Biologia (SP) WW Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: wskazuje na różnorodność cech morfologicznych ptaków; wyjaśnia pojęcia migracji zwierząt, obszarów lęgowisk, obszarów zimowisk oraz lotu aktywnego; podaje przyczyny wędrówek ptaków; charakteryzuje rodzaje piór i ich znaczenie dla przystosowania ptaków do lotu; wyjaśnia, w jaki sposób ptaki mogą oszczędzać energię podczas lotu. Metody i formy pracy pogadanka; praca z tekstem źródłowym; obserwacja; doświadczenie; praca indywidualna, w parach, w grupach i z klasą. Środki dydaktyczne film Podniebna podróż; zdjęcia w kopertach; karta pracy; zestaw do obserwacji (różne rodzaje piór sterówki lub lotki, lupa, pojemnik z wodą); tekst źródłowy; opcjonalnie zestaw do doświadczenia (herbata w saszetkach, nożyczki, zapałki, talerz); quiz. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Biologia II. Różnorodność życia. 7. Różnorodność i jedność świata zwierząt: 12) Ptaki uczeń: a) przedstawia różnorodność środowisk życia i cech morfologicznych ptaków, b) dokonuje obserwacji przedstawicieli ptaków (zdjęcia, filmy, schematy, okazy naturalne w terenie itd.) i przedstawia ich cechy wspólne oraz opisuje przystosowania ptaków do lotu. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Podniebna podróż. Uczniowie powinni dysponować podstawową wiedzą na temat ptaków oraz ich budowy. Przed zajęciami nauczyciel drukuje odpowiednie materiały. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel dzieli klasę na kilkuosobowe grupy i rozdaje koperty ze zdjęciami ptaków (patrz s. 6 8). Uczniowie porządkują otrzymane ilustracje według dowolnie wybranego kryterium. Po upływie ustalonego czasu każda grupa prezentuje swoją pracę, uzasadniając wybór. Prowadzący może uzupełnić wypowiedzi uczniów, zwracając uwagę na różnorodność ptaków (sposób zdobywania pożywienia, środowisko życia, sposób gniazdowania, wielkość itp.). Przypomina, że wszystkie występujące na ilustracjach ptaki są bohaterami filmu Podniebny lot, i wskazuje, że ich wspólną cechą jest odbywanie długich wędrówek od miejsc lęgowych do miejsc zimowania, po czym podaje temat i cele lekcji. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel prosi uczniów o krótką rozmowę w parach dotyczącą znaczenia słowa migracja. Wybrani (chętni) uczniowie przedstawiają swoje definicje. Prowadzący prezentuje definicję migracji zwierząt za Encyklopedią PWN (wędrówki zwierząt, czynne przemieszczanie się zwierząt/osobników, grup osobników lub całych populacji/na różne odległości), a następnie prosi uczniów, aby zweryfikowali jej zgodność ze swoimi propozycjami. Prowadzący prosi uczniów, aby zastanowili się, dlaczego zwierzęta, w tym ptaki, podejmują się długich wędrówek. Co jest powodem migracji? Propozycje zapisuje na tablicy. 4
Przewidywane odpowiedzi zmiany pór roku dostępność pokarmu zmiany klimatu wpływ człowieka konkurencja międzygatunkowa Nauczyciel prosi uczniów, aby ustalili, które z wymienionych czynników mają największe znaczenie jako powód migracji. Prowadzący rozdaje karty pracy nr 1 (patrz s. 10). Uczniowie w grupach analizują mapę wędrówek ptaków określają główne kierunki wędrówek, starają się wskazać tereny lęgowe i zimowiska. Nauczyciel zauważa, że ptaki mogą pokonywać duże odległości dzięki swojej zdolności do latania. Jednym z elementów przystosowania ptaków do lotu jest ciało pokryte piórami. Prowadzący rozdaje każdej z grup kartę pracy nr 2 (patrz s. 11) oraz zestaw do obserwacji pióra ptaków (sterówki lub lotki), lupę i miseczkę z wodą. Uczniowie przeprowadzają obserwację, uzupełniają kartę pracy oraz prezentują swoje wnioski. Prowadzący przedstawia ilustrację z rodzajami piór (patrz s. 12) i prosi uczniów, aby zastanowili się, jaki rodzaj piór obserwowali, gdzie umiejscowione są dane pióra na ciele ptaka i do czego służą (warto tutaj odnieść się do fragmentów filmu przedstawiających lot sępa 25:45 26:30 oraz ochronę przed deszczem 11:05 11:49). Nauczyciel zauważa, że długi lot jest dla ptaków bardzo męczący. Pyta, w jaki sposób ptaki mogą oszczędzać energię podczas lotu. Uczniowie ustalają odpowiedź w grupach, korzystając z fragmentów filmu (lot aktywny rybołowa 24:35 24:58, szybowanie bielika amerykańskiego 20:16 21:46) oraz tekstu źródłowego (patrz s. 13), następnie prezentują swoje wnioski. Prowadzący wyjaśnia zjawisko szybowania ptaków (aby lepiej zobrazować zjawisko konwekcji, którą przy szybowaniu wykorzystują ptaki, można przeprowadzić proste doświadczenie patrz s. 14). FAZA PODSUMOWUJĄCA Na koniec zajęć nauczyciel proponuje uczniom quiz podsumowujący. Rozdaje każdej grupie pustą kartkę. Po jednej stronie uczniowie piszą TAK, po drugiej NIE. Prowadzący odczytuje pytania dotyczące filmu oraz zajęć (patrz s. 15). Uczniowie podnoszą kartki ze swoją odpowiedzią. Każda poprawna odpowiedź to 1 punkt. Zwycięża grupa, która odpowie poprawnie na najwięcej pytań. Zadanie domowe (do wyboru) 1. Podczas zajęć omówiono zagadnienie pokrycia ciała ptaków piórami. Przygotuj informacje na temat innych cech budowy zewnętrznej i wewnętrznej, które umożliwiają ptakom latanie. 2. Zaprezentuj pięć innych niż w filmie gatunków ptaków wędrownych oraz trasy ich migracji. Autorka scenariusza ANNA ROMAŃSKA nauczycielka przyrody w SP nr 130 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, trener, doradca metodyczny Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego; pasjonatka metod pracy opartych na doświadczaniu i bezpośrednim kontakcie ze środowiskiem oraz wykorzystania nowych technologii w edukacji przyrodniczej; autorka scenariuszy zajęć publikowanych m.in. na stronach Ministerstwa Środowiska i w magazynie TIK w Edukacji ; współautorka ścieżki Odkrywcy świata w ramach ogólnopolskiego programu edukacyjnego #Superkoderzy; związana z grupą SuperBelfrzy RP. 5
ZDJĘCIA DO PRACY W GRUPACH NA TEMAT RÓŻNORODNOŚCI PTAKÓW 6
7
8
9
KARTA PRACY NR 1 Dokonajcie analizy przedstawionych poniżej tras wędrówek czterech gatunków ptaków określcie główne kierunki wędrówek, wskażcie tereny lęgowe i zimowiska. rybitwa rzeczna szpak zwyczajny jaskółka dymówka bocian biały PRZYKŁADOWE TRASY WĘDRÓWEK PTAKÓW 10
KARTA PRACY NR 2 Wykonajcie obserwację makroskopową pióra ptaka za pomocą lupy, a następnie wykonajcie zadania. Zadanie 1 Jakie kolory ma chorągiewka obserwowanego pióra?...... Zadanie 2 Jak długie jest obserwowane pióro?... cm Zadanie 3 Jak umiejscowiona jest stosina względem chorągiewki symetrycznie czy asymetrycznie?... Zadanie 4 Rozdzielcie chorągiewkę. W jaki sposób połączone są ze sobą poszczególne jej promienie? Zadanie 5 Spróbujcie połączyć promienie chorągiewki. W jaki sposób można to zrobić? Zadanie 6 Polejcie pióro wodą. Jak zachowuje się woda w kontakcie z piórem? Zadanie 7 Na podstawie obserwacji i poniższego tekstu spróbujcie ustalić, dlaczego ptaki bardzo dbają o stan swoich piór. Położenie i rola gruczołu kuprowego Gruczoł kuprowy jest położony pod nasadą ogona (kuprem). Wydziela tłustą substancję, która służy ptakom do natłuszczania dziobem piór. Szczególnie silnie jest rozwinięty u ptaków wodnych. Źródło schematu: http://www.epodreczniki.pl/reader/c/177023/v/latest/t/student-canon/m/iakzcbpesa#iakzcbpesa_d5e267 11
RODZAJE PIÓR Źródło schematu: http://www.epodreczniki.pl/reader/c/177023/v/latest/t/student-canon/m/iakzcbpesa#iakzcbpesa_d5e267 12
TEKST ŹRÓDŁOWY Ptaki wykorzystują różne techniki lotu Przy unoszeniu się ptaki stosują lot aktywny, kiedy mocno machają oboma skrzydłami. Nie poruszają przy tym skrzydłami tylko w górę i w dół, najpierw rysują ósemki. Lot trzepoczący jest bardzo męczący. Powstaje w wyniku rytmicznych uderzeń skrzydeł, podczas których ptak wydatkuje wiele energii. Przy tym locie ptak nie tylko utrzymuje się w powietrzu, lecz także przesuwa do przodu. Duże ptaki nie są w stanie dostarczyć tyle tlenu swoim mięśniom, by bez przerwy machać skrzydłami. Zdobywają się na to jedynie przy starcie, lądowaniu oraz w krótkich momentach podczas lotu. Większość czasu korzystają z energii, którą czerpią z prądów powietrznych. Nazywa się to szybowaniem. Źródło schematu: http://www.poznan.lasy.gov.pl/ptasie-podroze-cz.-1 13
DOŚWIADCZENIE: ZJAWISKO KONWEKCJI Potrzebne materiały: herbata w saszetkach; nożyczki; zapałki; talerz. Przebieg doświadczenia: odcinamy górną część saszetki z herbatą i wysypujemy jej zawartość; z bibułki uzyskanej z saszetki formujemy rulon; stawiamy rulon pionowo na talerzu i podpalamy jego górną część; obserwujemy zachowanie rulonu z bibułki. Komentarz: powietrze przy palącym się rulonie nagrzewa się, staje się lżejsze i unosi do góry jak w kominie termicznym; gdy pozostanie już niewielki fragment bibuły, nagrzane powietrze może unieść ją na znaczną wysokość zanim zupełnie ulegnie spaleniu. Inspiracja: https://youtu.be/yvlg0foo23q 14
QUIZ 1. Tworzenie przez ptaki formacji, np. kluczy, jest korzystne, ponieważ wędrowanie w stadzie pozwala na mniejszy wydatek energetyczny. TAK 2. Pióra ptaków, nakładając się na siebie, przeciwdziałają przepuszczaniu wody. TAK 3. Szpaki podczas wędrówki podążają za doświadczonym przywódcą i tworzą formacje zwane kluczami. NIE 4. Podczas lotu aktywnego ptaki nie tylko poruszają skrzydłami góra dół, lecz także zakreślają ósemki. TAK 5. Ptaki podczas lotu orientują się za pomocą położenia słońca oraz wykorzystują pole magnetyczne Ziemi. TAK 6. Głównym czynnikiem warunkującym wędrówki ptaków jest ocieplenie klimatu. NIE 7. Ptaki do swoich obszarów lęgowych wędrują głównie na południe. NIE 8. Lotkę rozpoznamy m.in. po asymetrycznym położeniu stosiny względem chorągiewki. TAK 9. Szybowanie wykorzystują głównie małe ptaki, które łatwiej unoszone są przez prądy powietrza. NIE 10. Sokół wędrowny może podczas lotu pikującego lecieć z prędkością 320 km/h. TAK 15