Kalsk Obszar AZP nr 18-53 Nr st. na obszarze 12 Nr st. w miejscowości 12 RATOWNICZE BADANIA ARCHEOLOGICZNE W OBRĘBIE INWESTYCJI ROZBUDOWA DROGI KRAJOWEJ NR 7 DO PARAMETRÓW DROGI EKSPRESOWEJ NA ODCINKU PASŁĘK (KALSK) - MIŁOMŁYN" 2010 r. Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ Raszyn 2010 r.
Spis treści 1. Wstęp (Igor Maciszewski)...3 1.1 Przyjęty system metod badawczych...3 1.2 Przyjęte zasady dokumentacji...4 1.3 Zasady eksploracji...5 1.4 Historia badań...5 1.5 Charakterystyka przestrzeni badawczej...6 2. Studium geomorfologiczne (Tomasz Zapaśnik)...7 2.1 Lokalizacja...7 2.2 Budowa geologiczna...8 2.3 Geomorfologia...9 2.4 Fizjografia...10 3. Charakterystyka obiektów nieruchomych (Igor Maciszewski)...11 4. Analiza zabytków ruchomych (Igor Maciszewski)...18 5. Podsumowanie (Igor Maciszewski)...19 Tablice...20 2
Igor Maciszewski 1. WSTĘP Prace badawcze prowadzone były w okresie od 14.07.2010 do 27.07.2010 na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Olsztynie, zgodnie z umową nr GDDKiA-O/OL-R2-P4-26-08/10 z dnia 05.07.2010 r., w ramach ratowniczych badań archeologicznych w obrębie inwestycji rozbudowy drogi krajowej nr 7 na odcinku Pasłęk (Kalsk) - Miłomłyn. Badania wykopaliskowe realizował zespół pod kierunkiem mgr Sylwestra Piłatowskiego. Ponadto w skład ekipy weszli mgr Anna Góralska oraz 5 pracowników fizycznych. Ogółem przebadano powierzchnię 7 arów zgodnie z preliminowanym areałem. 1.1 Przyjęty system podziału przestrzeni badawczej i dokumentowania znalezisk (Rafał Maciszewski) Podział przestrzeni badawczej oparty został się na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od 1 10 w pasach pionowych i oznaczeniami literowymi od a j w pasach poziomych, począwszy od lewego górnego rogu ryc. 1. Wewnętrznie ar dzielił się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a,b,c,d ryc. 2. ryc. 1 3
ryc. 2 Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane były w oparciu o numer hektara i ara. Poszczególne obiekty oraz warstwy poza obiektowe numerowane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi. Warstwom obiektowym przyporządkowany był numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów nadawany był im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów rejestrowany był przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) ryc. 3. obiekt nr 1 w. 1a w. 1b obiekt nr 1.1 w. 1.1a w. 1c w. 1.1b ryc. 3 1.2 Przyjęte zasady dokumentacji (Rafał Maciszewski) Podstawę dokumentacji archeologicznej stanowiły rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:50 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów wykonywane w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz z zaznaczoną linią profilową. 4
Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej, w rzutach panoramicznych dla poszczególnego ara i poziomu eksploracyjnego oraz w seriach z ujęciami obejmującymi dwie ćwiartki (a,c i b,d) poszczególnego ara. Dokumentacja opisowa opierała się na DZIENNIKU BADAŃ prowadzonym w wersji zeszytowej oraz sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU, KARTĘ WARSTWY POZAOBIEKTOWEJ, ryc. 4 KARTĘ ZABYTKU WYDZIELONEGO ryc. 4. Na KARCIE OBIEKTU umieszczono zminiaturyzowane zdjęcie profilu obiektu oraz cyfrowy jego obrys. Zastosowanie tej podwójnej dokumentacji rysunkowej umożliwia weryfikację rysunków polowych i tym samym ułatwia późniejsze opracowanie. Uzupełnieniem wspomnianych form dokumentacyjnych były inwentarze obiektów, zabytków masowych, zabytków wydzielonych oraz rysunków i fotografii. 1.3 Zasady eksploracji Przestrzeń badana odhumusowana została przy pomocy sprzętu mechanicznego do osiągnięcia poziomu spągu podglebia. Po zdjęciu warstwy ornej powierzchnię doczyszczono ręcznie. Obiekty eksplorowano połówkami. Pierwsza część wybierana była warstwami mechanicznymi o miąższości 10 cm, numerowanymi cyframi rzymskimi, aż do osiągnięcia poziomu calca. Pozostałe części eksplorowane były zgodnie z naturalnym układem uwarstwienia wewnętrznego (eksploracja negatywowa). Materiał ruchomy metrykowano w odniesieniu do poszczególnych warstw obiektów. 1.4 Historia badań Stanowisko Kalsk 12 zostało odkryte przez doc. Jerzego Okulicza w 1984 roku. Podczas powierzchniowych badań weryfikacyjnych, przeprowadzonych w 2010 roku na obszarze tzw. zajęcia drogi krajowej nr 7 przez IAiE PAN oddział w Poznaniu, pod kierownictwem dr Ireny Sobkowiak-Tabaki, stwierdzono występowanie materiału zabytkowego z okresu wczesnego brązu (6 fragmentów), kultury łużyckiej (3 fragmenty), okresu wpływów rzymskich (2 fragmenty), wczesnego średniowiecza (2 fragmenty) i okresu 5
nowożytnego (2 fragmenty). Na tej podstawie, bez przeprowadzenia badań sondażowych, wyznaczono 7 arową powierzchnię do badań. 1.5 Charakterystyka przestrzeni badawczej Prezentowane stanowisko zlokalizowane jest na wschód od miejscowości Rzeczna, w odległości około 800 metrów, bezpośrednio przy obecnej drodze krajowej nr 7. Znajduje się ono na krawędzi doliny rzeki Wąskiej, na cyplowatym wzniesieniu. Obecnie teren otaczający omawiany obiekt w całości zajmują pastwiska państwowej stadniny koni. W wyniku przeprowadzonych prac wykopaliskowych zarejestrowano w sumie 6 obiektów nieruchomych, przy czym w żadnym z nich nie zarejestrowano substancji zabytkowej. Jedyny materiał ruchomy, jaki udało się pozyskać, pochodził ze styku warstw humusu oraz calca, i liczył 15 fragmentów ceramiki, którą wiązać można z kulturą łużycka (KŁ). Tak duża rozbieżność wyników badań powierzchniowych i wykopaliskowych budzi zdumienie i stawia pod znakiem zapytania jakość i rzetelność przeprowadzonego wcześniej rozpoznania archeologicznego. 6
dr Tomasz Zapaśnik 2 STUDIUM GEOMORFOLOGICZNE W celu opracowania niniejszego studium, 7 lipca br. autor przeprowadził wizję terenową stanowiska, pobrał próbę występującej tu skały oraz zapoznał się z istniejącymi publikacjami i materiałami archiwalnymi dotyczącymi tego rejonu. 2.1 Lokalizacja Stanowisko archeologiczne Kalsk 12 zlokalizowane na północnym brzegu rzeki Wąskiej, po zachodniej stronie drogi krajowej DK 7, na E od wsi Krosno Młyn (około 4 km na W od Pasłęka). Położone jest na tarasie zalewowym rzeki Wąska. Wieś Krosno Młyn położona jest w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, w gminie Pasłęk. Wieś jest siedzibą sołectwa Krosno. Kalsk 12 Sakówko 4 7
2.2 Budowa geologiczna W rejonie Pasłęka - także stanowiska archeologicznego Kalsk 12 występują gliny zwałowe zlodowacenia Sanu 2. Są to gliny zwałowe brązowe i szarobrązowe. Ich miąższość jest zmienna i wynosi od kilkudziesięciu metrów na obszarze południowowschodnim, do kilku metrów pod utworami budującymi Wyniesienie Elbląskie. Miąższość glin zwałowych w otworze badawczym 100 Zielonka Pasłęcka wynosi 50 m. Są to gliny zwałowe przewarstwione trzykrotnie iłami, mułkami i piaskami zastoiskowymi. Takie wykształcenie glin zwałowych zlodowacenia Sanu 2 jest związane z zaburzeniami glacitektonicznymi. Powierzchnia glin zwałowych porozcinana jest dolinami cieków stanowiących południowe dopływy rzeki Wąskiej. Doliny te wypełnione są osadami piaszczystymi (por. przekrój geologiczny). Piaski rzeczne towarzyszą większości cieków na omawianym obszarze. Są to piaski drobnoziarniste lub pylaste. Skład petrograficzny frakcji żwirowej w występującej w warstwie glin zwałowych w rejonie stanowiska wykazuje przewagę okruchów wapieni (średnio 38,6%) nad skałami krystalicznymi (średnio 27,5%).W grupie skał lokalnych występują głównie margle kredowe (średnio 21,5%) a w stropie glin zaznaczył się wzrost zawartości fosforytów i pirytu. Fragment Szczegółowej Mapy Geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Pasłęk (K.Petelski, A.Gondek., 2003) 8
Objaśnienia: 2 - namuły torfiaste; 3 - namuły piaszczyste; 8 - piaski rzeczne; 9 - piaski rzeczne tarasów zalewowych; 20- gliny zwałowe Przekrój geologiczny na linii Krosno Młyn Pasłęk Zielonka Pasłęcka (K.Petelski, A.Gondek. SMGP 1 : 50 000, ark. Pasłęk, 2003) Objaśnienia: 2 - namuły torfiaste; 3 - namuły piaszczyste; 8 - piaski rzeczne; 9 - piaski rzeczne tarasów zalewowych; 20- gliny zwałowe 2.3 Geomorfologia 9
Pod względem geomorfologicznym obszar, na którym zlokalizowane jest omawiane stanowisko archeologiczne, zalicza się zgodnie z klasyfikacją J. Kondrackiego (Geografia regionalna Polski, 2009) do Pojezierza Iławskiego, które stanowi wschodnią część Pojezierza Wschodniopomorskiego. Morfologia powierzchni tego obszaru jest zróżnicowana. Na S od badanego stanowiska wznosi się wysoczyzna morenowa. Rzeźba ta została ukształtowana w wyniku deglacjacji ostatniego lądolodu zlodowacenia Wisły, działalności wód roztopowych, erozji i akumulacji rzek i jezior oraz procesów wietrzeniowych. Rzędne terenu wahają się w tym miejscu od około 6 m npm. w osi doliny rzeki Wąska, do ponad 26 m npm. na S od analizowanego stanowiska archeologicznego. Dolina rzeki Wąskiej to rynna subglacjalna wykorzystana przez rzekę. Jest ona głęboko wcięta w otaczające ją wysoczyzny polodowcowe.w części wschodniej obszaru wysokość krawędzi doliny Wąskiej wynosi około 30 m i maleje ku zachodowi osiągając 20 m w rejonie, gdzie rzeka wpływa na obszar Żuław Wiślanych. 2.4 Fizjografia Obszar gminy Pasłęk jest zróżnicowany pod względem przyrodniczym. Gmina leży na terenie następujących mezoregionów geograficznych Wysoczyzny Elbląskiej, Żuław Wiślanych, Równiny Warmińskiej i Pojezierza Iławskiego. Ważną i dominującą rolę w krajobrazie rejonu stanowiska archeologicznego Kalsk 12 odgrywa rzeka Wąska. Zbudowane z glin zwałowych zbocza doliny są silnie podcięte przez zakola rzeki i porozcinane bocznymi 10
dolinkami podobnymi do jarów. Silna erozja, zaznaczająca się w dolinie, związana jest z nisko położoną bazą erozyjną. W dolinie Wąskiej - poniżej krawędzi ograniczającej dolinę - znajdują się dwa poziomy tarasów rzecznych: tarasy zalewowe oraz tarasy wyższe, nadzalewowe. Wysoczyzna morenowa falista otaczająca dolinę Wąskiej w pobliżu wschodniej granicy obszaru posiada wysokość około sześćdziesięciu kilku metrów n.p.m. Wysokość ta maleje w kierunku zachodnim osiągając w rejonie Żuław Wiślanych dwadzieścia kilka metrów n.p.m. Jednocześnie wysoczyzna ta wznosi się ku północy i południowi po obu stronach doliny Wąskiej. Gmina Pasłęk zajmuje obszar 264,39 km², w tym: użytki rolne: 74% użytki leśne: 14% Gmina stanowi 18,48% powierzchni powiatu elbląskiego. 11
Mgr Igor Maciszewski 3. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH W wyniku badań archeologicznych przeprowadzonych w Kalsku na stanowisku nr 12 zadokumentowano 6 obiektów nieruchomych. Z racji faktu nie znalezienia w ich wypełniskach żadnych zabytków ruchomych nie można było określić ich chronologii. Z uwagi na pozyskanie 15 luźnych fragmentów ceramiki związanej z KŁ, jak również na odnalezioną w pobliżu przedmiotowego stanowiska dużą osadę kultury łużyckiej (stan. Sakówko 4) można zaryzykować tezę, iż obiekty nieruchome, zarejestrowane w trakcie badań wykopaliskowych na stanowisku Kalsk 12 można wiązać z osadnictwem KŁ. Jest to jednak tylko hipoteza, na której potwierdzenie nie ma wystarczająco mocnych dowodów. palenisko. Wśród wszystkich obiektów wyróżniono 4 jamy, jeden dołek posłupowy oraz jedno Ob. 1 Nr roboczy A / 1 Nr inw. Kalsk 12/A / 1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar b1 poziom niw. stropu długość szerokość głębokość 10,17 m. npm. 32 cm 32 cm 14 cm kształt plan profil kolisty nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia ceramika kości krzemienie metale inne 12
chronologia wypełnisko jednorodne x różnorodne opis warstw: 1a szara próchnica słabo zbielicowana Ob. 2 Nr roboczy A / 2 Nr inw. Kalsk 12/A / 2 funkcja jama hektar A ar c1 poziom niw. stropu długość szerokość głębokość 268 cm 115 cm 20 cm 9,95 m. npm. kształt plan profil półowalny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne wypełnisko jednorodne x różnorodne opis warstw: 2a warstwa plamista szaro-brązowej próchnicy z domieszkąpiasku Ob. 3 Nr roboczy A / 3 Nr inw. Kalsk 12/A / 3 funkcja jama hektar A ar e1 poziom niw. stropu 9,52 m. npm. 13
długość szerokość głębokość kształt 100 cm 82 cm 16 cm plan profil owalny nieckowaty zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia chronologia wypełnisko jednorodne x różnorodne opis warstw: 3a ciemnoszara słabo zbielicowana próchnica Ob. 4 Nr roboczy A / 4 Nr inw. Kalsk 12/A / 4 funkcja jama hektar A ar e1 poziom niw. stropu długość szerokość głębokość 134 cm 110 cm 12 cm 9,59 m. npm. kształt plan profil owalny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne wypełnisko jednorodne x różnorodne 14
opis warstw: 4a ciemnoszara słabo zbielicowana próchnica Ob. 5 Nr roboczy A / 5 Nr inw. Kalsk 12/A / 5 funkcja palenisko hektar A ar f1 poziom niw. stropu długość szerokość głębokość 150 cm 130 cm 20 cm 9,57 m. npm. kształt plan profil owalny nieckowaty zabytki ruchome faza zasiedlenia chronologia ceramika kości krzemienie metale inne wypełnisko jednorodne x różnorodne opis warstw: 5a ciemnobrunatna próchnica ze spalenizną Ob. 6 Nr roboczy A / 6 Nr inw. Kalsk 12/A / 6 funkcja jama hektar A ar g1 poziom niw. stropu długość 150 cm 9,66 m. npm. szerokość 110 cm 15
głębokość kształt plan profil 50 cm owalny nieckowaty zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia chronologia wypełnisko jednorodne x różnorodne opis warstw: 6a ciemnoszara słabo zbielicowana próchnica Tabela 3.1 Charakterystyka obiektów nieruchomych Nr inw. Nr roboczy (hektar/ar) Funkcja Lokalizacja (hektar/ar) A1 A1 dołek posłupowy Ab1 WM I A2 A2 jama Ac1 WM I A3 A3 jama Ae1 WM I A4 A4 jama Ae1 WM I A5 A5 palenisko Af1 WM I A6 A6 jama Ag1 WM I Poziom eksploracyjn y Długość x szerokość x głębokość (w cm) plan Kształt profil 32x32x14 kolisty nieckowaty 268x115x 20 100x82x1 6 134x110x 12 150x130x 20 150x110x 50 półowal ny owalny owalny owalny owalny nieckowaty nieckowaty nieckowaty nieckowaty nieckowaty Zabytki ruchome ceramik a inne Chronologia - - - - - - - - - - - - - - - - - - 16
Mgr Igor Maciszewski 4.ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH Podczas sezonu wykopaliskowego 2010 r. na stanowisku Kalsk 12 pozyskano w sumie 15 fragmentów ceramiki, przy czym żaden z nich nie został znaleziony w wypełniskach obiektów. Tablica 4.1 Zbiór zabytków na stanowisku Kalsk 12 Nr inw. cer. krzem. kości zab. wydz. (funkcja) ilość obiekt warstwa hektar/ ar uwagi 1 X - - - 8 - WM 0-1 A c1 KŁ 2 X - - - 7 - WM 0-1 A f1 KŁ Cały materiał ruchomy zarejestrowany został podczas usuwania nadkładów podglebia i łączony może być z kulturą łużycką (KŁ). Ze względu na miejsce pozyskania zabytków należy mieć na uwadze, iż ich obecność na omawianym stanowisku związana może być z czynnikami poza antropogenicznymi, np. z sezonowym zalewaniem przebadanego obszaru przez pobliską rzekę. Zarejestrowana na stanowisku ceramika charakteryzowała się silnym zniszczeniem i rozdrobnieniem, co w połączeniu z bardzo niewielką jej ilością znacząco ograniczyło możliwości badawcze. Brak zarejestrowanych części charakterystycznych, tj. ułamków zdobionych, fragmentów den i wylewów zawęził prowadzone tu rozważania do analizy technologicznej. Oparta ona została na systemie wypracowanym w środowisku poznańskim (Czerniak, Kośko 1980, Czebreszuk 1996, Ignaczak 2002, Ignaczak 2007), chociaż z racji zbyt małej próby materiału jej wyniki nie mogą zostać uznane za wymierne. Wśród 15 fragmentów dwa zostały wykluczone z racji zbyt dużego stopnia destrukcji tudzież niewielkich gabarytów (poniżej 2 cm średnicy). Wśród pozostałych dominowały fragmenty o czarnym przełomie, oparte na domieszce średniej ilości różowego tłucznia kamiennego i chropowaconej fakturze powierzchni (10 fragmentów), dość dobrze wypalone. Pozostałe trzy ułamki charakteryzowały się dwubarwnym przełomem i dużą ilością domieszki różnobarwnego tłucznia kamiennego oraz średniej jakości wypałem. 18
Mgr Igor Maciszewski PODSUMOWANIE Przedstawione w powyższych rozdziałach wyniki badań wykopaliskowych, przeprowadzonych w 2010 roku na stanowisku Kalsk 12, uprawniają do przyjęcia tezy o małej wartości naukowej stanowiska. Olbrzymia sprzeczność między rezultatami badań powierzchniowych a wykopaliskowych stawia pod znakiem zapytania jakość prac rozpoznawczych. Przeprowadzone przez wykonawcę, po odsłonięciu przestrzeni przeznaczonej do badań, weryfikacyjne rozpoznanie archeologiczne w pobliżu stanowiska nie potwierdziło występowania reliktów innych niż KŁ kultur, a i to w bardzo ograniczonym zakresie (zaledwie 2 fragmenty ceramiki w kretowinach). Za karygodny należy uznać brak przeprowadzonych sondaży, które pozwoliły by zweryfikować tezę o 5 (sic!) fazach zasiedlenia przedmiotowego stanowiska. Brak materiałów zabytkowych uniemożliwił określenie chronologii obiektów nieruchomych, a obecność ceramiki KŁ, z uwagi na lokalizację stanowiska w strefie zalewowej pobliskiej rzeki, uznać można za przypadkową, bądź też związaną z nieokreśloną aktywnością gospodarczą mieszkańców pobliskiej osady (stan. Sakówko 4). 19
TABLICE 20
Kalsk stan. 12 (AUT 29) gm. Pasłęk, woj. warmińsko-mazurskie. Lokalizacja stanowiska, skala 1: 5 000.
WYBÓR ZDJĘĆ Ryc. 1. Ar Ac1 dwiartki ab spąg WM I Ryc. 2. Ar Af1 dwiartki ac spąg WM I
Ryc. 3. Ar Ae1 obiekt A3 plan płaski Ryc. 4. Ar Ae1 obiekt A3 profil N
Ryc. 5. Ar Af1 obiekt A5 profil SW