INFORMATYKA EKONOMICZNA BUSINESS INFORMATICS 2(32) 2014 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2014
Redaktor Wydawnictwa: Dorota Pitulec Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Hanna Jurek Łamanie: Barbara Szłapka Projekt okładki: Beata Dębska Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com, w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej www.dbc.wroc.pl, The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl, The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/ bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2014 ISSN 1507-3858 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
Spis treści Wstęp:... 9 Część 1. Informatyka w organizacji Zbigniew Antczak: Wpływ narzędzi informatycznych na kierunki ewolucji funkcji personalnej w przedsiębiorstwach w Polsce w XXI wieku... 13 Ewa Badzińska: Indywidualizacja rozwiązań ICT w praktyce gospodarczej na przykładzie start-upów akademickich... 24 Grzegorz Biziel, Adam Pyka, Tomasz Skalniak, Jan Słowik: Platforma zarządzania usługami jako narzędzie wspierające życie osób starszych... 33 Iwona Chomiak-Orsa, Michał Flieger: Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych determinantą doskonalenia komunikacji z interesariuszami w gminach... 41 Małgorzata Furmankiewicz, Anna Sołtysik-Piorunkiewicz, Piotr Ziuziański: Artificial intelligence and multi-agent software for e-health knowledge management system... 51 Małgorzata Furmankiewicz, Anna Sołtysik-Piorunkiewicz, Piotr Ziuziański: Zaawansowane techniki graficznej analizy danych epidemiologicznych na kokpicie menedżerskim... 64 Wiesława Gryncewicz, Karol Łopaciński: Technologia informacyjna jako determinanta rozwoju e-usług w sektorze medycznym i rehabilitacyjnym. 78 Jarosław Jankowski, Maciej Janiak: Zastosowanie modeli wnioskowania rozmytego w projektowaniu struktury interfejsu systemu rekomendującego. 86 Jerzy Korczak: Chmura obliczeniowa dla logistyki projekt LOGICAL... 95 Krzysztof Kubiak: Przepływy wartości z wykorzystaniem narzędzi ICT case study... 106 Bernard F. Kubiak: Model informacji strategicznej w obsłudze procesów biznesowych przemysłu turystycznego... 116 Iwona Małgorzata Kutzner: Wykorzystanie Visual Basic w procesie rekrutacji i selekcji pracowników na przykładzie Instytutu Edukacji Gospodarczej Sp. z o.o.... 133 Maja Leszczyńska: Analiza i ocena uwarunkowań oraz możliwości wirtualizacji procesów wdrażania i utrzymywania systemów informatycznych... 156
6 Spis treści Józef Bohdan Lewoc, Iwona Chomiak-Orsa, Antoni Izworski, Sławomir Skowroński, Antonina Kieleczawa, Marion Ann Hersh, Peter Kopacek: Optimization of network topology in a CIMM system used in organization management... 168 Maria Mach-Król: Narzędzia budowy systemu z temporalną bazą wiedzy wspomagającego twórczość organizacyjną... 179 Adam Nowicki, Bogdan Burkot: Zarys koncepcji doskonalenia procesów programowych podejście systemowe... 188 Maria Pietruszka, Marian Niedźwiedziński: Third dimension of e-commerce... 198 Cezary Stępniak, Tomasz Turek: Technologiczne uwarunkowania budowy regionalnej społeczności biznesowej... 213 Radosław Wójtowicz: Wdrażanie systemów klasy Enterprise Content Management jako złożone przedsięwzięcie informatyczne... 223 Łukasz Żabski: Functions of the integrated computer system of Ministry of the Treasury within the scope of exercising the owner s supervision... 235 Część 2. Dydaktyka Ewa Badzińska: Potencjał urządzeń mobilnych i gamifikacji w usługach edukacyjnych... 251 Paweł Chrobak: Wdrażanie infrastruktury VDI w środowisku akademickim studium przypadku... 262 Dorota Jelonek, Barbara Łukasik-Makowska: Efekty kształcenia jako podstawa projektowania programu studiów na kierunku Informatyka ekonomiczna... 274 Arkadiusz Januszewski: Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów w zakresie controllingu i rachunkowości zarządczej... 300 Jerzy Korczak, Witold Abramowicz, Jerzy Gołuchowski, Andrzej Kobyliński, Mieczysław Owoc: Wzorcowy program studiów licencjackich kierunku Informatyka ekononomiczna koncepcja wstępna... 311 Karol Korczak, Konrad Szymański: Wykorzystanie wiedzy z zakresu Informatyki ekonomicznej w procesie modelowania ścieżek kształcenia... 338 Barbara Łukasik-Makowska, Jerzy Korczak, Paweł Chrobak, Maciej Bac: Wykorzystanie technologii informacyjnych w procesach wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego... 350 Karolina Muszyńska, Jakub Swacha: Wykorzystanie narzędzi komunikacji, współpracy i wymiany plików przez studentów kierunków Informatyka i Zarządzanie... 365 Małgorzata Pańkowska: Prezentacja efektów kształcenia w kartach przedmiotów... 376
Spis treści 7 Summaries Part 1. Informatics in organization Zbigniew Antczak: The influence of information tools on the evolution trends of hr function in enterprises in Poland in the XXI st century... 23 Ewa Badzińska: Individualization of ICT solutions in business practice on the example of academic start-ups... 32 Grzegorz Biziel, Adam Pyka, Tomasz Skalniak, Jan Słowik: Service management platform as an independent living supporting tool for senior citizens... 40 Iwona Chomiak-Orsa, Michał Flieger: ICT technologies as a way to improve communication with stakeholders in local governments... 50 Małgorzata Furmankiewicz, Anna Sołtysik-Piorunkiewicz, Piotr Ziuziański: Sztuczna inteligencja i multiagenci oprogramowania w systemie zarządzania wiedzą w e-zdrowiu... 63 Małgorzata Furmankiewicz, Anna Sołtysik-Piorunkiewicz, Piotr Ziuziański: Advanced techniques for graphical analysis of epidemiological data on management dashboard... 77 Wiesława Gryncewicz, Karol Łopaciński: Information technology as a determinant of e-services development in medical and rehabilitation sector.. 85 Jarosław Jankowski, Maciej Janiak: Application of fuzzy inference models in the Web recommending interface design... 94 Jerzy Korczak: Architecture of computing cloud LOGICAL project... 105 Krzysztof Kubiak: Value stream flow using ICT tools case study... 115 Bernard F. Kubiak: Model of strategic information in support of business processes of the tourism industry... 132 Iwona Małgorzata Kutzner: Usage of Visual Basics in the process of recruitment and selection of employees at IEG LLC... 155 Maja Leszczyńska: Analysis and evaluation of determinants and possibilities of virtualization of implementation and maintenance processes of it systems... 167 Józef Bohdan Lewoc, Iwona Chomiak-Orsa, Antoni Izworski, Sławomir Skowroński, Antonina Kieleczawa, Marion Ann Hersh, Peter Kopacek: Optymalizacja topologii sieci w systemach CIMM wykorzystywana w zarządzaniu organizacjami... 178 Maria Mach-Król: Tools for developing a system with temporal knowledge base to support organizational creativity... 187 Adam Nowicki, Bogdan Burkot: Draft of a concept for software process improvement system approach... 197
8 Spis treści Maria Pietruszka, Marian Niedźwiedziński: Trzeci wymiar w e-commerce... 212 Cezary Stępniak, Tomasz Turek: Technological conditionings of regional spatial community creation... 222 Radosław Wójtowicz: Implementation of ECM As a complex it project... 234 Łukasz Żabski: Funkcje zintegrowanego systemu informatycznego Ministerstwa Skarbu Państwa w zakresie sprawowania nadzoru właścicielskiego.. 248 Part 2. Didactics Ewa Badzińska: Potential of mobile devices and gamification in educational services... 261 Paweł Chrobak: Implementation of VDI infrastructure in an academic environment case study... 273 Dorota Jelonek, Barbara Łukasik-Makowska: Learning outcomes as the base for program of studies design at the business informatics field of study... 299 Arkadiusz Januszewski: Application of information technology to managerial accounting and financial controlling at the university-level education. 310 Jerzy Korczak, Witold Abramowicz, Jerzy Gołuchowski, Andrzej Kobyliński, Mieczysław Owoc: Standard program of bachelor study in Business Informatics preliminary concept... 337 Karol Korczak, Konrad Szymański: The use of knowledge of business informatics in the learning pathways modeling process... 349 Barbara Łukasik-Makowska, Jerzy Korczak, Paweł Chrobak, Maciej Bac: USe of it in implementation process of the National Framework of Qualification Standards for Higher Education... 364 Karolina Muszyńska, Jakub Swacha: Use of communication, collaboration and file sharing tools by students of information technology and management... 375 Małgorzata Pańkowska: Learning outcomes presentation in course cards... 387
INFORMATYKA EKONOMICZNA BUSINESS INFORMATICS 2(32) 2014 ISSN 1507-3858 Arkadiusz Januszewski Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy e-mail: arekj@utp.edu.pl ZASTOSOWANIE TECHNOLOGII INFORMATYCZNYCH W KSZTAŁCENIU STUDENTÓW W ZAKRESIE CONTROLLINGU I RACHUNKOWOŚCI ZARZĄDCZEJ Streszczenie: W artykule omówiono badania dotyczące zastosowania arkusza kalkulacyjnego w procesie kształcenia studentów z zakresu controllingu i rachunkowości zarządczej. Uzasadniono potrzebę stosowania tego narzędzia informatycznego oraz omówiono wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród studentów Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy. Przedstawiono też własne doświadczenia ze szkoleń z zakresu controllingu i rachunkowości zarządczej, które były dofinansowane z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i prowadzone w laboratoriach komputerowych. Wyniki badań wskazują na celowość użycia arkusza kalkulacyjnego w wymienionych wyżej obszarach kształcenia oraz na braki w umiejętnościach posługiwania się tym narzędziem przez studentów i absolwentów uczelni. Wnioski z badań uzasadniają potrzebę zmiany formy prowadzenia zajęć dydaktycznych z controllingu i rachunkowości zarządczej na uczelniach ekonomicznych. Słowa kluczowe: arkusz kalkulacyjny, rachunkowość zarządcza, controlling, kształcenie. DOI: 10.15611/ie.2014.2.24 1. Narzędzia informatyczne stosowane w rachunkowości i controllingu Jednym z ważnych obszarów zastosowań informatyki ekonomicznej jest rachunkowość zarządcza i controlling. W rachunkowości wyróżnia się dwa podsystemy: rachunkowość finansową i rachunkowość zarządczą. Controlling i rachunkowość zarządcza mają obszary wspólne oraz stosują podobne metody i narzędzia (rys. 1). Informacja pochodząca z tych systemów nabiera coraz większego znaczenia dla menedżerów. Systemy te generują więcej raportów niż rachunkowość finansowa, ukazują informacje w wielu przekrojach i z większym stopniem szczegółowości. Są też wyposażone w zaawansowane narzędzia analityczne. Do podstawowych narzędzi controllingu operacyjnego należy budżetowanie [Leszczyński, Wnuk-Pel 2010, s. 636 641], a controllingu strategicznego zrów-
Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów... 301 Controlling Rachunkowość zarządcza Budżetowanie operacyjne Centra odpowiedzialności i mierniki ich oceny Controlling funkcyjny (marke ngu, personalny, zaopatrzenia itp.) Controlling strategiczny Rachunek kosztów zmiennych Rachunki kosztów planowanych Analiza rentowności (w tym rachunki marż pokrycia) Wielowymiarowe analizy kosztów i przychodów Rachunki problemowe (krótko- i długookresowe problemy decyzyjne) Kalkulacje kosztów i cen Rachunek kosztów działań Rachunek kosztów jakości Rachunek kosztów docelowych Rys. 1. Wybrane obszary, metody i narzędzia rachunkowości zarządczej i controllingu Źródło: opracowanie własne. noważona karta wyników (Balanced Scorecard BSC), którą stosuje się w celu skoordynowania działań operacyjnych z celami strategicznymi i monitorowania procesu realizacji strategii [Bieńkowska 2012]. W rachunkowości zarządczej szczególną rolę odgrywają natomiast koncepcje zarządzania kosztami i rentownością, jak rachunek kosztów działań (Activity-Based Costing ABC) [Kaplan, Cooper 2000, s. 17 27] oraz metody umożliwiające rozwiązywanie różnych krótko- i długookresowych problemów decyzyjnych, takie jak analiza progu rentowności [Nowak 2011, s. 137 154], optymalizacja struktury produkcji [Kabalski 2010] czy analiza opłacalności inwestycji [Szychta 2010]. Do wspomagania budżetowania operacyjnego powstało wiele specjalistycznych aplikacji, wykonanych w technologii hurtowni danych (data warehouse) i zawierających zaawansowane metody przetwarzania danych, takie jak analizowanie wielowymiarowe (On-Line Analytical Proccessing OLAP) i eksploracja danych (data mining) [Januszewski 2009a; Olszak 2010]. W Polsce stosuje się ponad 30 takich systemów [Szarska 2010, s. 17]). Nieco mniej aplikacji opracowano dla wspomagania ABC oraz BSC i jest to na ogół oprogramowanie zagraniczne [Januszewski 2009; Jaworska 2010; Iervolino 2013]. Pomimo rosnącej roli wymienionych wyżej dedykowanych aplikacji podstawowym narzędziem stosowanym w organizacjach jest nadal arkusz kalkulacyjny. Potwierdzają to badania przeprowadzone w latach 2009 2010. Wynika z nich, że aż 93% specjalistów controllingu korzysta z arkusza, a 63% badanych posługuje się dodatkowo narzędziami specjalistycznymi. Jedynie 6% zadeklarowało, że w swojej pracy wykorzystuje tylko zaawansowane specjalistyczne aplikacje i były to głównie
302 Arkadiusz Januszewski osoby z większych organizacji, w których z systemów controllingowych korzystało więcej niż 40 osób [Szarska 2010]. Uniwersalny charakter Ms Excel stwarza możliwość jego zastosowania do rozwiązywania większości problemów z zakresu controllingu i rachunkowości zarządczej (tab. 1). Tabela 1. Narzędzia informatyczne w rachunkowości zarządczej i controllingu Rachunkowość zarządcza Controlling operacyjny Controlling strategiczny Źródło: opracowanie własne. Wybrane zagadnienia krótko- i długookresowe problemy decyzyjne planowanie kosztów i przychodów analiza progu rentowności analizy typu goal-seeking i what-if Wspomagające narzędzia i systemy informatyczne arkusz kalkulacyjny kalkulacje i rozliczanie kosztów arkusz kalkulacyjny, specjalistyczne moduły rachunku kosztów w systemie F-K lub systemie ERP analizy struktury i dynamiki kosztów i przychodów kalkulacje kosztów i analizy rentowności według metodologii ABC budżetowanie operacyjne wielowymiarowe analizy kosztów i przychodów rachunki marż pokrycia definiowanie i monitorowanie realizacji strategii arkusz kalkulacyjny moduły raportujące systemu F-K arkusz kalkulacyjny moduły rozliczania kosztów w systemie F-K lub ERP (w ograniczonym zakresie) aplikacje dedykowane modelowaniu ABC (wykonane w technologii hurtowni danych i OLAP) arkusz kalkulacyjny specjalistyczne moduły systemu ERP aplikacje dedykowane budżetowaniu operacyjnemu (wykonane w technologii hurtowni danych i OLAP) arkusz kalkulacyjny aplikacje dedykowane zarządzaniu strategią z wykorzystaniem BSC (lub innych kart wyników) Celem artykułu jest przedstawienie wyników badań dotyczących potrzeby wykorzystania arkusza kalkulacyjnego w kształceniu studentów w obszarze controllingu i rachunkowości zarządczej oraz przedstawienie własnych doświadczeń szkoleniowych w tym zakresie. W badaniach zastosowano metody: ankietową, obserwacji, analizy dokumentów oraz analizy treści internetowych.
Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów... 303 2. Przesłanki uzasadniające nauczanie controllingu i rachunkowości z wykorzystaniem narzędzi informatycznych Wiedza o możliwościach zastosowania technologii informacyjnych w zarządzaniu przedsiębiorstwem oraz umiejętności posługiwania się narzędziami informatycznymi, w szczególności arkuszem Ms Excel, jest bardzo ceniona przez pracodawców. Są to obecnie podstawowe warunki, jakie musi spełniać kandydat aplikujący o pracę na wszystkie stanowiska, na których stosuje się metody i instrumenty rachunkowości zarządczej i controllingu. Przeprowadzona w styczniu 2014 r. analiza 80 ogłoszeń pracodawców na portalu pracuj.pl zamieszczonych w sekcji Zarządzanie biurem i administracją wykazała, że wśród wymagań stawianych kandydatom w 3/4 przypadków znalazła się umiejętność obsługi pakietu Ms Office lub arkusza Ms Excel. Znajomość obsługi arkusza jest coraz częściej sprawdzana na rozmowach kwalifikacyjnych, co potwierdza sondaż przeprowadzony wśród studentów Wydziału Zarządzania na Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy (UTP). Spośród 35 pytanych osób, które uczestniczyły w takich rozmowach, 26 twierdziło, że pytano je o umiejętności posługiwania się tym narzędziem, a 9 że umiejętności te były na spotkaniu sprawdzane. Stosowanie arkusza kalkulacyjnego w kształceniu studentów proponuje się od wielu lat [Mońka, Nowosielski 2003]. Konieczność dopasowania programów kształcenia do potrzeb rynku podkreślono też w reformie szkolnictwa wyższego, która wprowadziła Krajowe Ramy Kwalifikacji [Rozporządzenie 2011]. Zajęcia z rachunkowości zarządczej i controllingu są jednak stosunkowo rzadko prowadzone przy użyciu narzędzi informatycznych. Wskazuje na to analiza 17 sylabusów z rachunkowości zarządczej i 5 sylabusów z controllingu realizowanych na kierunkach Zarządzanie, Rachunkowość i Controlling, Finanse i Rachunkowość, Ekonomia oraz Logistyka, prowadzonych na 17 wybranych uczelniach ekonomicznych. Tylko jeden z programów nauczania zawierał informację o możliwości wykorzystania arkusza kalkulacyjnego, którego student mógł użyć do rozwiązania wybranego przez siebie zadania. Niski stopień znajomości funkcji Ms Excel wśród studentów potwierdza też badanie przeprowadzone na Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu [Kes, Kotłowska 2013]. Autorzy postulują konieczność zmiany programów kształcenia w taki sposób, aby uwzględniały one wykorzystanie Ms Excel do analizy studiów przypadków. Położenie niewystarczającego nacisku na nabycie przez studentów umiejętności posługiwania się tym narzędziem potwierdzają też opinie uczestników szkolenia dla właścicieli i pracowników firm z województwa małopolskiego, które prowadził jeden z autorów w ramach projektu Akademia e-controllingu, dofinansowanego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Kilku z nich twierdziło wręcz, że w trakcie niedawno odbytych studiów na kierunku Zarządzanie na jednym z zaliczanych do czołówki uniwersytetów ekonomicznych w Polsce nie miało żadnych zajęć prowadzonych
304 Arkadiusz Januszewski z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego ani żadnego innego narzędzia informatycznego (oprócz edytora tekstów Ms Word, którego obsługi studenci uczyli się na obowiązkowym na każdym kierunku studiów przedmiocie Technologie informacyjne). 3. Celowość wykorzystania narzędzi informatycznych w świetle doświadczeń szkoleniowych Celowość użycia arkusza kalkulacyjnego w nauczaniu controllingu potwierdzają doświadczenia ze wspomnianego projektu Akademia e-controllingu. Szkoleniem objęto dziesięć grup dziesięcioosobowych. Autor prowadził dwa z sześciu dwudniowych bloków zajęć. Zakres szkolenia obejmował m.in. takie zagadnienia, jak: kalkulacje kosztów, analizy rentowności, wielowymiarowe analizy sprzedaży, centra odpowiedzialności, ceny transferowe, wielostopniowe rachunki marż pokrycia, budżetowanie kosztów i przychodów, budżetowanie elastyczne i analizy odchyleń oraz rozwiązywanie krótko- i długookresowych problemów decyzyjnych. Zajęcia prowadzono w formie wykładu oraz ćwiczeń, na których uczestnicy samodzielnie rozwiązywali zadania dotyczące wymienionych zagadnień. Cztery pierwsze grupy rozwiązywały zadania w sposób tradycyjny na papierze, korzystając z kalkulatora. Uczestnicy kolejnych sześciu grup mogli dokonać wyboru, czy chcą zadania rozwiązywać tak jak ich poprzednicy, czy chcą posłużyć się arkuszem Ms Excel. Zdecydowana większość (ponad 90%) uczestników szkolenia wybierała tę drugą możliwość. Realizację szkolenia wszyscy uczestnicy oceniali bardzo pozytywnie, co odzwierciedlają oceny w ankietach ewaluacyjnych. Większość twierdziła też, że arkusz należy do ich podstawowych narzędzi pracy oraz podkreślała, że na szkoleniu poznali wiele nowych funkcji i narzędzi arkusza (tabele przestawne, menedżer scenariuszy, szukaj wyniku, solver, npv, reglinx). Kolejnym przykładem, który uzasadnia potrzebę wprowadzenia do programów nauczania zajęć laboratoryjnych z zastosowań arkusza kalkulacyjnego w zarządzaniu jest ogromne zainteresowanie szkoleniami Ms Excel w zarządzaniu realizowanymi na Wydziale Zarządzania UTP w latach 2010 2011 w ramach projektu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Nowa wiedza nowe kompetencje. W projekcie przeszkolono 100 pracowników firm z regionu kujawsko-pomorskiego. Szkolenie trwało 6 dni po 5 godzin. Jego zakres obejmował podstawowe funkcje arkusza (matematyczne, tekstowe, warunkowe itp.), tworzenie wykresów oraz narzędzia arkusza (szukaj wyniku, menedżer scenariuszy, tabele przestawne, solver). Funkcje prezentowano na różnych przykładach związanych z zarządzaniem, w szczególności obliczano wartości oraz analizowano strukturę i dynamikę kosztów i przychodów, przy spełnieniu różnych warunków sprawdzanych za pomocą funkcji warunkowych. Za pomocą narzędzia Szukaj wyniku szukano wartości wskaźników, przy których przedsiębiorstwo osiągnie planowany zysk. Menedżer scenariuszy wykorzystano do two-
Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów... 305 rzenia wariantów planów wyniku finansowego, zależnych od różnych wskaźników wzrostu kosztów oraz wolumenu i cen sprzedaży. Tabele przestawne stosowano do wielowymiarowych analiz sprzedaży w przekroju lat, regionów, produktów i sprzedawców. Narzędzie optymalizacyjne Solver pokazywano na przykładach związanych z maksymalizacją zysku oraz minimalizacją kosztów transportu. Zdecydowana większość uczestników szkolenia wyraziła bardzo pozytywne opinie co do zakresu i sposobu przedstawiania omawianych zagadnień oraz stwierdziła, że nabyte umiejętności i nieznane wcześniej funkcje i narzędzia Ms Excel będzie mogła wykorzystać w pracy zawodowej. Wskazywano też na niedostateczny zakres nauczania arkusza na studiach (a także na wcześniejszych poziomach edukacji). 4. Celowość wykorzystania narzędzi informatycznych w opinii studentów Na Wydziale Zarządzania UTP w Bydgoszczy program kształcenia na kierunku zarządzanie, zarówno na studiach licencjackich, jak i magisterskich, obejmuje kilka przedmiotów prowadzonych w laboratorium komputerowym. Są to nie tylko typowo informatyczne przedmioty, takie jak Technologie informacyjne i Systemy baz danych, ale też zajęcia, w ramach których studenci poznają praktyczne zastosowania arkusza kalkulacyjnego oraz zintegrowanych systemów transakcyjnych klasy ERP w określonych obszarach zarządzania organizacją gospodarczą (tab. 2). Na zajęciach z Rachunkowości zarządczej, Controllingu operacyjnego i Zastosowań informatyki w przedsiębiorstwach handlowych rozpatrywane są studia przypadków ilustrowane rozwiązaniami w Ms Excel 1. W styczniu 2014 r. przeprowadzono badania ankietowe wśród studentów kierunku Zarządzanie. Celem badania było poznanie ich opinii o celowości wykorzystania arkusza w procesie kształcenia, wskazanie miejsc jego wykorzystania (dom, inne zajęcia, praca), a także określenie, które funkcje okazały się dla nich nowe. Narzędziem badawczym była ankieta internetowa. Stosując dobór celowy, ankietę skierowano do trzech grup studentów realizujących wskazane przedmioty w semestrze letnim roku akademickiego 2012/2013 oraz w semestrze zimowym 2013/2014 (tab. 3). Badani bardzo pozytywnie ocenili formę realizacji zajęć. Spośród 187 osób aż 172 (92%) uznało za celowe wykorzystanie arkusza Ms Excel (rys. 2). Jeszcze więcej pytanych 182 osoby (98%) stwierdziło, że na zajęciach poznało nowe funkcje i narzędzia Ms Excel. Studenci najczęściej wskazywali narzędzie Solver i Szukaj wyniku odpowiednio: 162 (87%) i 146 odpowiedzi (78%). Nieco mniej pytanych wymieniło Menedżer scenariuszy oraz Tabele przestawne. Były to odpowiednio 73 i 64 osoby, co stanowi 39% i 34% ogółu ankietowanych. Wpływ na ten wynik ma zapewne to, iż te narzędzia były omawiane jedynie na pierwszym stopniu studiów, a spora część studentów drugiego stopnia studiów ukończyła studia 1 Tak jak postulują to autorzy wspomnianych wyżej badań [Kes, Kotłowska 2013].
306 Arkadiusz Januszewski Tabela 2. Przedmioty na kierunku Zarządzanie na Wydziale Zarządzania UTP realizowane w laboratoriach komputerowych Przedmiot Stopień studiów Używane narzędzia i systemy informatyczne Technologie informacyjne pierwszy edytor tekstu, funkcje zaawansowane arkusz kalkulacyjny, funkcje podstawowe program do prezentacji Procesy informacyjne w zarządzaniu pierwszy arkusz kalkulacyjny program do prezentacji Informatyka w zarządzaniu pierwszy zintegrowany system klasy ERP Systemy baz danych pierwszy system zarządzania relacyjną bazą danych (Ms Access i MySQL) Handel elektroniczny i e-biznes Zastosowania informatyki w przedsiębiorstwach handlowych Controlling operacyjny w przedsiębiorstwach handlowych Systemy informacyjne zarządzania pierwszy pierwszy pierwszy języki skryptowe narzędzia do tworzenia sklepów internetowych i systemów zarządzania treścią (Joomla) wykorzystujące MySQL arkusz kalkulacyjny (m.in. menedżer scenariuszy, szukaj wyniku, solver) zintegrowany system informatyczny do obsługi magazynu i księgowości arkusz kalkulacyjny (m.in. menedżer scenariuszy, tabele przestawne) Liczba godzin w laboratorium komputerowym 30 30 30 30 drugi zintegrowany system klasy ERP 30 Rachunkowość zarządcza drugi arkusz kalkulacyjny (m.in. szukaj wyniku, solver) Źródło: opracowanie własne. 30 30 15 30 Tabela 3. Charakterystyka respondentów Przedmiot Stopień studiów Semestr Rok akademicki Liczba ankiet Zastosowania informatyki pierwszy V 2013/2014 84 w przedsiębiorstwach handlowych Controlling operacyjny pierwszy VI 2012/2013 44 w przedsiębiorstwach handlowych Rachunkowość zarządcza drugi II 2012/2013 59 Źródło: opracowanie własne.
Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów... 307 nie 4% nie mam zdania 4% tak 92% Rys. 2. Odpowiedzi na pytanie: Czy to dobrze, że ćwiczenia z przedmiotu były realizowane w formie laboratorium komputerowego z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego? Źródło: opracowanie własne. 180 160 140 120 100 146 162 80 60 64 73 51 40 20 27 23 0 tabele przeciwstawne menedżer scenariuszy szukaj wyniku solver tablicowanie funkcji nowe funkcje arkusza adresowanie względne i bezwzględne Rys. 3. Odpowiedzi na pytanie: Jakie nowe narzędzia arkusza kalkulacyjnego poznał/a Pan/i na tych zajęciach? Źródło: opracowanie własne. pierwszego stopnia na innych uczelniach i nie miała okazji się z nimi zapoznać. Za niepokojące należy uznać, że 23 osoby (12%) stwierdziły, iż nie znały wcześniej zasad adresowania względnego i bezwzględnego, które należą do podstawowych reguł posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym.
308 Arkadiusz Januszewski Kolejne pytanie dotyczyło praktycznego wykorzystania nabytych umiejętności w posługiwaniu się arkuszem kalkulacyjnym (rys. 4). Prawie połowa pytanych twierdziła, że przydały się one na innych zajęciach, a co piątej osobie przydały się przy realizacji pracy dyplomowej. Prawie 40% osób wykorzystuje nabyte umiejętności w domu, np. do planowania wydatków domowego budżetu. Co piąty ankietowany poznane narzędzia stosuje w pracy zawodowej. Biorąc pod uwagę, że badano opinie studentów studiów stacjonarnych, wskaźnik ten należy uznać za wysoki. Ostatnie pytanie dotyczyło celowości użycia na zajęciach oprogramowania specjalistycznego. Pozytywnie odpowiedziała zdecydowana większość 121 osób, co stanowi 65% wszystkich ankietowanych (rys. 5). 100 90 87 80 70 72 60 50 40 41 42 30 20 10 0 na innych zajęciach podczas realizacji pracy dyplomowej w pracy zawodowej w domu Rys. 4. Odpowiedzi na pytanie: Gdzie wykorzystał/a Pan/i umiejętności zdobyte na zajęciach? Źródło: opracowanie własne. nie 11% tak 65% nie mam zdania 24% Rys. 5. Odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pan/i, że oprócz arkusza kalkulacyjnego na zajęciach z controllingu lub rachunkowości zarządczej warto wykorzystać specjalistyczne oprogramowanie informatyczne? Źródło: opracowanie własne.
Zastosowanie technologii informatycznych w kształceniu studentów... 309 5. Wnioski Wyniki opisanych badań wyraźnie wskazują na potrzebę wprowadzenia zmian w formach kształcenia studentów w zakresie controllingu i rachunkowości zarządczej na uczelniach ekonomicznych. Świadczą o tym zarówno analiza ogłoszeń o pracę, analiza sylabusów, jak i opinie studentów Wydziału Zarządzania UTP, którzy bardzo pozytywnie oceniają zajęcia prowadzone z użyciem arkusza kalkulacyjnego. Wnioski te potwierdzają doświadczenia szkoleniowe jednego z autorów, który prowadził szkolenia dla kadry menedżerskiej i pracowników przedsiębiorstw. Wyniki opisanych badań stanowią przesłankę do przeprowadzenia analiz o szerszym i bardziej szczegółowym zakresie, które dotyczyłyby zapotrzebowania na umiejętności w posługiwaniu się różnymi narzędziami informatyki ekonomicznej oraz umożliwiłyby zdiagnozowanie stopnia wykorzystania tych narzędzi w kształceniu studentów. Literatura Bieńkowska A., Zabłocka-Kluczka A., Kral Z., 2012, Systemy pomiaru dokonań w controllingu strategicznym, [w:] Rachunkowość a controlling, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 251, Wydawnictwo UE, Wrocław, s. 56-69. Iervolino C., Van Decker J.E., Chandler N., 2013, Magic Quadrant for Corporate Performance Management Suites, http://anibalg.files.wordpress.com (20.03.2014). Januszewski A., 2009a, Cechy systemów klasy Business Intelligence stosowanych w controllingu, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, t. 18, s. 78-87. Januszewski A., 2009b, Overview of the Business Performance Solutions, Polish Association for Knowledge Management, vol. 20, s. 39-45. Jaworska E., 2010, Przegląd rynku dostawców BA (Business Analytics) w Polsce, Raport MSI Polska, Trade Media International Holdings sp. z o.o., czerwiec, s. 36-42. Kabalski P., 2010, Decyzyjne rachunki kosztów i wyników w zarządzaniu operacyjnym, [w:] A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, Wolters Kluwer, Warszawa, s. 384-411. Kaplan R., Cooper R., 2000, Zarządzanie kosztami i efektywnością, Dom Wydawniczy ABC, Kraków. Kes Z., Kotłowska M., 2013, Ocena wiedzy o MS Excel przez studentów Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, [w:] Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis Oeconomica, t. 72, s. 83-94. Leszczyński Z., Wnuk-Pel T., 2010, Controlling w praktyce, ODDK, Gdańsk. Mońka J., Nowosielski K., 2003, Przydatność zajęć laboratoryjnych z controllingu w ocenie studentów, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, (14), s. 208-214. Nowak E., 2011, Rachunkowość zarządcza w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa. Olszak C., 2010, Systemy informatyczne analityczno-raportujące, Informatyka Gospodarcza, t. 3, C.H. Beck, Warszawa, s. 445-474. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego, DzU nr 253, poz. 1520. Szarska E., 2010, Jak controllerzy oceniają systemy informatyczne BI, Controlling i Rachunkowość Zarządcza nr 12, s. 15-21. Szychta A., 2010, Budżetowanie kapitałowe: planowanie i ocena efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, [w:] A. Jaruga, P. Kabalski, A. Szychta, Rachunkowość zarządcza, Wolters Kluwer, Warszawa s. 697-747.
310 Arkadiusz Januszewski APPLICATION OF INFORMATION TECHNOLOGY TO MANAGERIAL ACCOUNTING AND FINANCIAL CONTROLLING AT THE UNIVERSITY-LEVEL EDUCATION Summary: The article describes the research project on spreadsheet application to a university-level education in the field of financial controlling and managerial accounting. The research has been carried out on a sample of students of the Faculty of Management of UTP by means of a questionnaire. Own experience of researchers gained in course of numerous trainings financed by the Operational Program Human Capital held in computer laboratories has also been included in the research approach. The results of the research univocally indicate that the use of spreadsheets in education in the above fields becomes a compelling necessity and also clearly show a gap in spreadsheet skills among students and alumni. The research outcomes strongly support a conclusion that significant changes in education methods offered by economic universities in the area of financial controlling and managerial accounting are highly recommended. Keywords: spreadsheet, managerial accounting, controlling, education.