Prof. dr hab. inż. Zenon Pijanowski ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W ASPEKCIE POLITYKI ROLNEJ WYZWANIA WOBEC: ADMINISTRACJI, ORGANIZACJI ROLNICZYCH I TECHNICZNYCH ORAZ NAUKI, Konf. SGGW, 16-17.11.2009 Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie. 1
Rozwój cywilizacyjny na przykładzie EUROPY 2 Wg. Schöna - 1996
Przestrzeń - wybrane elementy 3
Stosunki własnościowe Stary stan (1958) 4
Stosunki własnościowe Nowy stan (1982) 5
Problematyka rozwoju obszarów wiejskich do 1.maja 2004 r. Analiza stanu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w aspekcie polityki strukturalnej Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie w ciągu ostatnich 170 lat zależny jest od stanu rozwoju cywilizacyjnego oraz polityki gospodarczej poszczególnych państw, a szczególnie tej jej części definiowanej jako polityka rolna. Pojęcie to pojawiło się w naukach ekonomicznych po raz pierwszy w końcu XIX w., obowiązuje do dziś i obejmuje: ogół zasad jakimi państwo posługuje się przy udzielaniu pomocy finansowej dla rozwoju wsi i rolnictwa. Obecnie wielu ekonomistów przedsięwzięcia te dzieli na: cenowo-dochodowe, socjalne i strukturalne. 6
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1969-1989 POLITYKA ROLNA Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna Przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu polityki strukturalnej stanowią fundament rozwoju wsi i rolnictwa. 7
Działania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2008 okres 1918 1939 okres 1944 1989 okres 1944-1956 okres 1957-1989 - okres 1957 69 Gomułki - okres 1970 80 Gierka - okres 1981 1989 Jaruzelskiego okres 1990 do akcesji w 2004 okres po 1. maja 2004 8
Działania w ramach polityki rolnej w latach 1918-2004 Okres 1918 1939 Odzyskanie w 1918r. niepodległości przez Polskę związane było z integracją obszarów o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. Postawiono na politykę strukturalną, przyjmując przez Sejm II RP podstawowe akty prawne: - ustawę o reformie rolnej (1919 ), - melioracjach rolnych ( 1921 ), - scaleniach gruntów ( 1923 ). Sposoby prowadzenia inwestycji, jak i ich zakres były podobne jak w wiodących krajach Europy. Tworzono spółki melioracyjne lub stowarzyszenia, będące głównym inwestorem tych przedsięwzięć. Zmeliorowano 2.5 mln ha użytków rolnych, Scalono 5.4 mln użytków rolnych i leśnych należących do 860 tyś. gospodarstw położonych w 10 tyś. wsiach. Rekordowo w 1931r scalono 566 tyś. ha. 9
Scalenie gruntów a rozwój wsi Łapsze Niżne 10
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1918-1939 Polityka rolna Polityka strukturalna Obwałowania rzek i ochrona przed powodzią, Melioracje wodne Scalenia Budownictwo inwentarskie Infrastruktura Rozwój wsi 11
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1956-1968 Polityka rolna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WZMW Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospodarstwa rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne 12
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1969-1989 Polityka rolna Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WBGiTR; WZIR Renty i emerytury Służba zdrowia Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospodarstwa rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne Scalenia gruntów Budownictwo rolnicze 13
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1944-1989 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze i polityczne wytwarzanie środków żywnościowych zwierzęcych) - produkcja rolnicza 14 (roślinnych i (melioracje, scalenia, budownictwo inwentarskie, mechanizacja, produkcja nawozów, i t p.) tworzenie sektora państwowego i spółdzielczego (kosztem rozwoju gospodarstw rodzinnych) nie wytworzono procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich powiązanego z planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska itp..
Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa po roku 1989 1989 rok - nowy system społeczno-polityczny obowiązują zasady gospodarki wolnorynkowej ceny na produkty rolne ustala RYNEK (brak dopłat) brak pomocy dla sektora rolnego praktyczna likwidacja polityki strukturalnej ( melioracji, scaleń, i innych inwestycji.) od 1998 r. za rozwój obszarów wiejskich odpowiedzialne są władze samorządowe (marszałek) 15
Przykłady spadku pogłowia zwierząt gospodarskich (w tys. sztuk) Wyszczególnienie 1989 1995 2001 2005 2008 Bydło ogółem 10 730 7 310 5 400 5 390 5 564 w tym krowy 4 994 3 579 2 866 Trzoda chlewna 18 835 20 418 15 587 Owce 4 409 713 305 Konie 973 636 537 2 810 2 772 17 900 14 242 280 269 418 325 Produkcja mleka (w mln Ton) 15 926 11 303 10 813 11 900 Kontygent 9 500 16
Indeksy parytetu dochodów w latach 1979-1997 (%) /wg. Wosia/ 17
Powierzchnia drenowań w latach 1986-1997 (w tys. ha) 140,0 120,0 100,0 111,0 126,0 140,0 129,0 116,0 80,0 60,0 45,0 40,0 26,0 20,0 19,0 15,7 9,3 8,6 10,1 0,0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 199 4 18 1995 1996 1997
1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 rozmiary scaleń i wymiany gruntów [w tys. ha] Powierzchnia scaleń UR w latach 1969-2008 (w tys. ha) 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 19 rok
Zużycie nawozów mineralnych, wapna nawozowego oraz pestycydów w latach 1950/51-1995/96 (%) /wg. Wosia/ A - NPK w kg na ha UR B - CaO w kg na ha UR C - pestycydy w kg substancji czynnej na 100 ha GO B A C 20
Rozwój obszarów wiejskich w latach 1990-2004 Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych)- polityka liberalna (bez wsparcia państwa) likwidacja polityki strukturalnej (melioracje, scalenia, budownictwo wiejskie (inwentarskie), i t p.) tworzenie dokumentów strategicznych polityki rolnej programy przedakcesyjne ( 3 progr. PHARE, SAPARD) nie wytworzono procesu inwestycyjnego rozwoju obszarów wiejskich ( powiązanego z planowaniem przestrzennym i innymi aktami prawnymi) 21
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1956-2004 Dla całego obszaru Polski obowiązywała jednolita polityka rolna. Wyjątek lata 1985 89 w którym obowiązywała uchwała górska Negocjacje zasad przyjęcia WPR 22
Elementy polityki rolnej Polski w latach 1944-2004 1. maj 2004 INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ Przyjęto politykę rolną Unii Europejskiej Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich? Czy możliwa jest właściwa realizacja założeń polityki strukturalnej UE na obszarach wiejskich w Polsce w oparciu o obecnie obowiązujące prawo (krajowe) i struktury administracji? 23
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2004-2006 Sektorowy Program Operacyjny (SPO) Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Wsparcie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich w tym w rolnictwie 11 ( 3 ) 1.495 ( 20 + 140 + 40 ) 13,4% ; 4,24% Wsparcie dla ekologizacji obszarów wiejskich oraz odpływu części ludności wiejskiej z rolnictwa 9 ( 0 ) 2.878 ( 0 ) 24
Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa 2007-2013 WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH 15.043 Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego 7.142 ; 0.43 10 6,0% ; 2,8% Poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich 5.581 ; 0 6 Jakość życia na obszarach wiejskich 2.320 ; 1,200 5 51,7% 7.9% LEADER 25
Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w ujęciu województw 60 50 53,1 46,8 40 38,9 30 32,9 29,3 27,1 24,6 20 10 18,9 18,1 17,1 17,7 13,7 11,9 9,9 8,8 7,1 0 26
Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich POLSKI POŁUDNIOWO - WSCHODNIEJ P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: 1. ROLNIKÓW I ORGANIZACJ WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO 2. ADMINISTRACJI 27
Rozwój obszarów wiejskich po 2013 roku (wydzielenie nowej osi - inwestycyjnej) Rozwój obszarów wiejskich Scalenie gruntów Gospodarowanie wodą Odnowa wsi 28
Warunki właściwej realizacji polityki strukturalnej na obszarach wiejskich w Polsce po akcesji Wprowadzenie nowego procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich. Proponowana nazwa - Kształtowanie i Rozwój Obszarów Wiejskich (schemat postępowania) opartego na inżynierii systemowej Opracowanie nowej ustawy o kształtowaniu i rozwoju obszarów wiejskich ( w miejsce ustawy o scaleniach) Wskutek ustawy nastąpić musi zmiana modelu administracji odpowiedzialnej za restrukturyzację i rozwój obszarów wiejskich (WZMiUW, WBGiTR, uporządkowanie niektórych kompetencji leżących obecnie w gestii Wójta, Starosty, Marszałka, Wojewody) Propozycja powołanie Dyrekcji dla Kształtowania i Rozwoju Obszarów Wiejskich 29
Schemat nowego Postępowania dla Kształtowania Rozwoju Obszarów Wiejskich Projekt Generalny Faza planowania (koordynacji) Planowanie przestrzenne Obszary zabudowane Infrastruktura Tereny otwarte Planowanie rolnicze Plany ochrony Ochrona p. powodz. Tereny inwestycyjne Plan odnowy wsi Infrastr. rolnicza Kszt. krajobrazu Inne plany Kompleksowa realizacja Faza realizacji (wieloletnia i kompleksowa, wg przyjętych etapów) Przygotowanie terenów pod inwestycje w ramach scaleń i wymiany gruntów budowlanych Kompleksowa realizacja urządzeń infrastruktury technicznej Infrastruktura socjalna Kompleksowa realizacja odnowy wsi i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich jednostek osadniczych Scalenie i wymiana gruntów przy szczególnym uwzględnieniu istniejących dzierżaw Drogi rolnicze Przygotowanie terenów pod duże inwestycje publiczne (autostrady, ochrona p. powodzią itp.) Melioracje wodne (podstawowe i szczegółowe) Inwestycje na rzecz ochrony przyrody, krajobrazu i dóbr kulturowych 30
Inżynieria Systemowa System celów
Inżynieria Systemowa Matryca konfliktów
Przykład stosunków własnościowych w Województwie Małopolskim 33
Nowa organizacja przestrzeni wiejskiej 34
ROZWÓJ ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH W EUROPIE I W POLSCE DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ 35