STRATEGIA WSPIERANIA ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO NA LATA 2009-2015

Załącznik do uchwały nr 240/2008 Rady Ministrów z dnia 4 listopada 2008 r. STRATEGIA WSPIERANIA ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO NA LATA 2009-2015

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...4 1. RAMY PRAWNE, ZGODNOŚĆ Z DOKUMENTAMI I REGULACJAMI UE ORAZ KRAJOWYMI DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI...8 1.1 Ramy prawne...8 1.2 Zgodność z dokumentami i regulacjami UE...9 1.3 Zgodność z krajowymi dokumentami strategicznymi...12 1.3.1 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK)...12 1.3.2 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) 2007-2013 (Narodowa Strategia Spójności NSS)...13 1.3.3 Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013...14 2. SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE. CHARAKTERYSTYKA III SEKTORA. ZARYS DIAGNOZY...14 2.1 Grupowa aktywność obywatelska...15 2.1.1 Liczba zarejestrowanych organizacji...15 2.1.2 ZróŜnicowanie regionalne organizacji pozarządowych...17 2.1.3 Pola działania organizacji pozarządowych...19 2.1.4 Zasoby kadrowe w organizacjach pozarządowych...21 2.1.5 Finanse organizacji...21 2.1.6 Potrzeby organizacji pozarządowych...22 2.1.7 Współpraca organizacji pozarządowych z administracją publiczną...23 2.1.8 Sektor pozarządowy w Polsce na tle Europy...28 2.2 Indywidualna aktywność obywatelska...30 2.3 Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego...34 2.4 Analiza SWOT...35 3. PROGNOZA TRENDÓW ROZWOJOWYCH SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W OKRESIE 2009-2015...37 4. CELE, PRIORYTETY ORAZ KIERUNKI INTERWENCJI SWRSO...40 4.1 Misja...41 4.2 Cele strategiczne...41 4.3 Priorytety i działania strategiczne...41 4.3.1 Priorytet 1: Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne...41 4.3.2 Priorytet 2: Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie...45 4.3.3 Priorytet 3: Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej...48 4.3.4 Priorytet 4: Rozwój przedsiębiorczości społecznej...49 5. RAMY FINANSOWE SWRSO...53 5.1 Środki pochodzące z budŝetu państwa oraz Unii Europejskiej...53 5.2 Środki pochodzące z budŝetu państwa...53 5.3 Środki zagraniczne, inne niŝ unijne...54 6. SYSTEM REALIZACJI SWRSO...55 6.1 Uwagi ogólne...55 6.2 Koordynacja wdraŝania SWRSO...55 6.3 System monitorowania...56 2

6.4 Aktualizacja SWRSO...57 6.5 Ocena zgodności SWRSO...57 6.6 Konsultacje społeczne...57 7. WSKAŹNIKI REALIZACJI SWRSO...58 ZAKOŃCZENIE...62 Załącznik nr 1...63 Formy prawno-organizacyjne podmiotów trzeciego sektora, wymieniane w rejestrze BJS, REGON...63 Załącznik nr 2...64 Formy prawne organizacji pozarządowych, podlegające wpisowi do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego oraz podmioty zaliczane do poszczególnych form prawnych...64 3

WPROWADZENIE Formuła społeczeństwa obywatelskiego, bez względu na zróŝnicowany doktrynalny kontekst opisu i wyjaśniania jego istoty, zawiera w sobie uniwersalne zasady i wartości, bez których kaŝda próba tworzenia jego rzeczywistych podstaw i warunków rozwoju jest skazana na niepowodzenie. W systemie demokratycznym, na poziomie jednostki, grupy społecznej, społeczności lokalnej czy społeczeństwa globalnego, stosownie do charakteru zjawisk i procesów społecznych, szczególnego znaczenia nabierają fundamentalne zasady i wartości mające wpływ na postawy i zachowania społeczne, na funkcjonowanie instytucji publicznych, na działania podmiotów gospodarczych oraz na przejawy róŝnorodnych form obywatelskiej aktywności, w tym organizacji pozarządowych. NaleŜy do nich zaliczyć przede wszystkim: wolność i odpowiedzialność, suwerenność i partnerstwo, pomocniczość i partycypację, solidarność i sprawiedliwość społeczną. Budowanie strategii rozwoju, a więc planowanie długofalowych przedsięwzięć zawierających perspektywę zmian ilościowych i jakościowych, odnoszących się do przestrzeni społecznej, ekonomicznej i kulturowej powinno wynikać z potrzeby działań pobudzanych ludzkimi marzeniami i wyobraźnią, mających istotny wpływ na kształtowanie wizji rozwoju oraz umiejętności jej urzeczywistniania. NaleŜy w tym miejscu równieŝ podkreślić, Ŝe koncepcja społeczeństwa obywatelskiego zobrazowana w Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2009-2015, zwanej dalej SWRSO, będzie akcentować równieŝ jego dodatkowy i integralny aspekt, który moŝna ująć jako globalne obywatelstwo czy globalne społeczeństwo. Uczestnicy dyskusji nad istotą i kształtem ustrojowym oraz praktycznym wyrazem społeczeństwa obywatelskiego podkreślają względne nasycenie teoretyczną wiedzą na temat uwarunkowań budowy tak zorganizowanej struktury państwa, jego poszczególnych elementów, a takŝe funkcjonalnych zaleŝności między nimi. Istnieje przekonanie, Ŝe ten zasób wiedzy na temat społeczeństwa obywatelskiego jest wystarczający i wymaga uruchomienia właściwych działań praktycznych, zmierzających do nadania rozwiązaniom modelowym konkretnego kształtu. Szkodzą perspektywie budowy społeczeństwa obywatelskiego pewne stereotypy i uprzedzenia wynikające z jednostronnego spojrzenia na problematykę funkcjonowania struktur państwa. Kojarzenie w sposób stereotypowy państwa z biurokratyzacją skłania liderów obywatelskich inicjatyw, w tym organizacji pozarządowych, do nieufności wobec administracji publicznej, szczególnie w odniesieniu do funkcjonowania finansów publicznych, przede wszystkim na okoliczność realizacji zadań publicznych, z udziałem trzeciego sektora 1. Na potwierdzenie takiej sytuacji moŝna znaleźć szereg przykładów, ilustrowanych takŝe wynikami licznych badań, realizowanych przede wszystkim przez instytucje trzeciego sektora. Ten stereotyp wywodzi się między innymi z wąskiego, sektorowego spojrzenia na instytucję zadań publicznych, często selektywnie, w tym takŝe mało krytycznie, odnoszącego się do rzeczywistego, stosunkowo skromnego potencjału organizacji pozarządowych w zakresie ich zdolności do realizacji zadań publicznych. Z drugiej strony, skłonność instytucji publicznych odpowiedzialnych za zadania 1 Pierwszy sektor to administracja publiczna, określana teŝ niekiedy jako sektor państwowy. Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk, nazywany teŝ sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli organizacje pozarządowe (organizacje non-profit). 4

publiczne i będących w związku z tym dysponentem środków publicznych do stosowania prawa wyłączności w zakresie bezpośredniej realizacji tych zadań, to wyraz błędnego pojmowania funkcji nowoczesnego zarządzania sferą publiczną, zarówno w wymiarze partnerstwa publiczno-społecznego, jak i partnerstwa publiczno-prywatnego. Stereotyp organizacji pozarządowych 2 jako klienta wyciągającego dłoń po publiczne środki, często wsparty argumentami przemawiającymi za ich rzekomo roszczeniowymi postawami, wywodzi się z przeświadczenia, iŝ trzeci sektor stanowi i powinien stanowić jedynie uzupełnienie zasadniczych funkcji administracji publicznej w realizacji zadań publicznych. Zasada pomocniczości sprowadzana jest często do roli kryterium, za pomocą którego określane są mało stabilne formy relacji (zasad i form współpracy) między administracją publiczną i organizacjami pozarządowymi, z połoŝeniem mocnego akcentu na uznaniową, ze strony administracji publicznej, formułę poziomu uczestnictwa organizacji pozarządowych w procesach definiowania problemów społecznych, poszukiwania najlepszych sposobów rozwiązywania tych problemów i wreszcie najefektywniejszej realizacji zadań w tym zakresie. Kompleksowość i komplementarność, jako zasady tworzące podstawy dla właściwego podziału ról między partnerami Ŝycia publicznego, w zakresie zadań publicznych, w szczególności w kontekście działalności poŝytku publicznego, której społeczna uŝyteczność odnosi się do najistotniejszych kwestii społecznych, powinny stanowić warunek konieczny, istotne kryteria wiąŝące proces budowy strategii rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w spójne, systemowe działania. Podział ról powinien nastąpić juŝ na początku tego procesu. Wiodąca rola administracji publicznej w sferze regulacyjnej sprowadzałaby się zatem do kształtowania warunków dla funkcjonowania odpowiednich zasad i form współpracy partnerów w sferze publicznej, uczestnictwa w ich urzeczywistnianiu i pieczy nad przestrzeganiem przejrzystości Ŝycia publicznego w tym zakresie. Szczególna rola samorządu terytorialnego jako podmiotu inspirującego aktywność obywateli, jego pozycja w misji kształtowania ładu społecznego, opartego na więziach społecznych, na wspólnych działaniach, na inwencji oraz inicjatywach społeczności lokalnych powinna stanowić motyw przewodni dla osiągania zbiorowych porozumień w zakresie rozwiązywania problemów społecznych. 2 UŜywany w tekście SWRSO termin organizacje pozarządowe naleŝy definiować w następujący sposób: za organizację pozarządową uznaje się organizację pozarządową w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.) oraz podmioty określone w art. 3 ust. 3 pkt 1 tej ustawy prowadzące działalność poŝytku publicznego. Stosownie do art. 3 ust. 2 ww. ustawy organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje lub stowarzyszenia. Ponadto do grona organizacji pozarządowych naleŝy wliczyć tzw. podmioty zrównane z organizacjami pozarządowymi, czyli podmioty określone w art. 3 ust. 3 pkt 1 ww. ustawy: osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeŝeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności poŝytku publicznego. 5

W tym podziale, komplementarnie, jest takŝe miejsce i rola dla społecznie odpowiedzialnego biznesu. Kryterium zrównowaŝonego rozwoju to właściwy punkt odniesienia dla społecznego zaangaŝowania podmiotów gospodarczych w procesy rozwoju społecznego, we współpracy z podmiotami z innych sektorów. Trzeci sektor, w związku z kompleksowością i komplementarnością, stoi przed podwójnym wyzwaniem. Musi wzmocnić swój potencjał wewnętrzny, sferę realną, organizacyjno-rzeczową, swój profesjonalizm na okoliczność uczestnictwa w kształtowaniu procesów rozwoju, ale powinien takŝe wzmocnić swoją funkcję reprezentacji, w związku z dalszą perspektywą takiego uczestnictwa. Sposób uporządkowania tych kwestii jest wewnętrzną sprawą sektora organizacji pozarządowych, choć praktyka pokazuje, Ŝe niełatwą. SWRSO wymaga od wszystkich podmiotów Ŝycia publicznego wysiłku intelektualnego, organizacyjnego i realizacyjnego, warunkującego odpowiednie zdefiniowanie najistotniejszych w tym obszarze wyzwań cywilizacyjnych. Dokument ten jest próbą systemowego wypełnienia przestrzeni, która do tej pory wypełniona była treścią róŝnorodnych, cząstkowych rozwiązań doraźnych, warunkowanych wyjątkowo podatnymi na zmiany czynnikami natury ekonomicznofinansowej, społecznej i politycznej. Planowanie kształtu społeczeństwa obywatelskiego w sposób strategiczny, uwzględniający takŝe dalszą perspektywę czasową, stało się moŝliwe dzięki zmianie klimatu wokół trzeciego sektora, potwierdzonej formalnymi (m.in.: ustawa o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie), instytucjonalnymi (m.in.: Rada Działalności PoŜytku Publicznego) oraz finansowymi (m.in. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich) faktami. Sprzyjające okoliczności stanowią więc obiektywną przesłankę dla powstania SWRSO. Uwarunkowania budowy SWRSO W procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego, w nowej unijnej perspektywie, naleŝy porzucić praktykę eklektycznego scalania wiedzy i wyobraŝeń na temat jego kształtu, kierując się w stronę modelu społecznego tworzenia rzeczywistości, z udziałem moŝliwie szerokiej reprezentacji odpowiednich środowisk. Proponowana wizja społeczeństwa obywatelskiego stanowi próbę holistycznego spojrzenia na problematykę ładu społecznego jako systemowo uregulowanego porządku, w którym podział ról społecznych, ekonomicznych i politycznych słuŝyć będzie rozwojowi. Podstawowa trudność wynika z faktu, iŝ kształtowanie warunków dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w strategicznym dokumencie jest przedsięwzięciem zupełnie nowym, wymagającym uwzględnienia róŝnych, niejednokrotnie sprzecznych ze sobą, punktów widzenia, przełamywania oporów i barier międzysektorowych nieufności, konstruktywnego myślenia w oparciu o uniwersalne, niezbędne w Ŝyciu publicznym, zasady i wartości. Takie podejście do istoty i formuły tworzenia SWRSO oraz perspektywy jej programowego, operacyjnego kształtu zakłada, iŝ proces powstawania tego dokumentu nie powinien zamknąć się ostatecznymi rozwiązaniami w kaŝdej jego części, lecz stanowić dynamiczną strukturę dla poszukiwań dalszych propozycji działań. SWRSO wypełnia zatem cztery podstawowe funkcje: 1) funkcję edukacyjną rozumianą jako oddziaływanie mające wpływ na kształt obywatelskiej świadomości i obywatelskich postaw; 6

2) funkcję integracyjną rozumianą jako oddziaływanie na partnerskie relacje między podmiotami uczestniczącymi we wspólnej budowie SWRSO i realizacji jej celów; 3) funkcję mobilizacyjną rozumianą jako zespół merytorycznych treści oraz praktycznych instrumentów inspirujących obywateli, władze publiczne, inne określone środowiska do aktywności w procesie budowy społeczeństwa obywatelskiego; 4) funkcję programową rozumianą jako bezpośrednie oddziaływanie na proces budowy programu operacyjnego, mającego na celu realizację strategii oraz pośrednie relacje z innymi strategiami i programami operacyjnymi. KaŜda z wymienionych funkcji stanowi szansę i wyzwanie dla szczególnych, obywatelskich form aktywności, będących w zasięgu moŝliwości zainteresowanych środowisk, ale stanowi takŝe impuls dla tworzenia płaszczyzn współdziałania w zakresie budowy społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie jako sposób funkcjonowania zorganizowanej przestrzeni RozwaŜania nad istotą społeczeństwa obywatelskiego intuicyjnie prowadzą do sformułowań definicyjnych, kładących nacisk na pełną podmiotowość obywateli, ich wspólnot oraz innych rozmaitych społeczności, odpowiedzialnych władz publicznych, dobrego państwa, funkcjonujących w oparciu o uniwersalne zasady i wartości. Posługując się uproszczeniem jako punktem wyjścia dla budowy strategicznych załoŝeń i operacyjnych propozycji, moŝna uznać, iŝ: 1) społeczeństwo obywatelskie jest przestrzenią działania instytucji, organizacji, grup społecznych i jednostek, rozciągającą się pomiędzy rodziną, państwem i rynkiem, w której ludzie podejmują wolną debatę na temat wartości składających się na wspólne dobro oraz dobrowolnie współdziałają ze sobą na rzecz realizacji wspólnych interesów 3 ; 2) społeczeństwem obywatelskim jest społeczeństwo, w którym istnieją aktywni, myślący o interesach społeczności obywatele, zaleŝności polityczne oparte na zasadach równości i stosunki społeczne polegające na zaufaniu i współpracy 4. 3 P. Frączak, M. Rogaczewska, K. Wygnański, Głos w dyskusji na temat wizji rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa, luty 2005, mat. powielony. 4 Za R. D. Putnamem. 7

1. RAMY PRAWNE, ZGODNOŚĆ Z DOKUMENTAMI I REGULACJAMI UE ORAZ KRAJOWYMI DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI 1.1 Ramy prawne Ramy prawne dla realizacji SWRSO określają przepisy ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie. Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227, poz. 1658 oraz z 2007 r. Nr 140, poz. 984 ) Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju stanowi ramy prawne polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Przepisy ustawy systematyzują sposób prowadzenia polityki rozwoju określając m.in. zasady prowadzenia polityki rozwoju, podmioty prowadzące tę politykę, tryb współpracy między nimi, przykładowe obszary realizacji polityki rozwoju, rodzaje strategii rozwojowych oraz tryb ich przygotowania, tryb przygotowania krajowych i regionalnych programów operacyjnych i planów wykonawczych, sposób ich realizacji oraz funkcje instytucji realizujących. Zgodnie z przyjętą w ustawie koncepcją strategicznego planowania polityki rozwoju, SWRSO posiada status strategii sektorowej. Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy strategia sektorowa jest dokumentem planistycznym określającym uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju w określonym zakresie. Na podstawie SWRSO prowadzona będzie polityka rozwoju w zakresie rozwoju zachowań prospołecznych wspólnot lokalnych oraz budowy i umacniania struktur społeczeństwa obywatelskiego. W wyniku procesu doprowadzenia SWRSO do zgodności ze Strategią Rozwoju Kraju 2007-2015, przeprowadzonego przez ministra właściwego do spraw pracy i zabezpieczenia społecznego, w oparciu o opinię dotyczącą zgodności strategii sektorowej sporządzoną przez ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego, SWRSO spełnia ustawowy wymóg zgodności z obowiązującą strategią rozwoju kraju, czyli ze Strategią Rozwoju Kraju 2007-2015, przyjętą przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 r. SWRSO określa, w oparciu o przepisy ww. ustawy: - horyzont czasowy, - ramy prawne i powiązania z innymi dokumentami strategicznymi, - diagnozę sytuacji i prognozę trendów rozwojowych w okresie objętym strategią, - cele strategiczne, - kierunki interwencji, - system realizacji oraz ramy finansowe, - wskaźniki realizacji i system monitoringu. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.) SWRSO i działania podejmowane w celu jej realizacji stanowią wykonanie przepisów ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie. Powołana ustawa to akt prawny o charakterze ustrojowym, który bezpośrednio odnosi się do konstytucyjnej zasady pomocniczości i posiada fundamentalne znaczenie dla urzeczywistniania idei społeczeństwa obywatelskiego. Dokument ten określa zasady oraz formy współpracy 8

organów administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami społeczeństwa obywatelskiego, sfery aktywności społecznej i ekonomicznej organizacji pozarządowych, warunki dla powstania i funkcjonowania szczególnej kategorii podmiotów pozarządowych organizacji poŝytku publicznego, tworzy podstawy prawne i instytucjonalne dialogu obywatelskiego, reguluje status wolontariatu, poprzez określenie praw oraz obowiązków zarówno wolontariuszy, jak i podmiotów korzystających z ich świadczeń. 1.2 Zgodność z dokumentami i regulacjami UE SWRSO jest zgodna z następującymi dokumentami strategicznymi i regulacjami UE: - Odnowiona Strategia Lizbońska 5, - Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójności na lata 2007-2013 6, - rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999 7, - rozporządzenie (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999 8, - Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiająca na lata 2007-2013 Program Europa dla Obywateli 9, - Komunikat Komisji dotyczący budowy obywatelstwa europejskiego Rozwijanie idei obywatelstwa: rozwój europejskiej kultury i róŝnorodności poprzez programy dotyczące młodzieŝy, kultury, mediów i aktywizacji obywateli 10. Odnowiona Strategia Lizbońska załoŝenia odnowionej Strategii Lizbońskiej: wiedza i innowacje na rzecz wzrostu gospodarczego, Europa jako bardziej atrakcyjne miejsce dla inwestowania i pracy, tworzenie większej liczby, lepszych miejsc pracy. 5 Na podstawie: Zbiór aktów prawnych WE w zakresie funduszy strukturalnych i funduszu Spójności na lata 2007-2103 komentarz, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, grudzień 2006 r. Strategia Lizbońska została przyjęta w marcu 2000 roku na Szczycie Unii Europejskiej, uzupełniona na Szczycie w Goeteborgu w 2001 roku w zakresie zrównowaŝonego rozwoju; stanowi program społeczno-gospodarczy Unii Europejskiej, który zakłada przekształcenie do roku 2010 gospodarki Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarkę na świecie, opartą na wiedzy, zdolną do długotrwałego rozwoju, tworzącą większą liczbę lepszych miejsc pracy oraz charakteryzującą się większą spójnością społeczną. Niezadowalające wyniki analizy realizacji załoŝeń Strategii Lizbońskiej stały się przyczyną redefinicji jej zapisów. Na szczycie Rady Europejskiej w marcu 2005 r., został przyjęty dokument Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Wspólnotowy Program Strategii Lizbońskiej, określany jako Odnowiona Strategia Lizbońska - COM (2005) 330 końcowy, Bruksela dnia 20.07.2005; http://ec.europa.eu/growthandjobs/pdf/com2005_330_pl.pdf. ZałoŜenia Odnowionej Strategii Lizbońskiej zostały uszczegółowione w pakiecie Zintegrowanych Wytycznych na rzecz wzrostu i zatrudnienia na lata 2005-2008, przyjętych przez Radę w dniu 12 lipca 2005 r. 6 Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójności na lata 2007-2013 zostały przyjęte Decyzją Rady UE z dnia 6 października 2006 r. (Dz. Urz. UE L 291 z 21.10.2006). 7 Dz. Urz. UE L 210 z 31.07.2006. 8 Dz. Urz. UE L 210 z 31.07.2006. 9 Decyzja nr 1904/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiająca program Europa dla Obywateli na rzecz promowania aktywnego obywatelstwa europejskiego na lata 2007-2013 (Dz. Urz. UE L 378 z 27.12.2006). 10 COM(2004) 154 final, 9 marca 2004. Communication from the Comission: Making citizenship Work: fostering European culture and diversity through programmes for Youth, Culture, Audiovisual and Civic Participation. 9

PowyŜsze cele zostały uszczegółowione w pakiecie Zintegrowanych Wytycznych na rzecz wzrostu i zatrudnienia na lata 2005-2008, zawierającym zestaw wytycznych o charakterze makroekonomicznym, mikroekonomicznym oraz dotyczącym problematyki zatrudnienia. Realizacja celów SWRSO przyczyni się do osiągania wyzwań Strategii Lizbońskiej, w ramach wszystkich zaproponowanych Priorytetów, a zwłaszcza Priorytetu 3. Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej oraz Priorytetu 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej. SWRSO, w szczególności uwzględnia cele sformułowane w Strategii Lizbońskiej w priorytecie Tworzenie większej liczby, lepszych miejsc pracy: 11 - trwałe przyciąganie na rynek pracy większej liczby osób, zwiększenie podaŝy pracy, modernizacja systemów zabezpieczeń społecznych, w tym wdraŝanie polityk zatrudnienia ukierunkowanych na: osiąganie pełnego zatrudnienia, poprawę jakości i wydajności pracy, wzmacnianie spójności społecznej i terytorialnej oraz zapewnienie rynków pracy sprzyjających integracji, - zwiększenie zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorców, w tym lepsza adaptacja do potrzeb rynku pracy, promowanie elastyczności oraz redukcja segmentacji rynku pracy, - zwiększanie inwestycji w kapitał ludzki poprzez lepsze systemy, w tym rozszerzenie i podniesienie poziomu inwestycji w kapitał ludzki oraz adaptacja systemów kształcenia i szkolenia do nowych wymogów dotyczących kompetencji zawodowych. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty dla spójności (SWW) - stanowią dokument strategiczny wyznaczający kierunki realizacji polityki spójności UE w latach 2007-2013, a takŝe określający ramy dla interwencji funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Zapisy SWW są wyrazem reformy polityki spójności na lata 2007-2013, która zakłada powiązanie trzech celów polityki spójności z priorytetami Strategii Lizbońskiej. Dlatego teŝ dokument identyfikuje obszary, w których polityka spójności moŝe najskuteczniej przyczynić się do realizacji priorytetów Wspólnoty zorientowanych na osiąganie celów odnowionej Strategii Lizbońskiej. Strategiczne Wytyczne Wspólnoty przewidują realizację trzech priorytetów horyzontalnych i priorytetu odnoszącego się do przestrzeni: - zwiększanie atrakcyjności Europy i jej regionów pod względem inwestycji i zatrudnienia, - poprawa poziomu wiedzy i innowacyjności na rzecz wzrostu, - zwiększenie liczby i poprawa jakości miejsc pracy, - terytorialny wymiar polityki spójności. SWRSO przyczyni się do realizacji SWW, w szczególności w ramach Priorytetu 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne, Priorytetu 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie oraz Priorytetu 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej. Wpisują się one w wytyczne określone dla priorytetu SWW Zwiększenie liczby i poprawa jakości miejsc pracy, zwłaszcza z wytycznymi: nr 1.3.1 Przyciągnięcie na rynek pracy i przedłuŝenie aktywności zawodowej większej liczby osób, nr 1.3.2 Zwiększanie zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz zwiększenie elastyczności rynku pracy, nr 1.3.3 Zwiększenie inwestycji w kapitał ludzki poprzez lepsze systemy edukacji i zdobywanie umiejętności, a takŝe wytyczną nr 1.3.4 Zdolności administracyjne. 11 Na podstawie Zbiór aktów prawnych WE, op. cit. 10

Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności ( ) oraz rozporządzenie (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego ( ) wchodzą w skład pakietu aktów prawnych UE regulujących zasady funkcjonowania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w perspektywie finansowej 2007-2013. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r., zwane dalej ogólnym, zawiera przepisy regulujące kształt oraz zasady wdraŝania polityki spójności Unii Europejskiej w latach 2007-2013. Natomiast rozporządzenia (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego zawiera przepisy właściwe dla EFS, w szczególności precyzuje zadania EFS oraz zakres pomocy ww. funduszu strukturalnego. EFS jest jednym z instrumentów finansowych polityki spójności. Zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 1081/2006 celem EFS jest wzmacnianie spójności gospodarczej i społecznej przez poprawę moŝliwości zatrudnienia i pracy, stymulowanie wysokiego poziomu zatrudnienia oraz tworzenia liczniejszych i lepszych miejsc pracy (...). Oznacza to, Ŝe działania podejmowane przy wsparciu z EFS będą się przyczyniać do osiągania wyzwań Strategii Lizbońskiej. Zakres interwencji funduszu, czyli rodzaje działań, jakie mogą być finansowane z EFS, jest ściśle określony. EFS koncentruje się na wspieraniu następujących obszarów: adaptacyjność pracowników i przedsiębiorstw, zatrudnienie, integracja społeczna, inwestycje w kapitał ludzki, promocja partnerstwa na rzecz reform w obszarze zatrudnienia i integracji na rynku pracy, wzmacnianie zdolności instytucjonalnej administracji publicznej oraz usług publicznych. ZałoŜenia SWRSO wykazują zbieŝność z zadaniami stojącymi przed EFS. Obszary scharakteryzowane w Priorytecie 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie, Priorytecie 3. Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej oraz Priorytecie 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej SWRSO wpisują się w zakres oddziaływania EFS, co oznacza, Ŝe na poziomie operacyjnym działania podejmowane ww. obszarach mogą być realizowane przy wsparciu środków finansowych EFS. Program Europa dla Obywateli na lata 2007-2013 został ustanowiony Decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady. Tworzy on ramy prawne wspierające działania i organizacje promujące aktywne obywatelstwo europejskie, tzn. zaangaŝowanie obywateli i organizacji społeczeństwa obywatelskiego w proces integracji europejskiej. WyróŜniono cztery obszary działań programu: Działanie 1 - Aktywni obywatele dla Europy, angaŝujące obywateli przez działania dotyczące partnerstwa miast lub inne projekty obywatelskie, Działanie 2 - Aktywne społeczeństwo obywatelskie w Europie, skierowane do organizacji społeczeństwa obywatelskiego, zapewniające wsparcie strukturalne na szczeblu europejskich programów roboczych lub wsparcie projektów ponadnarodowych, Działanie 3 - Razem dla Europy, obejmujące wydarzenia medialne, badania i narzędzia informacyjne, Działanie 4 - Aktywna pamięć europejska, wspierające działania nakierowane na zachowanie obiektów i zbiorów archiwalnych dotyczących deportacji i upamiętniających ofiary nazizmu i stalinizmu oraz przyczyniających się do refleksji nad genezą i przyszłością integracji europejskiej. 11

SWRSO uwzględnia załoŝenia programu Europa dla obywateli. W ramach Priorytetu 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne, oraz Priorytetu 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie SWRSO będzie promowała działania odnoszące się do następujących celów ww. programu: - stworzenie obywatelom moŝliwości współpracy i uczestniczenia w tworzeniu coraz bliŝszej, demokratycznej i otwartej na świat Europy, zjednoczonej w swojej róŝnorodności kulturowej i przez nią wzbogacanej, w celu rozwijania obywatelstwa Unii Europejskiej, - budowanie poczucia toŝsamości europejskiej w oparciu o wspólne wartości, historię i kulturę, - umacnianie poczucia odpowiedzialności za Unię Europejską wśród jej obywateli, - pogłębianie wzajemnego zrozumienia między obywatelami Europy, którzy szanują i doceniają róŝnorodność kulturową i językową, przyczyniając się do dialogu międzykulturowego. Komunikat Komisji dotyczący budowy obywatelstwa europejskiego Rozwijanie idei obywatelstwa: rozwój europejskiej kultury i róŝnorodności przez programy dotyczące młodzieŝy, kultury, mediów i aktywizacji obywateli. Inicjatywa ta przewiduje realizację czterech programów: MłodzieŜ, Kultura, Media oraz Aktywizacja obywateli. SWRSO w ramach Priorytetu 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne oraz Priorytetu 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie będzie wspierać inicjatywy realizujące w szczególności następujące cele zawarte w Komunikacie Komisji: - promowanie idei obywatelstwa europejskiego wśród młodych ludzi i związanych z tym działań na rzecz jedności europejskiej, - rozwijanie dialogu międzykulturowego, - wzmacnianie świadomości obywatelskiej mającej na celu zbliŝenie obywatela do Unii Europejskiej i instytucji wspólnotowych, - aktywizację obywateli w sprawach publicznych, w szczególności dotyczących spraw integracji, przyszłości Wspólnoty, - rozwój i wzmacnianie organizacji pozarządowych. 1.3 Zgodność z krajowymi dokumentami strategicznymi 1.3.1 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK) Zgodnie z art. 10 ust.1 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju SRK, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 r. jest dokumentem planistycznym określającym podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju kraju w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym. Stanowi punkt odniesienia dla ustanawiania innych strategii, a takŝe programów rządowych i samorządowych, w tym dla SWRSO. Cele, priorytety oraz kierunki interwencji wskazane w SWRSO są spójne z celami i priorytetami SRK, w tym bezpośrednio z częścią Priorytetu 4. Budowa Zintegrowanej Wspólnoty Społecznej i jej Bezpieczeństwa odnoszącą się do wzmacniania filarów zintegrowanej wspólnoty. Działania podejmowane w ramach Priorytetu 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne, Priorytetu 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie oraz Priorytetu 3. Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej SWRSO przyczynią się do realizacji głównych celów przyjętych w Priorytecie 4 SRK, wśród których naleŝy wymienić: 12

- budowę, zasługującej na społeczne zaufanie, sprawnej władzy publicznej oraz przeciwdziałanie korupcji, zakresie powierzania partnerom społecznym realizacji niektórych zadań publicznych, - wspieranie samoorganizacji społeczności lokalnych, w tym zwiększenie uczestnictwa obywateli w procesach decyzyjnych, - promocję polityki integracji społecznej, w tym prorodzinnej, zwłaszcza w zakresie funkcji ekonomicznych, opiekuńczych i wychowawczych, - wsparcie podmiotów sektora pozarządowego, - rozwój usług społecznych. Postanowienia SWRSO, zwłaszcza Priorytetu 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej, wykazują takŝe spójność z Priorytetem 3. Wzrost Zatrudnienia i Podniesienie jego Jakości SRK, w zakresie dotyczącym podejmowania inicjatyw na rzecz równości szans na rynku pracy. Przewiduje on wzmocnienie udziału sektora ekonomii społecznej - organizacji pozarządowych w procesie zatrudnienia, m.in. przez takie działania jak: realizacja programów wspierania zatrudnienia oraz promocja organizacji pozarządowych jako pracodawców, a takŝe łączenie zatrudnienia w organizacjach pozarządowych ze wsparciem grup zagroŝonych wykluczeniem społecznym. Przy jak najszerszym udziale organizacji pozarządowych będą realizowane programy zatrudnienia socjalnego i przedsiębiorstw społecznych. W odniesieniu do SRK, realizującej cele znowelizowanej Strategii ZrównowaŜonego Rozwoju UE, treść i zakres funkcjonowania SWRSO uwzględnia takŝe zasadę zrównowaŝonego rozwoju, która zakłada zachowanie równowagi między celami gospodarczymi, społecznymi i wymogami środowiskowymi. 1.3.2 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) 2007-2013 (Narodowa Strategia Spójności NSS) SWRSO zawiera takŝe odniesienie do NSRO 2007-2013, strategicznego dokumentu określającego ramy polityki spójności realizowanej przez Polskę, jak równieŝ stanowiącego punkt odniesienia dla przygotowania programów operacyjnych. Realizacja załoŝeń SWRSO przyczyni się w bezpośredni sposób do osiągnięcia horyzontalnego Celu 1 NSRO Poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa oraz horyzontalnego Celu 2 NSRO Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej, a pośrednio do osiągnięcia celu strategicznego NSRO: Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej. SWRSO, zwłaszcza Priorytet 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie, Priorytet 3. Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej oraz Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej wykazują spójność z NSRO w odniesieniu do postanowień o: wzmacnianiu mechanizmów partnerstwa między administracją publiczną a sektorem pozarządowym, zwłaszcza w zakresie partnerskiego sposobu kreowania i realizacji zadań publicznych, wzmacnianiu potencjału podmiotów społeczeństwa obywatelskiego do efektywnego i profesjonalnego świadczenia usług publicznych, zwiększeniu inwestycji w kapitał ludzki, aktywnej polityce rynku pracy, 13

przeciwdziałaniu ubóstwu i zapobieganiu wykluczeniu społecznemu. 1.3.3 Krajowy Plan Strategiczny dla Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 SWRSO w swych głównych załoŝeniach nawiązuje do Krajowego Planu Strategicznego dla Obszarów Wiejskich, który określa priorytety i kierunki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w odniesieniu do priorytetów Wspólnej Polityki Rolnej. Działania podejmowane w ramach SWRSO przyczynią się do osiągnięcia celu Osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, stanowiącego instrument realizacji Krajowego Planu Strategicznego dla Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Działania 1.2 oraz 1.3 zaproponowane w Priorytecie 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne oraz Działania 2.1 i 2.2 w Priorytecie 2. Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie wpisują się w działania podejmowane w ramach Osi 4 Leader. Celem Osi 4 Leader jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich przez budowanie potencjału społecznego na wsi, zwiększanie potencjału zdobywania środków finansowych i ich wykorzystania, a takŝe polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja. Szczególną rolę w osiąganiu celów Osi 4 Leader będą odgrywać lokalne partnerstwa międzysektorowe, obejmujące przedstawicieli sektora publicznego, gospodarczego i społecznego, których zadaniem będzie tworzenie lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz realizacja wynikających z niej innowacyjnych projektów. Podejście Leader ma na celu wzmocnienie spójności podejmowanych lokalnie decyzji, podniesienie jakości zarządzania i przyczynienie się do wzmocnienia kapitału ludzkiego w społecznościach wiejskich, a takŝe skłonienie do stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakresie rozwoju regionu. 2. SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE. CHARAKTERYSTYKA III SEKTORA. ZARYS DIAGNOZY Mianem trzeciego sektora, w kontekście Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, określa się sektor organizacji pozarządowych oraz podmiotów zdefiniowanych w art. 3 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŝytku publicznego i o wolontariacie, które prowadzą działalność poŝytku publicznego 12. Z kolei pierwszy sektor to administracja publiczna, określana teŝ niekiedy jako sektor państwowy. Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk, nazywany teŝ sektorem prywatnym. Społeczeństwo obywatelskie, ogólnie, obejmuje w Polsce dwa obszary: obywatelską aktywność grupową przejawiającą się w działalności róŝnorakich wspólnot, przede wszystkim w działalności organizacji pozarządowych o charakterze obywatelskim, wspólnot lokalnych i samorządowych, a takŝe nieformalnych grup i ruchów społecznych (przykładowo wspólnot sąsiedzkich czy subkulturowych) oraz indywidualną aktywność obywatelską obejmującą postawy i świadomość obywatelską Polaków. 12 Pełna klasyfikacja znajduje się w załączniku nr 1 oraz w załączniku nr 2. 14

2.1 Grupowa aktywność obywatelska 2.1.1 Liczba zarejestrowanych organizacji Podstawą do określenia liczby organizacji pozarządowych w Polsce są zasoby krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej REGON Głównego Urzędu Statystycznego oraz Krajowego Rejestru Sądowego. Główny Urząd Statystyczny posiada równieŝ bazę jednostek wybieranych do badań statystycznych (BJS), powstałą w oparciu o zaktualizowany rejestr REGON. W odniesieniu do informacji na temat podmiotów trzeciego sektora warto zauwaŝyć, Ŝe rejestry te są autonomiczne, charakteryzują się brakiem komplementarności oraz brakiem moŝliwości komparatywnego zestawienia danych dotyczących zarejestrowanych podmiotów. Taki stan rzeczy jest spowodowany odmienną nomenklaturą form prawnych podlegających wpisowi do kaŝdego z rejestrów, wynikającą z tego klasyfikacją podmiotów sektora pozarządowego, jak równieŝ róŝnicą w zastosowaniu systemów informatycznych rejestrujących informacje. Wykres 1. Liczba podmiotów sektora pozarządowego w podziale na szczególne formy prawne REGON, 2007 r. Partie polityczne 233 Jednostki kościołów i związków w yznaniow ych 15 601 Fundacje 9 041 Organizacje pracodaw ców 324 Organizacje społeczne odzielnie nie w ymienione 3 804 Zw iązki zaw odow e 19 217 Stowarzyszenia 75 281 Organizacje sam orządu gospodarczego i zawodow ego 5 719 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Udostępniania Informacji Głównego Urzędu Statystycznego. Zasadniczą róŝnicą między przedmiotowymi rejestrami jest liczba zarejestrowanych w nich organizacji pozarządowych. Według stanu na dzień 20 grudnia 2007 r. w rejestrze REGON 13 zarejestrowanych było 75 281 stowarzyszeń i 9 041 fundacji, 14 173 jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego, 1 428 jednostek innych kościołów i związków wyznaniowych, 3 804 13 Na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Udostępniania Informacji Głównego Urzędu Statystycznego. 15

organizacje społeczne oddzielnie nie wymienione, 19 217 związków zawodowych, 5 719 organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego, 233 partie polityczne oraz 324 organizacje pracodawców. Tak zdefiniowany trzeci sektor liczy 129 220 zarejestrowanych podmiotów. Dane zgromadzone w systemie REGON wskazują, Ŝe organizacje pozarządowe najczęściej przybierały formę prawną stowarzyszeń, fundacji, jednostek kościołów i związków wyznaniowych oraz związków zawodowych, natomiast najmniej liczną grupę zarejestrowanych podmiotów stanowiły partie polityczne. Dla porównania, wg stanu na dzień 31 grudnia 2007 r. w rejestrze stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego 14 wpisane były 46 883 stowarzyszenia, 7 652 fundacje, 494 organizacje rzemieślnicze, 3 992 społeczno-zawodowe organizacje rolników, 118 jednostek samorządów zawodowych innych przedsiębiorców, 327 izb gospodarczych, 6 157 związków zawodowych, 335 organizacji pracodawców, 6 156 stowarzyszeń kultury fizycznej i związków sportowych, 76 innych organizacji społecznych lub zawodowych, 332 osoby prawne i inne jednostki organizacyjne będące organizacjami poŝytku publicznego. Wykres 2. Liczba podmiotów sektora pozarządowego, w podziale na formy prawne, KRS, 2007 r. Izby gospodarcze 327 Stowarzyszenia kultury fizycznej i zw iązki sportow e 6 156 Społeczno - zaw odow e organizacje rolników 3 992 Organizacje rziemieślnicze 494 Organizacje pracodaw ców 335 Zw iązki zaw odow e 6 157 Osoby praw ne i inne jednostki organizacyjne będące organizacjami poŝytku publicznego 332 Fundacje 7 652 Inne organizacje społeczne lub zaw odowe 76 Stow arzyszenia 46 883 Samorząd zaw odow y innych przedsiębiorców 118 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Centrum Ogólnopolskich Rejestrów Sądowych i Informatyzacji Resortu Ministerstwa Sprawiedliwości. Ogółem na koniec 2007 r. w Krajowym Rejestrze Sądowym zarejestrowane były 72 522 podmioty zaliczane do sektora pozarządowego. Wśród nich dominowały podmioty posiadające 14 Na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Centrum Ogólnopolskich Rejestrów Sądowych i Informatyzacji Resortu Ministerstwa Sprawiedliwości. 16

formę prawną stowarzyszeń, fundacji oraz stowarzyszeń kultury fizycznej i związków sportowych. Natomiast najmniejszą grupę zarejestrowanych podmiotów stanowiły inne organizacje społeczne lub zawodowe oraz samorząd zawodowy innych przedsiębiorców. Ponadto, wg stanu na dzień 31 grudnia 2007 r., w Krajowym Rejestrze Sądowym zarejestrowanych było 5 687 organizacji pozarządowych posiadających status organizacji poŝytku publicznego. Wśród organizacji poŝytku publicznego dominowały podmioty posiadające formę prawną stowarzyszenia oraz fundacji. Zestawienie liczby organizacji pozarządowych zarejestrowanych w rejestrze REGON według stanu na dzień 20 grudnia 2007 r. z danymi dostępnymi w tym rejestrze na koniec grudnia 2006 r. i 2005 r. oraz kwietnia 2004 r. wskazuje na wyraźny wzrost ilościowy podmiotów sektora pozarządowego. W kwietniu 2004 r. sektor pozarządowy liczył blisko 109 000 podmiotów. W przeciągu roku ich liczba zwiększyła się o ponad 6% i w grudniu 2005 r. wynosiła ponad 116 000. W przeciągu kolejnego roku nastąpił przyrost o prawie 7% i pod koniec 2006 r. liczba organizacji pozarządowych wynosiła 123 599. Natomiast w przeciągu kolejnego roku nastąpił przyrost o 5% i pod koniec 2007 r. liczba organizacji pozarządowych wynosiła 129 220. RównieŜ dane z KRS świadczą o tendencji wzrostowej sektora pozarządowego. Pod koniec grudnia 2005 r. liczba zarejestrowanych organizacji pozarządowych wynosiła 63 744 podmioty. W przeciągu roku zwiększyła się o prawie 7% i na dzień 31 grudnia 2006 r. wynosiła 68 133. Natomiast w przeciągu kolejnego roku nastąpił przyrost o ponad 6% i pod koniec 2007 r. liczba organizacji wynosiła 72 522. 2.1.2 ZróŜnicowanie regionalne organizacji pozarządowych O heterogeniczności trzeciego sektora w Polsce świadczy nie tylko forma prawna tworzących go podmiotów, ale takŝe rozmieszczenie terytorialne tych podmiotów. Spośród wszystkich organizacji pozarządowych zarejestrowanych w 2007 r. w rejestrze REGON, najwięcej 19 123 zlokalizowanych było w województwie mazowieckim, z czego znaczna część w Warszawie 15. Pod względem liczebności funkcjonujących podmiotów trzeciego sektora za regionem mazowieckim kolejno uplasował się region śląski (12 779), wielkopolski (11 884) oraz małopolski (11 163). Natomiast wśród województw z najmniejszą liczbą zarejestrowanych organizacji naleŝy wymienić województwo lubuskie (3 348), a takŝe województwo opolskie (3 503) i świętokrzyskie (4 242). Jednak w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców najwięcej podmiotów trzeciego sektora funkcjonowało w województwie podlaskim (37,12), mazowieckim (36,89) oraz warmińskomazurskim (36,55), najmniej zaś w śląskim (27,43), kujawsko-pomorskim (32,91) oraz łódzkim (33,18). 16 Pomimo róŝnic w systemie wpisywania podmiotów do rejestru REGON i KRS oraz wynikających z tego m.in. duŝych dysproporcji w odniesieniu do liczby zarejestrowanych jednostek, istnieje podobieństwo w zakresie rozkładu terytorialnego zarejestrowanych organizacji pozarządowych. Według KRS najwięcej instytucji sektora pozarządowego zlokalizowanych było w województwach: mazowieckim (11 277 podmiotów), wielkopolskim (7 130), śląskim (6 963), małopolskim (6 690). Natomiast najmniej organizacji funkcjonowało w województwie lubuskim (1 870), opolskim (2 031) i podlaskim (2 148). 15 W podziale na podregiony moŝna porównać liczbę organizacji w 2006 i 2007 r. w publikacji Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w 2007 r., GUS, Warszawa 2008, www.stat.gov.pl. 16 Dane wstępne na maj 2008 r. 17

Mapa 1. Liczba podmiotów trzeciego sektora w podziale na województwa w liczbach bezwzględnych oraz w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, REGON 2007 r. 7 595 pomorskie 5 212 zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie 5 643 6 797 podlaskie kujawsko-pomorskie 4 431 19 123 11 884 3 348 wielkopolskie mazowieckie lubuskie 8 490 łódzkie 9 873 7 655 lubelskie dolnośląskie 4 242 3 503 świętokrzyskie opolskie 12 779 śląskie podkarpackie 11 163 małopolskie 7 482 lubuskie 34,29 dolnośląskie 34,39 pomorskie warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie 36,55 33,35 kujawsko-pomorskie 32,91 35,11 33,20 36,89 wielkopolskie mazowieckie 33,18 łódzkie 33,24 33,75 27,43 świętokrzyskie 37,12 podlaskie 35,32 lubelskie opolskie śląskie 34,07 podkarpackie małopolskie 35,67 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Udostępniania Informacji Głównego Urzędu Statystycznego. Mapa 2. Liczba podmiotów trzeciego sektora w podziale na województwa w liczbach bezwzględnych oraz w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, KRS, 2007 3 919 pomorskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie 2 766 3 920 2 957 podlaskie kujawsko-pomorskie 7 130 11 277 2 148 1 870 wielkopolskie mazowieckie lubuskie 4 433 5 389 łódzkie 4 463 lubelskie dolnośląskie świętokrzyskie 2 031 6 963 opolskie 2 390 śląskie 6 690 podkarpackie małopolskie 4 176 17,74 pomorskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie 16,34 20,74 18,00 kujawsko-pomorskie podlaskie 21,06 18,98 21,75 18,54 wielkopolskie mazowieckie lubuskie 17,33 20,59 18,72 łódzkie 18,73 lubelskie dolnośląskie 19,57 14,95 świętokrzyskie opolskie śląskie 20,42 podkarpackie małopolskie 19,91 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji udostępnionych Departamentowi PoŜytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez Departament Centrum Ogólnopolskich Rejestrów Sądowych i Informatyzacji Resortu Ministerstwa Sprawiedliwości. 18

W przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców najwięcej podmiotów trzeciego sektora zarejestrowano na terenie województw mazowieckiego (21,75), wielkopolskiego (21,06) oraz warmińsko-mazurskiego (20,74), najmniej zaś w województwie śląskim (14,95), zachodniopomorskim (16,34) oraz łódzkim (17,74). 2.1.3 Pola działania organizacji pozarządowych Według badania Stowarzyszenia Klon/Jawor 17 w 2006 r. organizacje pozarządowe wskazały, jako najwaŝniejsze pola działań, w znaczeniu poŝytku publicznego i obszarów realizacji zadań publicznych, następujące sfery: - sport, turystykę, rekreację, hobby 39,2% wskazań, - kulturę i sztukę 12,8%, - edukację i wychowanie 10,3%, - usługi socjalne, pomoc społeczną 9,9%, - ochronę zdrowia 8,0%, - rozwój lokalny w wymiarze społecznym i materialnym 5,9%, - rynek pracy, zatrudnienie, aktywizację zawodową 2,3%, - ochronę środowiska 2,2%, - sprawy zawodowe, pracownicze, branŝowe 1,9%, - prawo, prawa człowieka, działalność polityczną 1,8%, - badania naukowe 1,3%, - wsparcie instytucji, organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich 1,0%, - religię 0,8%, - działalność międzynarodową 0,6%, - pozostałą działalność 2,0%. Natomiast w zakresie projektowania zadań z obszaru ekonomii społecznej, działalności przedsiębiorczej oraz klasyfikowania siebie przez organizacje pozarządowe przydatne stają się dane o rodzajach działalności według klasyfikacji PKD. Analiza informacji z rejestru BJS, REGON 18 wykazała dla stowarzyszeń, Ŝe: - najwięcej z nich (45%) zadeklarowało działalność zakwalifikowaną według klasyfikacji PKD jako działalność pozostałych organizacji członkowskich, gdzie indziej niesklasyfikowanych, 17 M. Gumkowska, J. Herbst, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badania 2006, Warszawa 2006, s. 21-22. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie 1 043 stowarzyszeń i fundacji. Wszystkie cytowane informacje dotyczą więc jedynie stowarzyszeń (ale bez ochotniczych straŝy poŝarnych) oraz fundacji. 18 Na podstawie Raportu z prac prowadzonych w ramach międzyresortowego Zespołu ds. opracowania metodologii badania podmiotów trzeciego sektora w zakresie pracy metodologicznej: Pozyskiwanie danych ze źródeł administracyjnych do oceny działalności organizacji non-profit, Główny Urząd Statystyczny, Departament Statystyki Usług, maj 2007, s. 5-8. 19

- 29% wskazało jeden z następujących rodzajów działalności: działalność stadionów i pozostałych obiektów sportowych, działalność związana ze sportem pozostała, działalność rekreacyjna pozostała, działalność związana z poprawą kondycji fizycznej, - 21% wskazało prowadzenie działalności w zakresie ochrony poŝarowej, - około 3% zadeklarowało prowadzenie działalności zaliczanej do klasy działalności organizacji profesjonalnych, - 1% prowadziło działalność w ramach działalności organizacji komercyjnych i pracodawców, - poniŝej 1% stowarzyszeń deklarowało prowadzenie działalności w zakresie następujących klas: pomoc społeczna pozostała, gospodarka łowiecka, hodowla i pozyskiwanie zwierząt łownych, działalność fizjoterapeutyczna, działalność ambulansów powypadkowych, działalność pielęgniarek i połoŝnych, działalność paramedyczna, działalność związana z ochroną zdrowia ludzkiego pozostała, doradztwo w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zarządzania, działalność usługowa związana z uprawami rolnymi. Natomiast analiza tego samego rejestru dla zbioru fundacji wykazała, Ŝe: - ponad 90% zadeklarowało prowadzenie działalności zaliczanej do podklasy działalności pozostałych organizacji członkowskich, gdzie indziej niesklasyfikowanych, - jedynie 4% wskazało prowadzenie działalności w zakresie działalności organizacji profesjonalnych, - 2% zadeklarowało prowadzenie działalności zaliczanej do działalności związanej ze sportem pozostałej, - około 1% prowadziło działalność w ramach działalności organizacji komercyjnych i pracodawców, - poniŝej 1% fundacji wskazało rodzaj prowadzonej działalności spośród następujących: działalność galerii i salonów wystawienniczych, pomoc społeczna pozostała bez zakwaterowania, działalność organizacji religijnych, kształcenie ustawiczne dorosłych i pozostałe formy kształcenia gdzie indziej niesklasyfikowane. Dla 8 702 fundacji, których działalność zaklasyfikowano jako działalność pozostałych organizacji członkowskich gdzie indziej niesklasyfikowanych, udało się wyróŝnić kilka podstawowych grup: - 5 647 działało jako pozostałe organizacje społeczne działające w róŝnych dziedzinach i nienaleŝących do stowarzyszeń naukowych, oświatowych, kulturalnych, ochrony zdrowia i opieki społecznej oraz kultury fizycznej i turystyki, - 679 działało jako stowarzyszenia ochrony zdrowia i opieki społecznej, - 367 działało jako stowarzyszenia oświatowe i wychowawcze, - 61 działało jako organizacje społeczne turystyczne, koła turystyczne, kluby, - 45 działało jako organizacje naukowe. 20