszechnianie metod i materiałów metodycznych 2. Poprawa jakości kształcenia nauczycieli poprzez wprowadzanie do programu kształcenia wszystkich nauczycieli wiedzy na temat specjalnych potrzeb edukacyjnych i umiejętności pracy z grupą zróżnicowaną, przygotowanie ich do podjęcia zadań kształcenia integracyjnego i włączającego dobre przygotowanie nauczycieli odgrywa kluczową rolę w efektywnym nauczaniu uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Programy szkoleń warto przygotować w oparciu o bardzo dobrze opracowane materiały szkoleniowe dla nauczycieli UNESCO Potrzeby specjalne w klasie - 3. Wprowadzenie różnych form doskonalenia zawodowego nauczycieli przedmiotowych, pracowników administracji szkół z zakresu specjalnych potrzeb edukacyjnych. 4. Należy zastanowić się nad doprecyzowaniem zadań dla pedagogów specjalnych i pozostałych specjalistów by częściej pracowali z nauczycielami przedmiotowymi w zakresie umiejętnego zaspokajania specjalnych potrzeb edukacyjnych. Dzieci mające specjalne potrzeby wymagają systematycznych działań prowadzonych na co dzień w klasie również przez nauczyciela przedmiotu. Specjalista powinien dzielić się swoją wiedzą, służyć mu wsparciem, superwizować zajęcia, tak aby wzrastały kompetencje 51
nauczycieli. Uzupełnić procedurę nadzoru pedagogicznego nad powierzonymi nauczycielom zadaniami o zakres umiejętności pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi 5. Należy wykorzystać sytuację niżu demograficznego w celu zmiany systemu i metod pracy. Sytuacja umożliwia tworzenie klas o mniejszej liczebności, co stwarza lepsze warunki dla kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w oddziałach integracyjnych i ogólnodostępnych. Pobyt w grupie zdrowych rówieśników wpływa stymulująco na funkcjonowanie dziecka z różnymi niepełnosprawnościami i wywiera największy wpływ na jego rozwój społeczny. 6.. Zmiany w organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkole. Pomimo coraz liczniejszej grupy pedagogów specjalnych, psychologów i innych specjalistów zatrudnianych w placówkach z oddziałami integracyjnymi, według relacji dyrektorów szkół i przedszkoli często jest ich za mało w stosunku do potrzeb. Jednak obecność tak dużej rzeszy specjalistów umiejscowionych w szkole, blisko ucznia i nauczycieli wskazuje na nowy kierunek zmian w organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej, tak aby uczniowie, nauczyciele i rodzice mogli otrzymać pomoc i wsparcie na terenie szkoły czy przedszkola. Specjaliści powinni stanowić wsparcie dla nauczycieli przedmiotowych w pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych. 7. Budowanie koalicji, sieci wsparcia, programów społecznych, w których będą uczestniczyły szkoły, organizacje pozarządowe, służba zdrowia, pomoc społeczna, 8. Upowszechnianie problematyki wspólnej edukacji poprzez przeprowadzanie działań informacyjno - promocyjnych skierowanych do środowiska nauczycieli, władz samorządowych Edukacja wszystkich, którzy mogą mieć wpływ na tworzenie i wdrażanie rozwiązań. Prowadzenie ciągłej akcji informacyjnej i nagłaśnianie problemu. (publikacje w prasie, konferencje, opracowanie ulotek i innych materiałów informacyjnych np. dla samorządów. 9. Równolegle niezbędna jest zmiana mentalności naszego społeczeństwa. Konieczne są też zmiany postaw w społeczeństwie i uczenie tolerancji już od najmłodszych lat. Zmiana negatywnych postaw społecznych wobec odmienności psycho-fizycznej osób niepełnosprawnych w naszym społeczeństwie jest procesem, który dokonuje się powoli. 10. Nauczanie integracyjne i włączające, aby mogło być skutecznie prowadzone, wymaga dodatkowych nakładów finansowych na wyposażenie placówek w oprzyrządowanie, pomoce dydaktyczne (w tym i komputery przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych i inne ułatwiające naukę), znoszenie barier architektonicznych. Przyjęte sposoby pozyskiwania środków finansowych od władz samorządowych sugerują potrzebę 52
zapewnienia odpowiednich szkoleń w zakresie negocjacji dla dyrektorów szkół i przygotowywania projektów dofinansowywanych ze środków unijnych EFS np. Programu Kapitał Ludzki Bezsprzecznie wzrasta zapotrzebowanie na szkoły i przedszkola, które potrafią zabezpieczyć specjalne potrzeby edukacyjne w lokalnym środowisku dziecka niepełnosprawnego, jak najbliżej jego miejsca zamieszkania. Wiąże się to z rozwojem idącym w kierunku zmian od segregacji do włączania. Dobrze, że powstaje coraz więcej placówek, w których mogą uczyć się osoby niepełnosprawne na wszystkich etapach edukacyjnych. Nie jest to jeszcze nauczanie włączające do którego dążymy, ale stopniowo zmieniamy politykę oświatową, by każde dziecko znalazło w najbliższej szkole możliwość kształcenia dostosowaną do swoich możliwości i nauczycieli nastawionych na pomoc dziecku, a nie jedynie na realizację programu nauczania. ANEKS Edukacja integracyjna i włączająca będąca wyzwaniem dla szkół i nauczycieli, wymagając od nich elastyczności, kreatywności, stałego doskonalenia w zakresie pracy z grupą zróżnicowaną, stanowi siłę napędową rozwoju oświaty. Konieczność pracy z taką grupą 53
sprawia, że nauczyciele są bardziej innowacyjni i lepiej przygotowani, mają do dyspozycji więcej pomocy dydaktycznych i specjalistycznego sprzętu. Szkolna edukacja uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi ma wiele wymiarów i powinna przebiegać na wielu różnych płaszczyznach. Nie wystarczy dać im możliwość uczęszczania do tych samych szkół z dziećmi zdrowymi i pomagać w realizacji tego samego programu nauczania, czego efektem jest jedynie integracja o charakterze przestrzennym i programowym. Aby postulat edukacji włączającej był w pełni zrealizowany konieczne jest zadbanie także o rzeczywistą edukację społeczną 8. 8 Firkowska-Mankiewicz A., Edukacja włączająca zadaniem na dziś polskiej oświaty. CMPPP MEN s 3 54