Czym jest alergia?...uczulenie to nic innego jak dziwna lub omyłkowa odpowiedź układu odpornościowego. Tak, jakby organizm źle rozpoznał bodziec i zareagował na nieszkodliwą substancję w sposób wręcz... paniczny. Natura wyposażyła każdego człowieka w niepowtarzalny system obronny, chroniący go przed inwazją szkodliwych substancji z zewnątrz i umożliwiający bezpieczne funkcjonowanie w środowisku czynników, które w mniejszym lub większym stopniu mogą człowiekowi zagrażać. System immunologiczny alergika traktuje nieszkodliwe dla większości innych ludzi substancje, zwane alergenami, jak niebezpiecznego wroga i podejmuje z nimi walkę. Bronią układu odpornościowego jest histamina (substancja wytwarzana w tkankach ciała przez tzw. komórki tuczne), która uruchamia siły obronne organizmu. Na dany sygnał produkcja histaminy lawinowo wzrasta, powodując mniejszy lub większy atak histerii. Alergeny mogą przeniknąć przez skórę oraz błony śluzowe. Konkretne objawy zależą od miejsca, przez które przeniknął alergen. Może to być zaczerwienienie i pieczenie skóry, łuszczenie się jej i/lub swędząca wysypka; ból, pieczenie i/lub łzawienie oczu; obfity wodnisty katar lub uczucie zatkanego nosa; kaszel i/lub duszności; bóle brzucha i/lub biegunka itp. Reakcją jest zawsze stan zapalny. Obciążeni cechą nadwrażliwości ludzie, różnią się od pozostałych tym, że ich układ odpornościowy niewspółmiernie szybciej i silniej reaguje na wszelkie szkodliwe czynniki z zewnątrz, jest tym samym bardziej czuły i wrażliwy. To, co dla w pełni 8
zdrowego człowieka jest dobre, wskazane lub obojętne, dla alergika może być źródłem dolegliwości, a niekiedy nawet zagrożeniem życia. Choroba alergiczna to inaczej alergiczny stan zapalny dotyczący jednego lub kilku narządów. Proces zapalny jest związany z reakcją alergenu i swoistych dla niego przeciwciał, które muszą się połączyć, aby doszło do wystąpienia objawów. 9
Jaki wpływ na powstawanie chorób alergicznych ma środowisko? Aby zrozumieć istotę problemu, trzeba cofnąć się w czasie... Nasi przodkowie cierpieli na alergie znacznie rzadziej. Na co dzień ich system odpornościowy musiał radzić sobie z olbrzymią ilością bakterii, wirusów i innych drobnoustrojów. Z biegiem czasu postęp medycyny oraz wzrost dbałości o higienę doprowadziły do eliminacji wielu groźnych dla ludzi czynników. Najprawdopodobniej w wyniku mniejszego narażenia na kontakty z nimi układ odpornościowy zaczął kierować swoje siły przeciwko fałszywym wrogom, czyli alergenom. Dodatkowo, do powstawania chorób alergicznych przyczyniają się zmiany w środowisku, w którym żyjemy. Obecne w nim zanieczyszczenia chemiczne niszczą naturalną warstwę ochronną błony śluzowe nosa i żołądka powodując to, że alergeny łatwo przedostają się do organizmu. Ciągła walka z substancjami trującymi z powietrza i wody wyczerpuje układ immunologiczny. Alergia jest reakcją na życie w przekształconym przez człowieka środowisku. Ewolucja przyzwyczaiła organizm ludzki do walki z zarazkami, cywilizacja pozbawiła go tego zajęcia. W krajach słabiej rozwiniętych gospodarczo, gdzie wielu ludzi choruje na choroby zakaźne, żyje w niehigienicznych warunkach i cierpi z powodu niedożywienia, alergie należą do rzadkości. Wzrost zawartości toksyn w ziemi i powietrzu, które docierają do naszego ciała bezpośrednio przez układ pokarmowy, to tylko część problemu. Na nasz organizm działają toksyczne materiały budowlane, farby, lakiery, kosmetyki, detergenty i wiele innych substancji, których on nie potrafi przetworzyć. Obciążenie tymi substancjami staje się zbyt duże. Reakcja alergiczna stanowi jakby wentyl bezpieczeństwa i sygnał ostrzegawczy zarazem. 10
Czy alergia jest dziedziczna? Alergia choroby alergiczne mają podłoże genetyczne i mogą być dziedziczone, choć przez swoją złożoność, zjawisko to nie zostało jeszcze dobrze poznane i opisane. Szacuje się, że jeśli alergię ma jedno z rodziców, to istnieje 30-procentowe prawdopodobieństwo, że choroba dotknie również dziecko. Jeśli na alergię cierpią oboje rodzice prawdopodobieństwo wystąpienia alergii u dziecka wzrasta do 70 procent. Oczywiście nie dzieje się to automatycznie: koniecznym warunkiem, by alergia rozwinęła się w młodym organizmie, jest szybkie (jeszcze w wieku niemowlęcym) zetknięcie się z substancją uczulającą, i to w odpowiednio dużym stężeniu. Dziedziczy się jednak tylko ogólną skłonność do alergii. Oznacza to, że jeśli oboje rodzice są astmatykami, to dziecko nie musi cierpieć na astmę, lecz np. chorować na katar sienny. Alergia może jednak powstać na skutek nowych zmian mutacji w obrębie zapisu genetycznego i pojawiać się w rodzinach, w których dotąd ich nie obserwowano. Można mieć zakodowaną w genach predyspozycję do uczuleń, a mimo to nigdy nie mieć objawów alergii. Genetykom udało się jak dotąd zdemaskować kilka chromosomów związanych z dziedziczeniem chorób alergicznych. Ludzi cierpiących na dziedziczną alergię określa się mianem atopików. Dla własnego bezpieczeństwa lepiej założyć, że każdemu może się to przytrafić. 11
Jaki wpływ na powstawanie chorób alergicznych ma stres? Stres i emocje mogą nasilić objawy chorób alergicznych. Wszelkie niekorzystne stany psychiczne, nadmierne pobudzenie emocjonalne, stany lękowe czy też zły nastrój nie służą uczuleniowcom. Obawa przed reakcją uczuleniową czy niespodziewanym atakiem choroby może jej objawy wywołać lub nasilić. Dlatego alergikom zaleca się spokojny, uregulowany tryb życia. Ważne jest wyciszenie po intensywnie spędzonym dniu, oddalenie trosk i zdrowy sen. Relaks psychiczny motywuje do prawidłowego funkcjonowania cały organizm! I choć stresu nie sposób uniknąć, spróbujmy go obłaskawić. Znajdźmy czas nie tylko na obowiązki i pracę, lecz również odpoczynek, przyjaźń, miłość... Jaki wpływ na powstawanie alergii ma dieta? Współczesny tryb życia, z całą jego nerwowością, pośpiechem i pogonią za sukcesem, w połączeniu z niezdrowymi nawykami żywieniowymi sprzyja rozwojowi chorób alergicznych na dużą skalę. Wystarczy spojrzeć na listę dodatków do żywności. Zwykły bochenek chleba może zawierać uszlachetnioną mąkę pszenną, konserwanty, syntetyczne witaminy, benzoesany i inne środki chemiczne utrwalające puszystość i gładkość ciasta. A przecież kromka chleba to tylko niewielka część naszej codziennej diety. Dlatego ważne jest, abyśmy starali się wprowadzać do naszej diety produkty jak najmniej przetworzone, zawierające jak najmniej konserwantów i innych dodatków chemicznych. Zaleca się żywność pochodzącą z tzw. upraw ekologicznych. Ważne jest też to, aby nasze codzienne menu było jak najbardziej urozmaicone. Nadmierne spożywanie niektórych pokarmów może bowiem prowadzić do alergii. 12
Jakie są objawy chorób alergicznych? Aby doszło do powstania uczulenia nadwrażliwości na dany alergen, musi zajść pewien proces. Proces ten złożony jest z dwóch faz: Fazy uczulenia się, czyli wyzwalania reakcji immunologicznej przez alergen. Fazy reakcji alergicznej, alergicznego procesu zapalnego, w wyniku której pojawiają się charakterystyczne objawy. Gdy alergen jest już w organizmie, ten broni się, zwiększając produkcję histaminy. Wywołuje ona np. miejscowe zaczerwienienie skóry, obrzmienie i ból. Powstaje długotrwały stan zapalny. Drażniona jego objawami błona śluzowa reaguje wyciekiem. Nos swędzi, kicha, jest pełen wodnistego kataru, utrudniając swobodne oddychanie. Pojawia się łzawienie z oczu, swędzenie podniebienia, gardła, światłowstręt, zaczerwienienie całej twarzy, a nawet obrzęk (nosa, warg). Mogą pojawić się bóle głowy, brak apetytu. Histamina zmienia właściwości błony komórkowej, powodując skurcze mięśni okrężnych oskrzeli, co utrudnia astmatykom oddychanie. Z kolei błona śluzowa żołądka reaguje biegunką. Skóra uczulona na alergen reaguje zaczerwienieniem, swędzeniem, pokrzywką. Do najbardziej nieprzyjemnych objawów reakcji alergicznej należą objawy ze strony układu pokarmowego (wymioty, biegunka), oddechowego (obrzęk krtani, objawy astmatyczne) oraz nerwowego (drażliwość, nieustający niepokój). 14
Jakie są typy reakcji uczuleniowych? Typ I zwany natychmiastowym zależy od udziału przeciwciał IgE produkowanych w odpowiedzi na swoisty alergen. W tej grupie znajduje się większość chorób alergicznych, m.in. astma na tle alergicznym, katar sienny, atopowe zapalenie skóry, alergiczne zapalenie spojówek. Typ II czyli reakcje alergiczne zwane cytotoksycznymi. Biorą w nich udział inne rodzaje przeciwciał, które spłaszczają konkretny rodzaj komórek, np. erytrocytów. Kontakt z alergenem prowadzi do rozpadu tych komórek. Reakcje takie mogą powodować zażywane lekarstwa. Mamy wtedy do czynienia z tzw. cytotoksycznymi odczynami polekowymi. Typ III zwany typem choroby posurowiczej związany jest z obecnością we krwi połączonych z sobą alergenów i przeciwciał, tworzących tzw. kompleksy immunologiczne. Taki typ reakcji wystąpić może po przetoczeniu niezgodnej grupowo krwi, obcego gatunkowo białka (np. surowicy odpornościowej), ale także po użądleniu przez niektóre owady. Typ IV komórkowy to nadwrażliwość typu późnego, zależna od udziału komórek układu odpornościowego zwanych limfocytami. Przykład stanowi reakcja na tuberkulinę, którą obserwuje się w próbie tuberkulinowej. Po 48-72 godzinach dochodzi do powstania bąbla na skórze w miejscu wstrzyknięcia tuberkuliny. 15
Co powinniśmy wiedzieć o alergenach? Oprócz ochronnych przeciwciał, nasz system odpornościowy może także wytwarzać przeciwciała skierowane przeciwko cząsteczkom, przed którymi niekoniecznie musimy się bronić. U ludzi ze skłonnością do alergii narażenie na kontakt z substancjami zwanymi alergenami, czyli wyzwalaczami alergii, może spowodować produkcję lub nadprodukcję przeciwciał. Dlatego poznanie alergenów jest tak bardzo istotne. Alergen jest substancją mogącą wchodzić w reakcje z układem immunologicznym i odpowiednio go modulować. W wyniku tego procesu powstaje pamięć immunologiczna i może rozwijać się alergia. W obu zjawiskach biorą udział komór - ki układu immunologicznego zwane limfocytami. Są to pewne szcze gólne odmiany białych krwinek. Jedne z nich limfocyty T, walczą z obcymi komórkami bezpośrednio i eliminują je (np. komórki zakażone wirusem). Inne natomiast tzw. limfocyty B produkują przeciwciała, które opłaszczają nieprzyjaciela i pomagają w jego usunięciu. Wszystkie gwałtowne reakcje alergiczne zależą właśnie od krążących stale we krwi, a zatem wszechobecnych, przeciwciał należących do klasy IgE. Reakcje alergiczne rozwijające się dłużej w czasie zależą od limfocytów T 1. Nie wiadomo nadal, dlaczego nasz organizm myli niektóre substancje z groźnymi toksynami i zaciekle je zwalcza. Normalnie 1 A. Szmurło, Czy moje dziecko ma alergię?, Wydawca GlaxoWellcome, Warszawa 1998, s. 6. 16
powinien je po prostu usunąć. Tymczasem (przy pierwszym kontakcie) zapamiętuje sobie daną substancję jako groźną i gdy ta ponownie pojawi się w naszym otoczeniu, natychmiast przystępuje do kontrataku. Jakie są rodzaje alergenów? Alergenami może być wszystko, co znajduje się w naszym otoczeniu i naszym organizmie. Substancje te występują niemal wszędzie w domu, na dworze, w miejscu pracy, szkole itp. Najczęściej reakcję alergiczną powodują: Alergeny wziewne, które dostają się do naszego ciała drogami oddechowymi, np.: alergeny kurzu domowego są mieszaniną wielu alergenów środowiskowych, m.in. roztoczy, karaczanów, sierści zwierząt domowych, pleśni, pyłków roślin; alergeny roztoczy kurzu domowego występują wszędzie, dlatego są najczęstszą przyczyną alergii; alergeny pyłków traw, drzew, krzewów, chwastów pojawiają się w okresie pylenia niektórych roślin, dlatego są określane jako sezonowe; alergeny zwierzęce ich źródłem są zwierzęta domowe; najsilniej alergizują koty, w mniejszym stopniu psy, rzadziej ptaki lub gryzonie; alergeny grzybów najczęściej występują w źle wentylowanych lub zawilgoconych pomieszczeniach. Alergeny pokarmowe, które dostają się do naszego ciała drogami pokarmowymi, np. białko mleka krowiego, gluten, jajka, warzywa, owoce. Alergeny kontaktowe, które przez swoje stałe działanie miejscowe na skórę wytwarzają stan uczulenia zwanego wypryskiem kontaktowym, np. związki chemiczne, kosmetyki, wełna, dym papierosowy, metale (zwłaszcza nikiel, chrom). Alergeny zawodowe są to różnorodne substancje ściśle związane z określonym miejscem i rodzajem pracy. 17
Alergeny iniekcyjne, m.in. jad owadów. Leki. Drobnoustroje alergenami są części składowe bakterii lub wirusów albo wytwarzane przez nie substancje. Pod ich wpływem powstają w organizmie uczulone komórki, które biorą udział w dalszych etapach uczulenia. Czasami stosowany jest system klasyfikacyjny odnoszący się do pochodzenia alergenu. Mówimy wówczas o: alergenach zwierzęcych, np. białko zwierzęce, sierść; alergenach roślinnych, np. pyłek kwiatowy, olejki eteryczne, grzyby pleśniowe; alergenach chemicznych, np. konserwanty, pyły przemysłowe, kosmetyki. Niestety lista alergenów jest bardzo długa i jeszcze niezamknięta, gdyż chemizacja naszego życia sprzyja powstawaniu ciągle nowych substancji, które mogą stać się alergenami. 18