Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Kieleckiego na lata 2017-2022 -Kielce, 2017 r.-
Spis treści 1. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA POWIATU KIELECKIEGO.... 4 2. DIAGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH POWIATU KIELECKIEGO... 13 2.1 Bezrobocie i rynek pracy... 13 2.2. Ubóstwo.... 19 2.3. Przemoc w rodzinie... 22 2.4. Niepełnosprawność... 33 2.5. Osoby starsze... 37 3. ZASOBY POWIATU KIELECKIEGO... 40 3.1. Powiatowe jednostki organizacyjne... 40 3.1.1. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie... 40 3.1.2. Domy Pomocy Społecznej... 45 3.1.3. Opieka nad dzieckiem i rodziną... 47 3.2. Ośrodki pomocy społecznej... 52 3.3. Młodzieżowe Ośrodki Wychowawcze/ Placówki oświatowe... 55 3.4. Placówki służby zdrowia... 60 3.5. Warsztaty Terapii Zajęciowej... 60 3.6. Inne podmioty współpracujące... 62 Wnioski z przeprowadzonych konsultacji społecznych... 66 Podsumowanie... 72 4. Analiza SWOT... 73 5. Misja Cele i obszary działania... 76 5.1. Cele strategiczne i kierunki działań.... 77 5.1.1. Pomoc społeczna... 77 5.1.2. Wspieranie rodziny i system pieczy zastępczej... 77 5.1.3. Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych... 79 5.1.4. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie... 81 6. Wskaźniki realizacji strategii... 82 7. Monitoring i ewaluacja... 83 8. Finansowanie... 83 2
1. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA POWIATU KIELECKIEGO. Powiat kielecki to największy w Polsce powiat ziemski, utworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Powiat kielecki położony jest w centralnej części województwa świętokrzyskiego i zajmuje 1/5 jego powierzchni, tj. 224.607 ha. Siedzibą władz powiatu jest Miasto Kielce. W granicach administracyjnych powiatu kieleckiego wchodzi dziewiętnaście gmin w tym: cztery gminy miejsko wiejskie (Bodzentyn, Chęciny, Chmielnik, Daleszyce) i piętnaście wiejskich (Bieliny, Górno, Łagów, Łopuszno, Masłów, Miedziana Góra, Mniów, Morawica, Nowa Słupia, Piekoszów, Pierzchnica, Raków, Sitkówka-Nowiny, Strawczyn, Zagnańsk). Powiat kielecki graniczy z Kielcami oraz dziesięcioma powiatami województwa świętokrzyskiego: koneckim, skarżyskim, starachowickim, ostrowieckim, opatowskim, staszowskim, buskim, pińczowskim, jędrzejowskim i włoszczowskim. 4
Położenie powiatu kieleckiego na mapie województwa Według stanu na dzień 31.12.2015r. Powiat kielecki zamieszkuje 208.526 osób. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba mieszkańców powiatu nieznacznie wzrosła o ok. 0,22%. Powiat kielecki grupuje największą część mieszkańców województwa świętokrzyskiego wśród pozostałych powiatów (16,59%) i ta tendencja utrzymuje się od kilku ostatnich lat. Średnia gęstość zaludnienia powiatu kieleckiego wynosi 93 osoby na 1 km 2. Powiat kielecki jako jedyny w województwie świętokrzyskim notuje od kilku lat niewielki, ale systematyczny wzrost liczby ludności. Przyczyniła się do tego głównie emigracja mieszkańców Kielc, którzy chętnie przenoszą się do podkieleckich miejscowości, ze względu m.in.: na lepszą jakość życia poza centrum miasta, mniejsze zanieczyszczenie środowiska czy też niższą skalę przestępczości. Powiat kielecki cechowało jednak najmniejsze zurbanizowanie wśród powiatów województwa świętokrzyskiego (6,5%), co świadczy o jego rolniczym charakterze. Podobnie, jak w całym województwie świętokrzyskim, ludność powiatu kieleckiego starzeje się z każdym rokiem. Struktura ludności według płci nie uległa większym zmianom. Podobnie, jak w latach poprzednich, nieznaczną większość mieszkańców powiatu kieleckiego stanowiły kobiety, których udział kształtował się na poziomie 50,11% (104.484 kobiet), w stosunku do liczby mężczyzn 104.042, co stanowi 49,89%. Diagram 1. Struktura ludności powiatu kieleckiego wg płci w roku 2015 liczba mężczyzn; 104042; 50% liczba kobiet; 104484; 50% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS Na terenie województwa świętokrzyskiego w powiecie kieleckim odnotowano największą równowagę płci, w którym notuje się również najniższy w województwie współczynnik feminizacji (100). Przewaga liczby kobiet nad liczba mężczyzn zaczyna się dopiero w przedziale wiekowym powyżej 65 roku życia i wzrasta wraz z wiekiem. W przedziale wiekowym 0-44 lat na 100 mężczyzn zamieszkujących w powiecie kieleckim przypadało 95 kobiet, natomiast w grupie wiekowej 45-79 lat już 102 kobiety, a w przedziale 80 lat i więcej było już ponad dwukrotnie więcej kobiet niż panów (209). Tendencje te nie ulegają zmianom na przestrzeni ostatnich lat. Przemiany związane ze struktura wiekową ludności są ważnym elementem procesów ludnościowych. Struktura ta bowiem stanowi wypadkową uwarunkowań gospodarczych i demograficznych regionu, które bezpośrednio oddziałują na ruch naturalny i strukturę ludności. 5
Diagram 2. Struktura ludności w roku 2015 wiek poprodukcyjny ; 33794; 16% wiek przedprodukcyj ny ; 40309; 19% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS 2016 Wskaźnik struktury wiekowej ludności powiatu kieleckiego zaznacza się stosunkowo wysoką liczbą ludności w wieku produkcyjnym, tj. 134.423 co daje 65% ogółu ludności powiatu (diagram 2). W porównaniu z rokiem 2014 liczba ludności w wieku produkcyjnym nieznacznie zmniejszyła się o 138 osób (o 0,10%). Jednocześnie liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym (40.309) w porównaniu z rokiem 2014 zmniejszyła się o 411 osób (spadek o 1%), przy równoczesnym wzroście liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (33.794) o 1.009 osób, co stanowi wzrost o 3%. Tabela 1. Struktura płci i wieku ludności w Powiecie Kieleckim w 2015r. Liczba ludności W wieku przedprodukcyjnym <17 roku życia wiek produkcyjny ; 134423; 65% W wieku produkcyjnym (K 18-59, M 18-64) W wieku poprodukcyjnym (K 60 lat i więcej, M 65 lat i więcej) Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety 40.309 20.657 19.652 134.423 72.522 61.901 33.794 10.863 22.931 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 2016 Analiza zmian w strukturze ludności według grup wiekowych w województwie świętokrzyskim wskazuje na postępowanie niekorzystnych zmian świadczących o starzeniu się społeczeństwa. Na przestrzeni lat 2009-2015 zmniejszył się udział dzieci i młodzieży (w wieku 0-17 lat), przy jednoczesnym wzroście liczby osób w wieku poprodukcyjnym (mężczyzn w wieku 65 lat i więcej oraz kobiet w wieku 60 lat i więcej). Systematycznie ubywa ludności w wieku przedprodukcyjnym. W porównaniu z innymi powiatami województwa świętokrzyskiego powiat kielecki jest stosunkowo młodym powiatem (19% ludności w wieku przedprodukcyjnym), a liczba ludności w tym przedziale wiekowym w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosła o 1%. Wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym odnotowano we wszystkich powiatach, powiat kielecki również odnotował wyższy odsetek w porównaniu z rokiem 2013 w stosunku do ogółu mieszkańców (22% w roku 2014, 15% w roku 2013). 6
Z punktu widzenia wpływu sytuacji demograficznej na rynek pracy najbardziej interesująca jest populacja w wieku aktywności zawodowej (kobiety 18-59 lat, mężczyźni 18-64 lat), ze względu na potencjalne zasoby pracy. Na przestrzeni ostatnich kilku lat w województwie świętokrzyskim zmniejsza się odsetek ludności w wieku produkcyjnym, chociaż w powiecie kieleckim w roku 2015 wystąpił stosunkowo największy udział tej populacji (65%). W porównaniu z rokiem 2014 odnotowano jednak wzrost udziału tej grupy wiekowej o 5%, pomimo wcześniejszych tendencji spadkowych. Powiat kielecki na tle innych powiatów województwa świętokrzyskiego jako jeden z nielicznych notuje pozytywne wskaźniki demograficzne i społeczne. W województwie świętokrzyskim wszystkie powiaty odnotowały zarówno zmniejszenie liczebności najmłodszych, jak i spadek ich udziału w populacji województwa. Struktura ludności według płci również nie uległa większym zmianom. Podobnie jak w latach poprzednich, nieznaczną większość mieszkańców powiatu stanowiły kobiety, których udział kształtował się na poziomie 50,07%. Był to jednak najniższy współczynnik feminizacji w województwie świętokrzyskim. Przewaga liczebna kobiet wzrasta wraz z wiekiem i najwyższa jest w przedziale wiekowym 65 lat i więcej. Poziom zaawansowania i dynamikę procesu starzenia się społeczeństwa zaobserwować można również w biologicznych grupach wieku, poprzez stosunek populacji w wieku 65 lat i powyżej, do liczby dzieci i młodzieży poniżej 15 roku życia. W roku 2015 w powiecie kieleckim liczba osób powyżej 65 roku na każde 100 osób w wieku do 14 roku życia wynosiła 84, co stanowi pozytywną tendencję demograficzną. Z punktu widzenia wpływu sytuacji demograficznej na rynek pracy najbardziej interesująca jest populacja ludności w wieku aktywności zawodowej (kobiety 18-59, mężczyźni 18-64) stanowiąca potencjalne zasoby pracy. W ciągu ostatnich lat liczba osób w wieku produkcyjnym ulega systematycznemu zmniejszeniu z 65% ogółu mieszkańców w roku 2013 do 60% w roku 2014. Wśród mieszkańców w wieku produkcyjnym wyodrębnia się grupę osób w wieku mobilnym (18-44 lata), której liczba w ciągu ostatnich lat zmniejsza się. Jest to zjawisko niekorzystne, świadczące o starzeniu się populacji pracujących. Jednak w ostatnich latach zaobserwowano wyhamowanie negatywnej tendencji i powolny wzrost udziału osób mobilnych. Poniższa tabela przedstawia strukturę ludności według wieku i płci. Tabela 2. Struktura ludności według płci i wieku w roku 2015. Wiek mobilny (18-44 lata) Wiek niemobilny Wiek poprodukcyjny M K M (45-64) K (45-59) M (65 lat i więcej) K (60 lat i więcej) 44.609 42.072 27.913 19.829 10.863 22.931 86.681 47.742 33.794 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS 2016. Wśród osób w wieku produkcyjnym wyodrębnia się również grupę osób w wieku mobilnym (18-44 lata). Zmniejszenie się jej liczebności jest zjawiskiem niekorzystnym, świadczącym o starzeniu się populacji pracującej, a tym samym ograniczeniu jej potencjału. W ostatnich latach zaobserwowano jednak zahamowanie negatywnej tendencji i powolny wzrost udziału osób mobilnych zawodowo. W 2015r w województwie świętokrzyskim obejmowała ona 62% ogółu osób w wieku produkcyjnym, natomiast w powiecie kieleckim stanowiła 65% liczby osób w wieku aktywności zawodowej. Osoby w wieku niemobilnym zawodowo (45-64 lata mężczyźni i 45-59 lat kobiety) obejmowały 35% ludności w wieku produkcyjnym oraz blisko 23 % ogółu mieszkańców powiatu. 7
Ruch naturalny ludności. Urodzenia i dzietność. Głównym czynnikiem decydującym o tempie rozwoju demograficznego są urodzenia. Powodują one zmiany w liczbie i strukturze ludności według płci, wieku. Stanowią one również podstawę do przewidywania tendencji zmian ludności w czasie, wyrażonych poprzez prognozy demograficzne. Poziom urodzeń jest wypadkową działania wielu zmiennych, do których zaliczyć należy m.in. liczbę kobiet i mężczyzn w wieku prokreacyjnym, liczbę małżeństw oraz strukturę nowożeńców według wieku oraz ruch wędrówkowy. W okresie ostatnich kilku lat obserwuje się niekorzystną spadkową tendencję liczby urodzeń. W 2015 r. zanotowano w województwie świętokrzyskim 10.579 urodzeń żywych. urodzeń żywych wobec 12,7 tys. w 2009r. (spadek o 16,7%). Proporcje płci nie zmieniły się zasadniczoniewiele ponad połowę noworodków stanowili chłopcy (50,2 %). Współczynnik natężenia, tj. liczba urodzeń żywych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w powiecie kieleckim osiągnął wartość 10,2 i był wyższy od średniej w województwie o 1,62 oraz od wartości współczynnika w roku 2014. Na przestrzeni ostatnich kilku lat obserwuje się tendencję spadkową. Pogorszeniu uległ również wskaźnik dynamiki demograficznej, określający relację urodzeń żywych do liczby zgonów w danym okresie. We wszystkich powiatach odnotowano pogorszenie dynamiki demograficznej. Wskaźnik przekraczający 1 odnotowano jedynie w powiecie kieleckim (1,06). Pomimo, iż na tle powiatów województwa świętokrzyskiego powiat kielecki odnotowuje pozytywne dane demograficzne, to jednak nie są one optymistyczne, bowiem jak wskazują dane przedstawione na Wykresie 2. od kilku lat utrzymuje się tendencja spadkowa w zakresie przyrostu naturalnego ludności. Zgony to drugi obok urodzeń element ruchu naturalnego ludności. Zjawisko to wpływa nie tylko na tempo rozwoju ludności, ale również na kształtowanie jej stanu cywilnego oraz struktury wieku. W 2015r. w powiecie kieleckim, w porównaniu z rokiem 2014 nastąpił wzrost liczby zgonów o ok. 4%. Najniższą liczbę zgonów odnotowuje się wśród dzieci w wieku 5-14 lat. W następnych grupach wiekowych umieralność systematycznie rośnie, przy czym w populacji mężczyzn drastycznie wzrasta po 54 roku życia, a wśród kobiet dopiero powyżej 75 roku życia. Głównymi przyczynami zgonów są zarówno wśród mężczyzn jak i kobiet choroby układu krążenia, a następnie nowotwory, które łącznie są przyczyną ¾ wszystkich zgonów. Choroby układu krążenia oraz nowotwory są główną przyczyną zgonów wśród osób powyżej 60 roku życia. Najwyższy odsetek zgonów z przyczyn zewnętrznych (urazy, zatrucia, wypadki) odnotowano w grupie wiekowej 15-24 lata. Największy udział zgonów wywołanych chorobami układu trawiennego wystąpił w grupie wiekowej 30-44 lata, natomiast układu oddechowego zwiększał się wraz z wiekiem i osiągnął najwyższą wartość w grupie wiekowej powyżej 70 roku życia. 8
12 10 8 6 Wykres 2. Ruch naturalny ludnosci w powiecie kieleckim w latach 2009-2015 11,2 11,2 10,5 10,6 10 9,2 9,4 9,3 9,5 9,7 9,6 9,1 10,2 9,6 urodzenia żywe na 1000 ludnosci zgony na 1000 ludności 4 2 2,1 1,8 1,2 1,1 0,3 0,5 0,6 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS przyrost naturalny na 1000 ludności Małżeństwa i rozwody Zjawiska związane z liczbą zawieranych małżeństw są czynnikami o mniejszym znaczeniu demograficznym, lecz nie można ich pominąć w analizie procesów demograficznych i społecznych. Corocznie w województwie świętokrzyskim spada liczba zawieranych związków małżeńskich. Po ubiegłorocznym wyhamowaniu, w 2015 r. ponownie odnotowano spadek liczby związków małżeńskich w naszym województwie. Pomimo tego, zarejestrowano ich nieznacznie więcej niż przed dwoma laty o 0,8%. Przyczynił się do tego wyraźny wzrost ich liczby na obszarach wiejskich (o 4,4%), podczas gdy w miastach postępował spadek (o 3,7%). Również w powiecie kieleckim do roku 2013 zanotowano systematyczny spadek liczby zawieranych małżeństw, natomiast od roku 2014 liczba zawieranych związków małżeńskich nieznacznie wzrasta. Najwyższe udziały zawartych małżeństw w województwie świętokrzyskim odnotowano właśnie w powiecie kieleckim (ok. 18%). Związki cywilne (270) w 2015r. stanowiły 25,62% wszystkich zawartych małżeństw w powiecie kieleckim, natomiast związki wyznaniowe (784) wyniosły 74,38%. Decyzje o zawarciu związku małżeńskiego są podejmowane w coraz późniejszym wieku, co powoduje pośrednio, że przybywa osób pozostających w stanie wolnym oraz kobiet bezdzietnych. W 2015 r. wiek środkowy mężczyzn wyniósł 28,0 lat, natomiast kobiet 25,7 lat. Najwięcej małżeństw zawierano między 25 a 29 rokiem życia. Wśród mężczyzn była to dominująca grupa wiekowa (ok. 45,5% związków). Kolejną, wyróżniającą się grupę stanowili mężczyźni starsi - w wieku 30-34 lat (23,7%). Nieco odmiennie kształtował się wiek kobiet, wśród których najliczniejsza grupa była w analogicznym wieku, jak mężczyźni (42,7%), ale również znacząca wstąpiła w związki małżeńskie w młodszym wieku - pomiędzy 20 a 24 rokiem życia (31,3%). Najmłodsi nowożeńcy w wieku 19 lat i mniej stanowili u mężczyzn 0,3%, a u kobiet 2,6%. W związki małżeńskie wstępują zazwyczaj osoby o zbliżonym poziomie wykształcenia. Pozytywnym zjawiskiem w województwie świętokrzyskim jest zmniejszająca się, choć w niewielkim stopniu, liczba rozwodów. W powiecie kieleckim wartość wskaźnika orzeczonych prawomocnym wyrokiem sądu rozwodów na przestrzeni ostatnich kilku lat ulega wahaniom. W roku 2015 orzeczono 216 rozwodów, co stanowi ok.12% wszystkich zakończonych w tym zakresie spraw w województwie świętokrzyskim. Ponadto wskaźnik rozwodów na każde 1000 mieszkańców powiatu wynosi 1,3 i stanowi pozytywną tendencję. 9
wartość wskaźnika Wykres 3. Małżeństwa i rozwody w powiecie kieleckim w latach 2009-2015 7 6 5 6,4 6,2 5,7 5,5 4,8 5,2 5,1 4 3 2 1 0,5 0,9 0,8 1,2 0,8 1,2 1,3 małżeństwa na 1000 ludności rozwody na 1000 ludności 0 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Źródło; Opracowanie własne na podstawie danych z GUS. W analizowanym okresie w powiecie kieleckim od roku 2013 zaznacza się niewielki wzrost liczby zawieranych małżeństw i jednocześnie wzrost liczby związków, które uległy rozpadowi. Spowodowało to wzrost relacji rozwodów do nowych związków. Taka tendencja może sprzyjać występowaniu negatywnych zjawisk w rodzinie oraz rzutuje na wzajemne relacje pomiędzy jej członkami. Podstawowe powody rozwiązania małżeństwa pozostają niezmienne, chociaż w ostatnich latach coraz rzadziej opierały się na jednej, wyłącznej przyczynie. Jako najczęstsze spośród przyczyn wyłącznych oraz w powiązaniu z innymi podawane były: niezgodność charakterów (36,6%), niedochowanie wierności małżeńskiej (29,1%) i nadużywanie alkoholu (25,7%). Udziały wszystkich trzech kategorii zwiększyły się w przeciągu trzech lat odpowiednio o: 5,6, 19,3 i 11,7 punktu procentowego. Rozkład pożycia związany z dłuższą nieobecnością jednego z małżonków malał sukcesywnie od wielu lat i stanowił obecnie niewielki odsetek 0,2% wobec 1,4% przed dwoma laty. Najczęściej rozwodziły się małżeństwa, w których oboje partnerzy w momencie zawierania związku byli młodzi, pomiędzy 20-24 rokiem życia. Stanowiły one 27,0% ogółu. Najliczniejszymi grupami wiekowymi w momencie orzekania rozwodu były osoby mające po 30 34 i 35 39 lat. Wśród rozwiedzionych w 2015r. małżeństw ponad 60% na utrzymaniu małoletnie dzieci. Najczęściej (w ponad połowie przypadków) sąd przyznał opiekę nad dziećmi wyłącznie matce, w 1/4- obojgu rodzicom, w nielicznych przypadkach wyłącznie ojcu lub oddzielnie matce i ojcu. Coraz częściej zdarza się również, że sąd powierza dzieci rodzinie zastępczej lub umieszcza je w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Migracje wewnętrzne i zagraniczne na pobyt stały Ruch wędrówkowy ludności jest obok przyrostu naturalnego drugim bardzo istotnym czynnikiem bezpośrednio wpływającym na liczbę, strukturę i rozmieszczenie ludności Jednym z głównych powodów migracji są zmiany na rynku pracy, jak również poszukiwanie lepszych warunków życia. Wielkość i kierunek migracji są najczęściej zależne od stopnia rozwoju gospodarczego i ekonomicznej sytuacji regionu. Jednym z głównych powodów migracji pozostają niekorzystne trendy na lokalnym rynku pracy, co sprzyjało przemieszczeniom głównie zarobkowym. Na nasilenie procesu emigracji po 2004r. bezpośredni wpływ miało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i otwarcie rynków pracy dla Polaków przez większość krajów UE. Szczególnie było to widoczne w przyjmujących 10
znaczne rozmiary czasowych przemieszczeniach zarobkowych. W ostatnich latach procesy migracyjne osłabły, jednak ich poziom pozostaje wysoki. Dane statystyczne o migracjach wewnętrznych stanowią jedyne źródło informacji o przemieszczeniach ludności i kierunkach migracji (ze szczególnym uwzględnieniem przepływu ludności miasto - wieś). Pełna obserwacja migracji jest utrudniona, gdyż oficjalna statystyka ukazuje wyłącznie zarejestrowane zameldowania i wymeldowania ludności. Statystyczna charakterystyka migracji jest więc tylko pewną częścią rzeczywistych ruchów wędrówkowych ludności. Dlatego też analiza danych dotyczących migracji umożliwia zidentyfikowanie jedynie głównych kierunków przemieszczeń ludności i ich struktury, natomiast nie pozwala na ocenę rzeczywistej skali badanego zjawiska. Województwo świętokrzyskie od lat opuszcza więcej osób niż się w nim osiedla. Pomimo pewnych wahań salda migracji na przestrzeni lat 2009-2014 tendencja odpływu ludności z województwa świętokrzyskiego nie została zahamowana. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców województwa w 2015 r. saldo migracji wewnętrznej osiągnęło wartość minus 1,8 wobec minus 2,1 przed dwoma laty. W 2015r. w powiecie kieleckim zanotowano dodatnie saldo migracji, które wynosi 431 osób, tj. o 126 osób więcej niż w roku poprzednim. Dodatnie saldo dotyczy głównie migracji wewnętrznych związanych z przemieszczaniem się ludności oraz napływem migracyjnym z terenu województwa świętokrzyskiego oraz innych województw. Nadal stosunkowo duża liczba osób opuszcza teren powiatu kieleckiego osiedlając się na terenie całego kraju oraz poza jego granicami. W roku 2015 na terenie powiatu kieleckiego zarejestrowano 2141 zameldowań na pobyt stały, przy jednoczesnym odpływie ludności (wymeldowania z pobytu stałego- 1702 osoby). W zakresie migracji zagranicznych ludności powiat kielecki odnotował w roku 2015 ujemne saldo migracji (-8) co oznacza, że więcej osób wyemigrowało z terenu powiatu poza granice kraju niż osiedliło się na naszym terenie. Tabela 3. Saldo migracji w powiecie kieleckim w latach 2009-2015 rok 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 saldo migracji 563 710 501 525 441 313 439 wewnętrznych saldo migracji 28 37 32 11 6-8 -8 zagranicznych saldo migracji ogółem na 1000 ludności 2,9 3,6 2,6 2,6 2,2 1,5 2,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS. Rejestracja stałych przemieszczeń ludności potwierdza utrzymywanie się tendencji napływu osób migrujących na tereny wiejskie oraz odpływu z miast. Dlatego sytuacja na obszarach wiejskich przedstawiała się korzystniej, a saldo migracji pozostało dodatnie, tak jak ma to miejsce w przypadku powiatu kieleckiego. Województwo świętokrzyskie charakteryzuje się dużym udziałem migracji wewnątrzwojewódzkiej, przy czym obserwuje się zarówno stopniowe ograniczenie jej rozmiarów, jak i zmianę intensywności poszczególnych kierunków przemieszczeń. Spowolnieniu ulegał odpływ mieszkańców miast na tereny wiejskie oraz napływ ludności wiejskiej do miast (głównie ze względu na wyczerpujące się miejsca pracy). W 2015 r. napływ wewnątrz województwa stanowił 74,6% ogółu napływu, a odpływ 60,5% ogółu odpływu. Spośród wymeldowujących się nadal większość osiedlała się na terenach wiejskich 4,7 tys. osób wobec 2,5 tys. w miastach województwa. Napływ ludności kształtował się bardziej równomiernie - ze wsi napłynęło 4,0 tys. osób spośród 7,3 tys. migrujących. 11
W powiecie kieleckim od kilku lat zaznacza się pozytywna tendencja migracyjna. Jak wskazują oficjalne dane statystyczne więcej ludności osiedla się na terenie naszego powiatu niż z niego wyjeżdża. Jest to rezultat napływu ludności głównie z Kielc, ponadto zaznacza się tendencja osiedlania na terenie naszego powiatu i województwa świętokrzyskiego mieszkańców innych województw, w szczególności śląskiego i małopolskiego. Wśród migrantów dominują osoby młode, a tym samym jest to niepokojące zjawisko powodujące odpływ ludności w wieku produkcyjnym. Największymi grupami pozostawały osoby w wieku 25 29 lat i 30 34 lata, których udział osiągnął odpowiednio: 17,5% i 13,9% napływu oraz 21,0% i 17,6% odpływu. Większą ruchliwość przestrzenną tak w zakresie napływu, jak i odpływu, wykazywały kobiety. Stanowiły one po 53,4% ogółu imigrantów i emigrantów. Migracje podejmowały częściej osoby posiadające rodzinę (żonaci/zamężne), których odsetek kształtował się na poziomie 52,6% napływu oraz 53,7% odpływu migracyjnego. Prognoza ludności Prognozy rozwoju demograficznego opracowane przez GUS dla lat 2016-2050 potwierdzają niepokojącą sytuację województwa świętokrzyskiego. Przewidywany na koniec 2050r. ubytek liczby ludności osiągnie ponad 22% wobec niepełnych 12% w kraju. O przeszło 1/3 ulegnie zmniejszeniu populacja miast, natomiast skala wyludnienia wsi osiągnie blisko 13%. Przyrost rzeczywisty w województwie będzie kształtował się w kolejnych dekadach na coraz niższym poziomie, a głównym czynnikiem depopulacji będzie wysoki spadek liczby urodzeń o przeszło 39% (w kraju o 27%), przy czym o 47% w miastach i o 34% na wsi. Zmiany w intensywności urodzeń i zgonów spowodują pogłębienie ujemnego przyrostu naturalnego do minus 7,9 tys. osób. Wyraźnie pogorszy się struktura wiekowa ludności - o 40% spadnie liczebność populacji w wieku przedprodukcyjnym (w kraju o 27%), a o 32% - w wieku aktywności zawodowej (o 22% w kraju), w tym o 49% osób mobilnych, a tylko o 6% - niemobilnych. Proces starzenia społeczeństwa przebiegał będzie wolniej niż przeciętnie w Polsce. Do 2050 r. grupa osób w wieku emerytalnym wzrośnie o 25% wobec 38% w kraju. Nastąpi ograniczenie wielkości odpływu wewnętrznego ludności z województwa, jednak straty migracyjne pozostaną wysokie -w 2050 r. na poziomie 1,8 tys. osób. Pomimo pozytywnych obecnie wskaźników demograficznych dla powiatu kieleckiego, negatywne tendencje dla województwa świętokrzyskiego z pewnością nie pozostaną bez wpływu na sytuację demograficzną naszego powiatu. Według prognoz ludności na lata 2020-2050 pomimo trudnej sytuacji demograficznej w kraju, w powiecie kieleckim do roku 2030 wzrastać będzie liczba mieszkańców i przez kolejne dziesięciolecie pozostanie na tym samym poziomie. Od roku 2040 prognozowany jest jednak systematyczny spadek liczby ludności. Poniższy wykres przedstawia prognozowaną liczbę ludności do roku 2050. 12
Wykres 4. Ludność powiatu kieleckiego w roku 2015 oraz prognoza ludności na lata 2020-2050 109 108 107 106 105 104 103 liczba kobiet liczba meżczyzn 102 101 2015 2020 2030 2040 2050 dane rzeczywiste prognoza liczba kobiet 104,5 106,1 108,3 108,5 106,9 liczba meżczyzn 104,1 105,9 107,6 107 105,3 2. DIAGNOZA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH POWIATU KIELECKIEGO 2.1 Bezrobocie i rynek pracy Od lat sytuacja na rynku pracy województwa świętokrzyskiego pozostaje trudna. W dalszym ciągu wiele osób poszukuje miejsca zatrudnienia, a stopa bezrobocia rejestrowanego należy do najwyższych w kraju. Na przestrzeni lat 2010-2014 obserwowano negatywne tendencje, czego przejawem było utrzymanie wzrostowej tendencji liczby osób pozostających bez pracy oraz wzrost stopy bezrobocia. Na przestrzeni analizowanego okresu stopa bezrobocia wzrosła w województwie z 15,1% do 16,6%, jednak na koniec roku 2015 zanotowano w województwie świętokrzyskim znaczny spadek stopy bezrobocia do 12,5%. Terytorialne zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy praktycznie od lat nie ulega zmianom. Istnieje grupa powiatów, gdzie łatwiej jest znaleźć pracę i tam stopa bezrobocia jest najniższa. Do powiatów o stopie bezrobocia poniżej 10% należą południowe regiony województwa (powiat włoszczowski, pińczowski, kazimierski, buski, staszowski i sandomierski). Jednocześnie wiele powiatów nadal boryka się z problemem braku miejsc pracy i wysokim odsetkiem osób bezrobotnych. Do takich należą powiaty podregionu kieleckiego, w tym powiat kielecki, gdzie na koniec roku 2015r. zanotowano 15,5 % stopę bezrobocia. W latach 2010-2013 stopa bezrobocia na terenie powiatu kieleckiego utrzymywała się na wysokim poziomie, natomiast od roku 2013 zauważalny jest znaczący spadek liczby osób bezrobotnych. 13
25 Wykres 5. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie kieleckim w latach 2010-2015 20 15 10 18,8 18,4 19,7 20,4 16,6 15,5 stopa bezrobocia (%) 5 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Według stanu na dzień 31.12.2015r. ogółem w Powiatowym Urzędzie Pracy zarejestrowanych było 11.177 osób bezrobotnych, z czego 46,74% stanowiły kobiety (5224). Z prawem do zasiłku pozostawało 1.435 osób, w tym 44,53% to kobiety (639). W porównaniu do analogicznego okresu roku 2014 nastąpił spadek osób bezrobotnych zarejestrowanych w PUP o 882 osób. Sytuacja ta jest jednak bardzo dynamiczna i w ciągu roku ulega zmianom. Wśród osób bezrobotnych nadal duży odsetek (70,3%) stanowią osoby w wieku mobilnym zawodowo (18-44 lata) - w roku 2015 było to 7.868 osób. Ponadto osoby długotrwale bezrobotne, czyli pozostające bez zatrudnienia powyżej 12 miesięcy stanowiły prawie 1/3 wszystkich zarejestrowanych osób bezrobotnych. Najwięcej osób bezrobotnych zarejestrowano w gminach Daleszyce, Piekoszów i Bodzentyn, najmniej osób poszukujących pracy odnotowano w gminach Pierzchnica, Raków i Sitkówka-Nowiny. Poniższa tabela przedstawia liczbę osób bezrobotnych w roku 2015 z podziałem na gminy powiatu kieleckiego. Gmina Tabela 4. Bezrobotni z podziałem na gminy w okresie 01.12.2015-31.12.2015r. Bezrobotni zarejestrowani na dzień 31.12.2015r. Ogółem Kobiety Z prawem do zasiłku W wieku 18-44 lata Pozostający bez pracy powyżej 12 m- cy Bodzentyn 598 303 84 477 186 Bieliny 768 331 74 574 324 Chęciny 715 375 98 482 235 Chmielnik 706 340 97 489 313 Daleszyce 975 404 116 693 275 Górno 613 277 93 457 168 Łagów 353 152 46 275 98 Łopuszno 572 302 62 431 153 Masłów 525 228 81 366 131 Miedziana 482 223 66 323 144 góra Mniów 598 287 86 416 243 Morawica 538 256 74 378 160 Nowa Słupia 661 289 67 463 218 14
Piekoszów 830 398 112 576 201 Pierzchnica 313 134 29 212 130 Raków 319 154 27 221 78 Sitkówka- 334 167 58 219 98 Nowiny Strawczyn 546 268 79 375 141 Zagnańsk 732 336 86 441 277 Razem 11.177 5224 1435 7868 3573 Osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy stanowiły 86% ogółu bezrobotnych ( 9609 osób), w tym 4.596 kobiety (41%). Do tej kategorii zaliczyć można m.in. osoby młode do 25 roku życia, które stanowiły 20% ogółu zarejestrowanych osób bezrobotnych (2.295 osób), z czego 47% (1.073 osób) to kobiety. Nadal dużą liczbę stanowią osoby długotrwale bezrobotne ponad 50% ogółu zarejestrowanych osób. Ponadto duży odsetek bezrobotnych będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy stanowią osoby powyżej 50 roku życia ok.22% wszystkich osób bezrobotnych oraz osoby posiadające co najmniej jedno dziecko do 6 roku życia lub dziecko niepełnosprawne 14%. Osoby posiadające orzeczenie o niepełnosprawności stanowiły 5% bezrobotnych. Nieco inaczej przedstawiają się proporcje dotyczące kobiet zarejestrowanych jako osoby bezrobotne, gdzie zdecydowanie największy odsetek stanowią osoby długotrwale bezrobotne ok. 25%, a następnie kobiety posiadające przynajmniej jedno dziecko poniżej 6 roku życia lub dziecko niepełnosprawne ok. 12% oraz osoby do 25 roku życia ok.10%. Kobiety powyżej 50 roku życia stanowią 7% osób bezrobotnych, natomiast posiadające orzeczenie o niepełnosprawności 2,5%. 16 Wykres 6. Bezrobocie rejestrowane w latach 2010-2015 14 12 10 13,3 13,2 14,2 15,1 12,1 11,2 8 liczba bezrobotnych 6 4 5,6 6,7 6,7 7,1 5,6 5,2 w tym kobiety 2 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ze względu na wykształcenie największą grupę zarejestrowanych bezrobotnych stanowią nadal osoby posiadające wykształcenie zawodowe, następnie policealne oraz gimnazjalne (łącznie 8.426 osób, czyli 755 ogółu bezrobotnych). Z kolei najmniej problemów na rynku pracy miały osoby, posiadające wykształcenie średnie ogólnokształcące 1083 osób oraz osoby z wykształceniem wyższym -1663 osób. Odsetek osób z wykształceniem wyższym poszukujących pracy w porównaniu z rokiem ubiegłym utrzymuje się na podobnym poziomie. 15
W kategorii staż pracy największą grupę bezrobotnych 4.806 stanowią osoby z najniższym stażem pracy, tj. do 5 lat. W dalszej kolejności osoby bez stażu 2297 osób. Najmniej zarejestrowanych osób stanowią bezrobotni ze stażem pracy powyżej 30 lat (283 osoby). Duży odsetek stanowią osoby długotrwale bezrobotne. W przedziale 12-24 miesięcy zarejestrowano 1624 osoby, natomiast powyżej 24 miesięcy 1949 osób posiadało status osoby bezrobotnej, co łącznie stanowi ok.32% ogółu osób bezrobotnych, chociaż w stosunku do roku poprzedniego nastąpił spadek o ok.1%. W dalszej kolejności ok. 23% ogółu bezrobotnych stanowią osoby pozostające bez pracy od 1-3 miesięcy. Dużą grupę stanowią również bezrobotni pozostający bez pracy przez okres od 6 do 12 miesięcy (2076 osób) oraz przez okres od 3 do 6 miesięcy (2567 osób). Ze względu na wiek największą grupę stanowią niestety osoby młode w wieku produkcyjnym. W wieku 18-34 lata bez pracy pozostaje 5.761 osób, co stanowi 52% ogółu zarejestrowanych osób. Osoby w wieku 35-44 lata stanowią ok. 19% zarejestrowanych osób bezrobotnych (2.107 osób). W kategorii osób poszukujących pracy w wieku powyżej 45 roku zanotowano 3.309 osób, w tym najwięcej 1.805 osób w przedziale wiekowym 45-54 lat oraz 55-59 lat 1032 osoby. Ważnym czynnikiem nie pozostającym bez wpływu na możliwość pozyskania zatrudnienia jest wykształcenie. Nadal duży odsetek osób poszukujących pracy stanowią osoby nie posiadające wykształcenia średniego lub bez doświadczenia zawodowego 3.158 osób, w tym 1.642 kobiet, jak również osób bez jakichkolwiek kwalifikacji zawodowych, wśród których odnotowano 3.301 osób. W powiecie kieleckim w roku 2015 dominują osoby bezrobotne pozostające bez pracy od 1 do 3 miesięcy oraz osoby nie pracujące od 3 do 6 miesięcy. Nadal duży odsetek stanowią osoby pozostające bez pracy co najmniej 12 miesięcy 3.573 osoby. Niepokoi fakt, że na przestrzeni lat 2009-2015 we wszystkich powiatach odnotowano wzrost udziału osób pozostających relatywnie długo bez pracy co może skutkować wykluczeniem z rynku pracy. Tabela 5. Struktura bezrobotnych w okresie 01.01.2015-31.12.2015r. Wyszczególnienie Bezrobotni zarejestrowani Bezrobotni, którzy podjęli pracę Ogółem W tym z prawem do zasiłku Razem Kobiety Razem Kobiety Razem Kobiety Ogółem 11.177 5224 1435 639 702 298 Z tego osoby Poprzednio pracujące Dotychczas niepracujące 8880 4008 1432 639 578 243 2297 1216 3 0 124 55 Wybrane kategorie bezrobotnych (z ogółem) Osoby w okresie do 12 670 369 12 9 57 31 m-cy od dnia ukończenia nauki Bez kwalifikacji 3301 1517 333 164 171 59 zawodowych Bez doświadczenia 3158 1642 7 3 199 88 zawodowego Osoby do 30 roku życia 4256 2132 318 161 383 169 W tym osoby do 25 2295 1073 105 48 203 81 roku życia Długotrwale bezrobotne 5608 2769 13 5 289 114 16
Powyżej 50 roku życia 2455 842 543 209 66 26 Korzystające ze 5 4 1 0 0 0 świadczeń pomocy społecznej Posiadające co 1552 1279 209 160 67 41 najmniej jedno dziecko poniżej 6 r.ż. Posiadające co 19 8 7 1 0 0 najmniej jedno dziecko niepełnosprawne poniżej 18 r.ż. Niepełnosprawni 569 268 114 54 24 13 Opracowanie własne na podstawie danych z PUP w Kielcach Z tabeli wynika, że prawie 80% zarejestrowanych w PUP w Kielcach osób bezrobotnych stanowią osoby, które wcześniej pracowały, natomiast pozostałych 20% to osoby dotychczas niepracujące. Spośród wszystkich osób zarejestrowanych w roku 2015 jedynie 6,28 % podjęło zatrudnienie, w tym 2,67 % stanowią kobiety. Ponadto największą grupę wśród osób zarejestrowanych stanowią osoby długotrwale bezrobotne ( ok.50%) oraz osoby do 30 roku życia (ok. 38%). Ponadto nadal duże trudności ze znalezieniem zatrudnienia mają osoby bez kwalifikacji zawodowych (ok. 30%) oraz bez doświadczenia zawodowego (ok. 28%). Osoby niepełnosprawne stanowią ok. 5% ogółu bezrobotnych i tylko 24 z nich podjęło zatrudnienie (ok. 4,2%). Natomiast osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej stanowią niewielką liczbę osób zarejestrowanych jako bezrobotne (jedynie 0,04%) i żadna z tych osób nie podjęła zatrudnienia. Profile pomocy. W maju 2014r nowelizacja ustawy z dnia 201 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j.dz.u. z 2016r, poz.645 z późniejszymi zmianami) wprowadziła szereg zmian w zakresie pomocy udzielanej osobom bezrobotnym, w tym m.in. obowiązek ustalania dla każdej osoby rejestrującej się profilu pomocy. Celem profilowania jest zastosowanie wobec osoby bezrobotnej pomocy, która najbardziej odpowiada jej aktualnej sytuacji i potrzebom. W ramach I profilu pomocy urząd pracy może zastosować pośrednictwo pracy i pomoc w uzyskaniu oferty pracy oraz poradnictwo zawodowe, szkolenia, sfinansowanie kosztów egzaminów, zwrot kosztów przejazdu, bezzwrotne środki na podjęcie działalności gospodarczej, świadczenie aktywizacyjne po przerwie związanej z wychowywaniem dziecka, pożyczkę na podjecie działalności gospodarczej, bon szkoleniowy, bon stażowy i bon zatrudnieniowy oraz bon na zasiedlenie (dla osób do 30 roku życia). II profil pomocy oferuje pośrednictwo pracy, w tym zatrudnienie subsydiowane, poradnictwo zawodowe (indywidualne i grupowe), szkolenia z zakresu aktywnego poszukiwania pracy, sfinansowanie kosztów egzaminów, zwrot kosztów przejazdu, jednorazowe środki na podjecie działalności gospodarczej, pożyczkę na podjęcie działalności gospodarczej, świadczenie aktywizacyjne po przerwie związanej z wychowywaniem dziecka, staż, przygotowanie zawodowe dorosłych, bon szkoleniowy, bon stażowy i bon zatrudnieniowy oraz bon na zasiedlenie (dla osób do 30 roku życia). W ramach III profili pomocy można zastosować Program Aktywizacja i Integracja realizowany we współpracy z ośrodkami pomocy społecznej, działania aktywizacyjne zlecone przez urząd pracy, skierowanie do zatrudnienia wspieranego u pracodawcy, programy specjalne oraz poradnictwo zawodowe. 17
Tabela 6. Bezrobotni zarejestrowani w PUP w Kielcach według profilów pomocy Wyszczególnienie Liczba bezrobotnych z ustalonym profilem pomocy Razem Kobiety Profil I 275 124 Profil II 8137 3806 Profil III 2393 1166 Ogółem 10805 5096 Na koniec roku 2015r. PUP posiadał 246 oferty zatrudnienia (spadek w stosunku do analogicznego okresu w roku 2014r o 186 ofert, czyli ok. 43%), jak również organizował aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, w tym: prace interwencyjne (188 osób), roboty publiczne (171 osób) oraz staże zawodowe (1536 osób), dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej (182 osób). Stopa bezrobocia w grudniu 2015r w powiecie kieleckim wyniosła 15,5% i była wyższa o 3 punkty procentowe od stopy bezrobocia dla województwa świętokrzyskiego, ale była niższa niż stopa bezrobocia zanotowana w powiecie kieleckim w analogicznym okresie w roku 2014. o 1,1 punktu procentowego. Dane uwzględniają jednak wyłącznie osoby zarejestrowane w Powiatowym Urzędzie Pracy, co jednocześnie może oznaczać, że faktyczne bezrobocie może być wyższe, gdyż statystyki nie obejmują osób pozostających bez pracy i nie zarejestrowanych. Jednocześnie porównując dane z ostatnich pięciu lat stopa bezrobocia rejestrowanego obniżyła się na koniec roku 2015. Poniższa tabela przedstawia liczbę osób bezrobotnych zarejestrowanych w PUP oraz wskaźnik procentowy rejestrowanego bezrobocia. Tabela 7. Bezrobotni zarejestrowani w PUP w Kielcach w latach 2009-2015. Rok Bezrobotni zarejestrowani Stopa bezrobocia rejestrowanego w % 2009 13.612 19,1 2010 13.261 18,8 2011 13.214 18,4 2012 14.240 19,7 2013 15.107 20,6 2014 12.059 16,9 2015 11.177 15,5 Opracowanie własne na podstawie danych GUS 2015 oraz PUP w Kielcach. Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że według stanu na 31.12.2015r liczba bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy w Kielcach w porównaniu z analogicznym okresem roku 2014 zmniejszyła się o ok. 7,31%. Pomimo pozytywnej tendencji utrzymującej się od roku 2014, na przestrzeni ostatnich sześciu lat sytuacja osób bezrobotnych zarówno w województwie świętokrzyskim, jak i powiecie kieleckim była trudna, a terytorialne zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy właściwie nie podlegało większym zmianom. 18
2.2. Ubóstwo. Problem ubóstwa oraz sposoby jego ograniczania zaliczyć można do ważniejszych kwestii polityki społecznej. W Polsce działania zapobiegające ubóstwu oraz minimalizacja tego zjawiska należą głównie do zadań organizacji i instytucji działających w obszarze pomocy społecznej. Ubóstwo to pojęcie ekonomiczne i socjologiczne, opisujące stały brak dostatecznych środków materialnych dla zaspokojenia potrzeb jednostki, w szczególności w zakresie pożywienia, schronienia, ubrania, transportu oraz podstawowych potrzeb kulturalnych i społecznych. Ubóstwo stanowi zagrożenie dla realizacji celów lub zadań życiowych. Wyróżnia się kilka kategorii i pojęć związanych z ubóstwem: Ubóstwo socjalne (minimum socjalne) stan ostrzegający przed ubóstwem, wyznacza granice niedostatku, a jego wartość obliczana jest przez Instytut Praw i Spraw Socjalnych. Minimum to określa poziom dochodów, jaki pozwala ludziom prawidłowo uczestniczyć w życiu społeczeństwa (w integracji z nim) i nie wpaść w ubóstwo. W koszyku minimum egzystencji szacowanym przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych uwzględnione są wyłącznie wydatki związane z zaspokojeniem najniezbędniejszych potrzeb egzystencjalnych. Dotyczy to przede wszystkim wydatków wystarczających na skromne wyżywienie oraz utrzymanie bardzo małego mieszkania. W koszyku tym nie uwzględnia się natomiast żadnych potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacją, kulturą i wypoczynkiem. Minimum egzystencji - dolne kryterium ubóstwa wyznaczające granicę poniżej której prawdopodobne jest biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju fizycznego i psychicznego człowieka, poprzez brak pożywienia, ubrania, mieszkania. Ubóstwo ustawowe (ustawowa granica ubóstwa) - kwota, która zgodnie z ustawą o pomocy społecznej uprawnia do ubiegania sie o świadczenia w ramach tej ustawy. Relatywna granica ubóstwa kwota równa 50% średnich miesięcznych wydatków ogółu gospodarstw domowych w Polsce w stosunku do osiąganych dochodów. W najbardziej ogólnym ujęciu, ubóstwo może być pojmowane w sposób absolutny lub relatywny (względny). W podejściu absolutnym ubogie są te gospodarstwa domowe i osoby, które nie mają możliwości zaspokojenia potrzeb uznanych w danych warunkach za podstawowe, niezależnie od tego, na jakim poziomie żyją lepiej usytuowane warstwy społeczeństwa. W podejściu relatywnym ubóstwo rozważane jest natomiast jako forma nierówności, nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup ludności: ubogie są te osoby i rodziny, których poziom życia jest znacznie niższy niż pozostałych członków danego społeczeństwa. Konsekwencje wyboru pomiędzy podejściem absolutnym a relatywnym są bardzo ważne. W podejściu absolutnym zmiany norm dotyczących zaspokojenia potrzeb podstawowych następują raczej powoli i wzrost dochodów ubogich gospodarstw domowych może spowodować prawie całkowitą likwidację ubóstwa. W podejściu względnym, ubóstwo nie może natomiast zostać w praktyce całkowicie wyeliminowane, a spadek odsetka osób ubogich następuje w wyniku zmniejszenia nierównomierności rozkładu dochodów1. Czynnikiem nie pozostającym bez wpływu na sytuację materialną jednostki i jej rodziny, jest miejsce zajmowane na rynku pracy. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkim osoby bezrobotne i rodziny osób bezrobotnych. Większa liczba osób bezrobotnych w gospodarstwie domowym znacząco zwiększa ryzyko ubóstwa skrajnego. Stopa ubóstwa skrajnego w gospodarstwach z jedną osobą bezrobotną wyniosła niecałe 15%, podczas gdy 1 Statystyki i analizy GUS Ubóstwo w Polsce w latach 2013 i 2014, Warszawa 2015 19
zasięg ubóstwa skrajnego w gospodarstwach domowych, w których były przynajmniej dwie osoby bezrobotne osiągnął ponad 33%. W Polsce częściej ubóstwem ekonomicznym zagrożeni są ludzie młodzi, w tym dzieci, głównie mieszkańcy wsi. Pomimo, że ubóstwo w Polsce dotyka częściej ludzi młodych, to nie można nie zwrócić uwagi na bardzo trudną sytuację części osób starszych. Z wiekiem starsi ludzie stają się coraz bardziej uzależnieni od wsparcia ze strony innych. Ze względu na swój wiek i stan zdrowia osoby starsze mają ograniczone możliwości podejmowania aktywnych działań zmierzających do poprawy swojej sytuacji materialnej. Często są samotne, co pogłębia ich problemy finansowe. Nie zawsze też mogą liczyć na pomoc rodziny. Nawet jeśli mieszkają wspólnie z dziećmi, to w sytuacji bezrobocia często zdarza się, że ich świadczenia emerytalne są jedynym regularnym źródłem dochodów wielopokoleniowej rodziny. Ze względu na typ gospodarstwa domowego grupę najbardziej zagrożoną ubóstwem stanowią również osoby tworzące rodziny niepełne. Do czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem należy także zaliczyć obecność osoby niepełnosprawnej w gospodarstwie domowym. Zasięg ubóstwa jest wyraźnie zróżnicowany w zależności od grupy społecznoekonomicznej, określanej na podstawie przeważającego źródła dochodów. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały się osoby żyjące w gospodarstwach domowych utrzymujących się z tzw. innych niezarobkowych źródeł, w tym przede wszystkim w gospodarstwach, których podstawę utrzymania stanowiły świadczenia społeczne inne niż renty i emerytury. Bardziej niż przeciętnie narażeni na ubóstwo byli członkowie gospodarstw utrzymujących się głównie z rent oraz gospodarstw domowych rolników. Ubożeniu społeczeństwa sprzyja także wykonywanie nisko płatnej pracy. Dotyczy to głównie osób o niskim poziomie wykształcenia, pracujących na stanowiskach robotniczych. W gospodarstwach, których główne źródło dochodów pochodziło z pracy najemnej na stanowisku robotniczym, stopa ubóstwa skrajnego kształtowała się na poziomie ok. 10% (wobec ok. 2% wśród gospodarstw utrzymujących się głownie z pracy najemnej na stanowiskach nierobotniczych). W najmniejszym stopniu zagrożone ubóstwem skrajnym były osoby z gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy na własny rachunek (ok. 3%). Wykształcenie wyższe natomiast praktycznie całkowicie odsuwa zagrożenie ubóstwem skrajnym. W tej grupie gospodarstw domowych, życia poniżej minimum egzystencji doświadczyła mniej niż co setna osoba. Niezmiennie od lat, ponad 80% osób żyjących poniżej minimum egzystencji stanowili członkowie gospodarstw domowych, którzy nie ukończyli szkoły średniej. Analizując dane dotyczące zasięgu ubóstwa w województwie świętokrzyskim na przestrzeni lat 2013-2015 obserwujemy, iż w przypadku zasięgu ubóstwa mierzonego według granicy ubóstwa skrajnego oraz relatywnej granicy ubóstwa występowała tendencja wzrostowa. W przypadku pomiaru z zastosowaniem ustawowej granicy ubóstwa, wpływ na wielkość tego wskaźnika miała zmiana kryteriów dostępu do świadczeń pomocy społecznej tj. poprzez podniesienie progu interwencji socjalnej zmniejszyła się potencjalna grupa osób uprawnionych do pobierania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Na tle innych regionów województwo świętokrzyskie plasuje się zaraz za województwem warmińskomazurskim jako region o najwyższych wskaźnikach zagrożenia ubóstwem w kraju. Mimo iż z szacunków GUS wynika, że sytuacja materialna gospodarstw domowych minimalnie się poprawia, to poziom ubóstwa się nie zmienia. Według danych GUS województwo świętokrzyskie, znajduje się w grupie województw o najwyższych wskaźnikach zagrożenia ubóstwem relatywnym, ustawowym i skrajnym (razem z województwem warmińsko-mazurskim). Niepokojące wskaźniki dla całego województwa mogą przekładać się również na wzrost poziomu ubóstwa w powiecie kieleckim. Świadczą o tym również dane o osobach korzystających ze świadczeń ośrodków pomocy społecznej, z których wynika, że pomimo iż od kilku lat liczba osób korzystających 20
ze świadczeń pomocy społecznej utrzymuje się na podobnym poziomie, to jednak powiat kielecki należy do grupy powiatów, w których odnotowano najwięcej osób, którym udzielano wsparcia. Powiat kielecki, pomimo pozytywnej sytuacji demograficznej oraz prognoz na kolejne lata, znajduje się w obszarze najbardziej zagrożonym ubóstwem. Ważnym czynnikiem wchodzącym w skład poziomu ubóstwa to dochody budżetów samorządów gminnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Poniższa tabela prezentuje dochody budżetów gmin powiatu kieleckiego w roku 2015 w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Tabela 8. Dochody budżetów gmin powiatu kieleckiego w przeliczeniu na jednego mieszkańca w 2015 roku. Gmina Dochody ogółem Bieliny 3338,41 Bodzentyn 3003,41 Chęciny 3257,80 Chmielnik 3645,91 Daleszyce 3424,02 Górno 3030,49 Łagów 3924,68 Łopuszno 3197,99 Masłów 2868,88 Miedziana Góra 2793,92 Mniów 2928,88 Morawica 3656,16 Nowa Słupia 3285,03 Piekoszów 2979,80 Pierzchnica 3652,28 Raków 4482,97 Sitkówka-Nowiny 6074,11 Strawczyn 3470,96 Zagnańsk 3019,84 Średnia dla powiatu kieleckiego 3378,01 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UMWŚ ROPS Z tabeli wynika, że najwyższe dochody w przeliczeniu na jednego mieszkańca powiatu posiada gmina Sitkówka-Nowiny, Raków, Łagów, Morawica, natomiast najniższe dochody osiągają gminy Miedziana Góra, Piekoszów, Masłów. Średnia kwota dochodów gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca dla powiatu kieleckiego wynosi 3.378,01zł, a tym samym ponad połowa gmin (11) znajduje się poniżej tego wskaźnika. W województwie świętokrzyskim najwyższe dochody budżetów gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca odnotowano w powiatach: m. Kielce (5497,20 zł), buskim (3666,89zł) oraz staszowskim (3611,66 zł). Najniższe natomiast w powiatach: skarżyskim (2730,69 zł) oraz ostrowieckim (2886,15 zł) Powiat kielecki wśród innych powiatów województwa zajmuje szóste miejsce. Najbardziej zagrożonymi ubóstwem grupami społecznymi są rodziny wielodzietne i osoby bezrobotne, głównie ze względu na dysponowanie niskimi dochodami, a tym samym będące w grupie osób najczęściej korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. W roku 2015 najwięcej osób ubiegało się o wsparcie w ramach systemu pomocy społecznej w powiatach sandomierskim, koneckim i kieleckim. Stosunek liczby osób w rodzinach otrzymujących świadczenia pieniężne z pomocy społecznej w przeliczeniu na każde 1000 mieszkańców określa się jako wskaźnik deprywacji lokalnej. W powiecie kieleckim w roku 2015 wynosił 131,96 i był prawie dwa razy wyższy niż w mieście Kielce (73,9). Gminą, w której najwięcej osób korzystało ze świadczeń pieniężnych pomocy społecznej na 1000 mieszkańców była gmina Chmielnik 273,94 i było to ponad dwukrotnie więcej od średniej wartości odnotowanej w powiecie kieleckim. Gminą z najniższą wartością omawianego wskaźnika w powiecie kieleckim była gmina Piekoszów (54,28 ). 21
Tabela 9. Wskaźnik deprywacji lokalnej w 2015 powiat kielecki Gmina Wartość wskaźnika w 2015 r. Zmiana w stosunku do 2014 r. (%) Bieliny 183,36-8,48 Bodzentyn 136,79 +0,63 Chęciny 92,13-9,58 Chmielnik 273,94-8,44 Daleszyce 233,54 + 79,71 Górno 162,67-9,15 Łagów 96,21-17,86 Łopuszno 139,22-4,17 Masłów 99,29 +1,28 Miedziana Góra 78,07-7,63 Mniów 120,15-5,14 Morawica 72,23-3,49 Nowa Słupia 113,01-6,81 Piekoszów 54,28-1,91 Pierzchnica 157,44-37,41 Raków 216,44 +4,53 Sitkówka - Nowiny 102,47-11,01 Strawczyn 101,79 +9,29 Zagnańsk 72,29-1,37 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UMWŚ ROPS Dane w tabeli wskazują, że najwyższy spadek wskaźnika deprywacji lokalnej w stosunku do roku poprzedniego nastąpił w gminie Pierzchnica (-37,41) i Łagów (-17,86), natomiast wyraźny wzrost wskaźnika odnotowano w gminie Daleszyce (+79,71). W zdecydowanej większości gmin (14) wskaźnik uległ zmniejszeniu w stosunku do roku poprzedniego, natomiast w 5 gminach jest wyższy. W czterostopniowej skali poziomu zagrożenia ubóstwem obejmującej wszystkie czynniki mające wpływ na to zjawisko, powiat kielecki w roku 2015 znajdował się na 10 miejscu w województwie w zakresie indeksu zagrożenia ubóstwem. Najwyższe wskaźniki notuje powiat skarżyski, najmniejsze Miasto Kielce. Powiat kielecki zalicza się do powiatów o umiarkowanym stopniu zagrożenia ubóstwem, czyli znajduje się w grupie pięciu powiatów o najkorzystniejszym wskaźniku ubóstwa średnia dla całego województwa świętokrzyskiego Ogólny wskaźnik dla województwa wynosił 36,87 i był niższy o 2,9 w stosunku do 2014 roku, co stanowi pozytywną tendencję w porównaniu do lat poprzednich. Należy jednak mieć na uwadze, że pomimo pozytywnej tendencji dla powiatu kieleckiego w roku 2015, nadal istnieje duża grupa mieszkańców, zagrożonych ubóstwem. Przyczynami tego zjawiska od lat są: niski stopień urbanizacji, wysoka stopa bezrobocia, przeciętny dochód na jednego mieszkańca poniżej średniej krajowej, znaczący odsetek osób pracujących w rolnictwie, brak możliwości zatrudnienia. Analiza powyższych danych wskazuje na konieczność podejmowania działań w obszarze włączenia społecznego głównie obejmując osoby bezrobotne, rodziny wielodzietne, niepełne, niepełnosprawne oraz wykonujące niskopłatną pracę. 2.3. Przemoc w rodzinie Przemoc w rodzinie uważana jest za bardzo istotny i jednocześnie złożony problem społeczny. Najczęściej ofiarami przemocy są kobiety, dzieci oraz osoby starsze i 22
niepełnosprawne. Osoby doznające przemocy niechętnie przyznają się do występowania tego problemu wewnątrz rodziny. Warto zauważyć, że zjawisko to występuje we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od poziomu wykształcenia, wieku czy też sytuacji materialnej. Przemocą w rodzinie określane jest każde zachowanie skierowane wobec osoby bliskiej, którego celem jest utrzymanie nad nią kontroli i władzy. Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciwko członkowi rodziny naruszające jego godność oraz podstawowe prawa i wolności, powodujące cierpienie i szkody.2 Ustawa z dnia 29 lipca 2005r. o przeciwdziałaniu przemocy (Dz.U. z 2005r Nr 180, poz. 1493 z późniejszymi zmianami) definiuje przemoc w rodzinie jako jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Natomiast w rządowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przyjęto następującą definicję przemoc domowa, zwana też przemocą w rodzinie, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza prawa i dobra osobiste, powodując cierpienia i szkody. 3 Przemoc charakteryzuje się tym, że jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie innej osoby. Narusza prawa i dobra osobiste, czyli osoba stosująca przemoc wykorzystuje przewagę siły i narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.). 4 Wyróżniamy następujące rodzaje przemocy: Przemoc psychiczna - trudna do zdefiniowania, ale także o wiele trudniejsza do zaobserwowania, gdyż nie pozostawia widocznych śladów na ciele, jednak prowadzi do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej osoby. Często osoba stosująca przemoc psychiczną wykorzystuje mechanizmy psychologiczne, np. wyśmiewanie, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie, narzucanie własnych poglądów, ciągłe krytykowanie, kontrolowanie, ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi, stosowanie gróźb, szantażowanie. Przemoc fizyczna - oznacza celowe formy zachowań, w konsekwencji których osoba krzywdzona doznaje bólu i cierpienia. Za przemoc fizyczną uznaje się więc wszelkiego rodzaju działania bezpośrednie z użyciem siły, których rezultatem jest nieprzypadkowe zranienie, np. popychanie, obezwładnienie, policzkowanie, szczypnie, kopanie, duszenie, bicie otwartą ręką, pięścią lub przedmiotami oblewanie wrzątkiem lub substancjami żrącymi, użycie broni. Przemoc seksualna - polega na wymuszaniu różnego rodzaju niechcianych zachowań w celu zaspokojenia potrzeb seksualnych osoby stosującej tego rodzaju przemoc. Przemoc ekonomiczna prowadzi do całkowitego uzależnienia finansowego od osoby stosującej przemoc, np. poprzez odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy, niezaspokajanie podstawowych potrzeb materialnych rodziny 5. Zaniedbanie długotrwałe niezaspokajanie podstawowych potrzeb fizycznych i emocjonalnych. 2 Nowakowska U., Przemoc kobiet w rodzinie, Warszawa 2008 3 W. Badura Madej, Przemoc w rodzinie, Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000 r., s.12. 4 www.niebieskalinia.pl 5 www. niebieskalinia. pl 23
Przemoc domowa jest zjawiskiem złożonym, bardzo trudnym do zbadania i jednoznacznego określenia skali i rozmiaru występowania. Pomimo wielu kampanii oddziałujących na świadomość społeczeństwa, debat i dyskusji poświeconych zjawisku przemocy, przemoc domowa nadal często traktowana jako sprawa krępująca, skrywana w czterech ścianach domu. Zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie obligują różne instytucje i służby społeczne do podejmowania różnorodnych działań w tym zakresie. Policja Do działań chroniących ofiary przemocy domowej podejmowane przez policję zgodnie z obowiązującym prawem m.in.interwencja w oparciu o procedurę Niebieskiej Karty, sporządzenie dokładnego opisu zdarzenia (notatka urzędowa), zatrzymanie sprawców przemocy domowej stwarzających w sposób oczywisty zagrożenie dla życia bądź zdrowia ofiar, a także mienia, wszczęcie postępowania przygotowawczego przeciwko sprawcy przemocy w przypadku zgłoszenia lub stwierdzenia popełnienia przestępstwa, zabezpieczenie dowodów popełnienia przestępstwa, podjęcie działań prewencyjnych wobec sprawcy przemocy, udzielenie informacji ofiarom o możliwości uzyskania pomocy. Prokuratura Osoby doznające przemocy w rodzinie, a także świadkowie mogą złożyć w prokuraturze bądź na policji zawiadomienie o przestępstwie ściganym w trybie publiczno-skargowym lub wniosek o ściganie przestępstwa (dotyczy to przestępstw ściganych na wniosek osoby poszkodowanej). W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że popełniono przestępstwo prokuratura wspólnie z policją ma obowiązek wszcząć postępowanie przygotowawcze mające na celu sprawdzenie czy faktycznie popełniono przestępstwo, wyjaśnienia okoliczności czynu, zebrania i zabezpieczenia dowodów, ujęcia sprawcy, w uzasadnionym przypadku zastosować środek zapobiegawczy wobec sprawcy przemocy w postaci: dozoru policyjnego, tymczasowego aresztowania6. Pomoc społeczna Ustawowym celem działania pomocy społecznej (zgodnie z Ustawą o pomocy społecznej) jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, których same nie są w stanie pokonać, a także zapobieganie powstawaniu tych sytuacji. Jednym z powodów udzielania pomocy społecznej jest między innymi przemoc w rodzinie. Przemoc domowa jest przyczyną dysfunkcji rodziny, może być także konsekwencją dysfunkcji o innym podłożu. Pomocy społecznej udziela się również w przypadku: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, alkoholizmu, narkomanii, bezradności w sprawach opiekuńczowychowawczych. Wszystkie te sytuacje mogą sprzyjać występowaniu przemocy wobec bliskich bądź z niej wynikać. Na poziomie samorządów lokalnych działają miejskie lub gminne ośrodki pomocy społecznej. Bezpośrednią pomocą rodzinom i osobom potrzebującym zajmują się pracownicy socjalni. W ramach swoich kompetencji i zadań pomoc społeczna m.in. podejmuje interwencję w środowisku wobec rodzin dotkniętych przemocą w oparciu o procedurę Niebieskiej Karty, monitoruje efekty podjętych działań, udziela szeroko rozumianego poradnictwa, np. prawnego, psychologicznego lub wskazuje miejsca, gdzie można uzyskać taką pomoc, wskazuje miejsca zajmujące się pomaganiem ofiarom przemocy domowej, w tym możliwości otrzymania schronienia np. w schroniskach, hostelach, ośrodkach interwencji, w razie potrzeby bądź na życzenie zainteresowanych zwraca się do policji o podjęcie działań prewencyjnych wobec sprawcy, zgodnie z kompetencjami policji, w 6 Tamże 24
przypadku stwierdzenia bądź podejrzenia popełnienia przestępstwa powiadamia organy ścigania, może organizować i prowadzić np. punkty informacyjne, grupy wsparcia dla ofiar przemocy domowej, świetlice dla dzieci, współpracuje z innymi instytucjami i organizacjami w ramach tworzonych zespołów interdyscyplinarnych. Ochrona zdrowia Głównym zadaniem pracowników ochrony zdrowia jest ochrona zdrowia pacjenta. Zjawisko przemocy domowej kwalifikuje się do zakresu sytuacji objętych świadczeniami zdrowotnymi, ponieważ bardzo często towarzyszą mu wyraźne uszkodzenia zdrowia somatycznego, jak również poważne uszkodzenia zdrowia psychicznego. W dziedzinie pomocy osobom doznającym przemocy domowej, oprócz zadań podstawowych takich jak np. udzielenie pomocy medycznej, istotne jest rozpoznanie sygnałów świadczących o występowaniu przemocy szczególnie, gdy osoba doznająca przemocy bądź świadkowie próbują to ukryć, umiejętność przeprowadzenia rozmowy umożliwiającej rozpoznanie form przemocy i częstotliwości jej występowania, stosowanie procedury Niebieskiej Karty, poinformowanie ofiar o możliwościach szukania pomocy, wystawienie na prośbę poszkodowanych zaświadczenia lekarskiego o stwierdzonych obrażeniach, poinformowanie ofiar o miejscach i warunkach wystawienia obdukcji, w przypadku stwierdzenia takiej konieczności lub na prośbę poszkodowanych powiadomienie innych służb np. pomocy społecznej, policji, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych,w przypadku stwierdzenia podczas badania lub podejrzenia popełnienia przestępstwa, np. ślady ciężkiego uszkodzenia ciała, ślady podejrzanych oparzeń, wykorzystania seksualnego, powiadomienie organów ścigania7. Organizacje pozarządowe Informacja dotycząca działalności lokalnych organizacji pozarządowych powinna być dostępna w każdej gminie, w przychodni, poradni, szkole, komisariacie, itp. W zakresie pomocy ofiarom przemocy domowej organizacje pozarządowe mogą organizować telefony zaufania, punkty informacyjno - konsultacyjne, ośrodki wsparcia, schroniska, hostele, świetlice dla dzieci 8. Zespoły interdyscyplinarne tworzone w gminach składają się m.in. z przedstawicieli wymienionych powyżej instytucji. Specjaliści z różnych dziedzin szukają rozwiązania danego problemu poprzez opracowanie spójnego oddziaływania na rodzinę i budowania dla niej sieci wsparcia w celu udzielania zintegrowanej pomocy. Osoby doznające przemocy domowej potrzebują zwykle pomocy psychologicznej, prawnej, materialnej, socjalnej, medycznej, a także wsparcia. Bardzo ważna jest współpraca i przepływ informacji pomiędzy różnymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się pomaganiem ofiarom przemocy domowej. Czynnikami sprzyjającymi podniesieniu skuteczności pomocy ofiarom przemocy domowej świadczonej przez różne służby to: tworzenie zespołów interdyscyplinarnych składających się z przedstawicieli: pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, Policji, oświaty, ochrony zdrowia, organizacji pozarządowych oraz kuratorów sądowych, znajomość miejsc, osób, możliwości udzielenia pomocy w środowisku lokalnym, 7 Tamże 8 Tamże 25
przekazywanie i zbieranie informacji od poszczególnych osób i instytucji pomagających rodzinom, konsekwentne egzekwowanie świadczeń wynikających z zadań i kompetencji poszczególnych instytucji, podnoszenie kwalifikacji pracowników w dziedzinie zapobiegania przejawom przemocy domowej oraz sposobów skutecznej interwencji i możliwości pomocy, odpowiednia dokumentacja poszczególnych przypadków, form udzielania pomocy i efektów9. Skala przemocy w rodzinie, jako zjawiska zachodzącego w środowisku zamkniętym, jest niezwykle trudna do oszacowania. Składa się na to wiele przyczyn, poczynając od braku udziału osób trzecich, oporu ofiar przed wyjawieniem sytuacji na zewnątrz ze względu na uwarunkowania społeczne, obawę przed rozpadem związku lub przed zachowaniem sprawcy. Przemoc domowa w świetle badań ogólnopolskich. W roku 2014 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w ramach Projektu Predefiniowanego Rodzina polska wolna od przemocy - Program PL 14 Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie i przemocy ze względu na płeć Norweski Mechanizm Finansowy 2009-2014, przeprowadziło badania porównawcze oraz diagnozę skali występowania przemocy w rodzinie wśród osób dorosłych i dzieci, z podziałem na poszczególne formy przemocy wraz z opisem charakterystyki ofiar przemocy i sprawców. Z przeprowadzonego badania10 wynika, że istnieje tendencja do wąskiego rozumienia pojęcia przemocy, głównie jako przemocy fizycznej (prawie 20% respondentów utożsamia przemoc tylko z widocznymi śladami na ciele ofiary). Po uświadomieniu badanym istnienia różnych form przemocy, najczęściej wskazywaną formą była przemoc psychiczna. Przemoc traktowana jest jako coś złego i spotyka się ze społecznym potępieniem. Nazwanie przemocą niektórych działań jest jednoznaczne z potępieniem ich i z potrzebą przeciwdziałania. Z badania wynika także, że przejawy przemocy psychicznej oraz seksualnej nie były traktowane jako przemoc, dopóki ich tak nie nazwano w badaniu. Bez tej wiedzy, w pierwszej części badania respondenci uznawali za przemoc tylko przemoc fizyczną. W kolejnych częściach badania, po otrzymaniu definicji 4 rodzajów przemocy, okazało się, że formą przemocy występującą najczęściej jest przemoc psychiczna, wcześniej niezauważana przez badanych. Działania zapobiegawcze powinny zatem być zdecydowanie ukierunkowane na uświadamianie znaczenia (definiowanie) pojęcia przemocy i wszystkich jej przejawów. Negatywnie odbierani są także sprawcy wszelkiego rodzaju przemocy. Badanie uwidoczniło wyraźną tendencję do przerzucania winy na ofiarę. Prawie 24% uważa, że do przemocy by nie dochodziło, gdyby nie prowokacje ze strony partnera, przekładając tym samym odpowiedzialność za jej stosowanie ze sprawcy na ofiarę. Jednocześnie ponad 80% osób nie podziela opinii, że istnieją okoliczności, które mogą usprawiedliwić przemoc. 9 Tamże 10Diagnoza i porównanie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz ocena efektywności działań podejmowanych na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie RAPORT Z BADAŃ OGÓLNOPOLSKICH. Wyniki badań PSDB dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, 2014r 26
Większość osób badanych dostrzega problem przemocy wobec dzieci. Istnieje mniejsza tolerancja wobec przemocy psychicznej niż fizycznej (karanie dzieci laniem popiera 26% osób badanych). Badania pokazały całkowity brak tolerancji dla dwóch form przemocy wobec dzieci: pozbawianie ich posiłku oraz przemoc seksualną. Możliwym wytłumaczeniem tego wyniku jest społeczne napiętnowanie tych zjawisk m.in. poprzez medialne nagłaśnianie przypadków pedofilii, czy akcje społeczne dożywiania dzieci. Większość badanych (ok. 3/4) uznała, że pomoc dla ofiar przemocy nie jest wystarczająca. Może to oznaczać, że badani widzą dużą potrzebę zapewnienia pomocy ofiarom przemocy. Innym wytłumaczeniem może być brak wiedzy na temat możliwości pomocy. Ta hipoteza koresponduje z rezultatami otrzymanymi w drugiej części niniejszego badania: ok. ¾ uczestników sytuacji przemocy nie zwróciła się o pomoc do żadnej instancji (czego powodem może być zarówno niewiedza, jak i strach lub wstyd związany z ujawnieniem sytuacji przemocy). W porównaniu z badaniem z 2007 r. istotnie wzrósł jednak odsetek respondentów przekonanych, że ofiary przemocy mogą liczyć na pomoc. Pośredni i bezpośredni świadkowie przemocy częściej deklarowali wiedzę o przypadkach przemocy wobec kobiet niż wobec mężczyzn. Świadkowie przemocy najczęściej stykali się z przypadkami przemocy psychicznej wobec osób dorosłych lub sami jej doświadczali. Warto przypomnieć, że zanim respondenci poznali zastosowany w badaniu podział na 4 rodzaje przemocy oraz ich definicje, skłonni byli nie uznawać przejawów przemocy psychicznej za przemoc. Niemal połowa badanych zna w swoim otoczeniu rodziny z problemem przemocy wobec dzieci, najczęściej występującym w formie zaniedbania. W przypadku przemocy wobec osób starszych i niepełnosprawnych stosunkowo często wymieniano przemoc ekonomiczną. Przemoc seksualna była niezwykle rzadko wskazywanym rodzajem przemocy. Może to być częściowo spowodowane niechęcią do poruszania trudnego tematu. W grupie pośrednich świadków przemocy najczęściej występują osoby młode. Najrzadziej o przemocy słyszały osoby w wieku 60 lat lub więcej. Przemoc w rodzinie, zarówno wobec osób dorosłych, jak i dzieci ma miejsce najczęściej w gospodarstwach domowych niewyróżniających się negatywnie sytuacją materialną, ani pozycją społeczno-zawodową jego członków. Sprawcami przemocy w rodzinie są najczęściej osoby najbliższe w przypadku osób dorosłych małżonkowie i partnerzy, w odniesieniu do dzieci rodzice. W przypadku przemocy wobec osób dorosłych najczęstszą okolicznością towarzyszącą aktom przemocy jest alkohol. Przemocy wobec dzieci częściej towarzyszą inne sytuacje kryzysowe w rodzinie. Wskazania te można uznać za istotne w kontekście możliwości przeciwdziałania przemocy w rodzinie poprzez wczesną diagnostykę problemów rodziny i udzielenie odpowiednio sprofilowanego wsparcia. Duży odsetek odpowiedzi wskazujących na brak szczególnego wpływu czynników zewnętrznych na zachowanie sprawców przemocy, może z kolei wskazywać na utrwalenie się reakcji przemocowych w obliczu pojawiających się w rodzinie problemów oraz na niskie kompetencje rodzin w zakresie komunikowania interpersonalnego i rozwiązywania sporów bez użycia przemocy. Wyniki badań wskazują na pozytywną zależność pomiędzy byciem ofiarą i świadkiem przemocy w dzieciństwie, a byciem ofiarą i sprawcą przemocy w życiu dorosłym, zarówno w przypadku przemocy wobec osób dorosłych, jak i dzieci. Jest to niewątpliwie szczególnie ważny wniosek w kontekście zarówno systemu wsparcia i pomocy dla uczestników zdarzeń przemocy doświadczanych w dzieciństwie, jak też działań o charakterze profilaktycznym. Jednym z najistotniejszych wniosków płynących z badania jest niewątpliwe bardzo mała skłonność uczestników przemocy w rodzinie do szukania pomocy na zewnątrz. W zdecydowanej większości (3/4) przypadków przemocy nie korzystano z żadnej formy pomocy. Kluczowa wydaje się być potrzeba odpowiedzi na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. W relacjach ofiar, sprawców i świadków przemocy instytucjonalny system wsparcia 27
może być postrzegany jako niewykorzystywany. Z drugiej strony, osoby korzystające z pomocy uznają ją w większości za przynajmniej w części skuteczną. Zjawisko przemocy w rodzinie na podstawie danych Zespołów Interdyscyplinarnych funkcjonujących w gminach powiatu kieleckiego. Na terenie powiatu kieleckiego przeciwdziałaniem zjawisku przemocy w rodzinie zajmują się głównie ośrodki pomocy społecznej oraz Gminne Komisje do Spraw Rozwiązywania Problemów Alkoholowych działające przy OPS. Ponadto w każdej gminie działają Zespoły Interdyscyplinarne ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Grupy Robocze. Celem spotkań jest między innymi: diagnozowanie problemu przemocy w rodzinie, inicjowanie działań w stosunku do osób stosujących przemoc w rodzinie, analizowanie opracowanych planów pomocy, wdrażanie procedury Niebieskie Karty. W ramach koordynacji działań pomiędzy powiatem a gminą w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie poprzez działania interdyscyplinarne, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Kielcach nawiązało współpracę z siedmioma gminami powiatu kieleckiego (Morawica, Masłów, Łopuszno, Górno, Chęciny, Mniów, Łagów). Podpisano porozumienia dotyczące stałej współpracy pracownika PCPR w pracach Zespołów Interdyscyplinarnych. Z danych Zespołów Interdyscyplinarnych działających na terenie powiatu kieleckiego wynika, że w 2015r. założonych zostało 862 Niebieskie Karty, natomiast zjawiskiem przemocy dotkniętych zostało 2735 osób. W ramach współpracy z Zespołami gminnymi pracownik PCPR wziął udział w 32 posiedzeniach na których rozpatrzono 147 spraw dotyczących przemocy w rodzinie. Poniższy wykres przedstawia liczbę założonych Niebieskich Kart na przestrzeni lat 2012-2015 w gminach powiatu kieleckiego. 3000 Wykres 7. Liczba Niebieskich Kart w latach 2012-2015 2735 2500 2151 2000 1500 liczba Niebieskich Kart 1000 808 717 862 liczba osób dotkniętych przemocą 500 0 277 84 252 2012 2013 2014 2015 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Zespołów Interdyscyplinarnych Z powyższego wykresu wynika, że skala zjawiska przemocy w rodzinie na przestrzeni ostatnich czterech lat jest coraz większa. Liczba założonych Niebieskich Kart oraz liczba osób dotkniętych przemocą od roku 2012 wzrosła ponad 10-krotnie. Zjawisko przemocy w rodzinie na podstawie danych PCPR w Kielcach. 28
Zadania dotyczące przeciwdziałania przemocy w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Kielcach realizuje zatrudniony Konsultant ds. Współpracy z Rodziną i Dzieckiem. Ponadto od roku 2006 Powiat Kielecki zleca prowadzenie ośrodka interwencji kryzysowej Caritas Diecezji Kieleckiej. Zadanie to wykonuje placówka Caritas Centrum Interwencji Kryzysowej. Działalność CIK obejmuje świadczenie usług socjalnych, psychologicznych i hostelowych dostępnych całą dobę osobom i rodzinom z terenu Powiatu Kieleckiego, którzy znajdują się w trudnej sytuacji życiowej. Centrum Interwencji Kryzysowej jest jednym z 16-tu członków Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw, który realizuje zadania pomocowe zlecone przez Ministerstwo Sprawiedliwości. W ramach współpracy z CIK realizowano zadanie dotyczące poradnictwa psychologicznego, organizowano spotkania grupowe o charakterze edukacyjnym dla osób doznających przemocy, współuzależnionych, uzależnionych oraz działania wspierająco- wychowawcze dla dzieci w związku z sytuacjami kryzysowymi w rodzinie Działalność CIK obejmuje świadczenie usług socjalnych, psychologicznych, pedagogicznych, medycznych, prawnych i hostelowych dostępnych całą dobę osobom i rodzinom z terenu powiatu kieleckiego, które znajdują się w trudnej sytuacji życiowej. Ośrodek udzielił dla klientów z powiatu kieleckiego łącznie 2172 porady w postaci telefonicznych, indywidualnych i sporadycznie mailowych. W 2015r.udzielono pomocy 988 klientom (w tym 744 kobietom, 217 mężczyznom, 27 dzieciom) powiatu kieleckiego. Porad udzielono w związku z następującymi z problemami: osobistymi, bezdomność, ubóstwo, choroba, uzależnienia, ofiary przemocy, stosowanie przemocy. Dodatkowo przeprowadzono 153 spotkań grupowych, w których uczestniczyli mieszkańcy powiatu kieleckiego. Ponadto ze schronienia w hotelu-schronisku skorzystało 34 osoby, w tym 21 kobiet i 13 dzieci. Najczęściej zgłaszanym przez klientów ośrodka problemem była przemoc domowa fizyczna i psychiczna. Pozostałe problemy to: bezdomność, ubóstwo, nieporadność życiowa, zaburzone relacje rodzinne, problemy emocjonalne. Całodobowa pomoc w Centrum Interwencji Kryzysowej realizowana była dla osób doznających przemocy, współuzależnionych, dla dzieci rodziców przeżywających sytuacje kryzysowe. Formy udzielonego wsparcia to poradnictwo psychologiczne, spotkania grupowe o charakterze edukacyjnym, działania wspierająco-wychowawcze, uczestnictwo w grupie AA Lustro. Poniższa tabela przedstawia dane dotyczące udzielonej pomocy dla osób z terenu powiatu kieleckiego w zakresie przemocy w latach 2012-2015. Tabela 10. Liczba osób korzystających z wsparcia CIK w Kielcach w latach 2012-2015. Rodzaj udzielonego wsparcia Rok 2012 2013 2014 2015 liczba osób 230 247 412 988 korzystających ze wsparcia liczba K 145 190 266 744 udzielonych M 50 38 95 217 porad D 35 19 19 27 z powodu 169 594 785 2268 przemocy liczba osób w K 20 14 13 21 hostelu D 15 12 13 13 Źródło opracowanie własne na podstawie danych z Centrum Interwencji Kryzysowej w Kielcach. 29
Analiza danych przedstawionych w tabeli wskazuje na tendencje wzrostową odnośnie rejestrowanych przypadków przemocy. Liczba osób korzystających ze wsparcia w ciągu czterech lat wzrosła ponad 4-krotnie, natomiast liczba udzielonych porad z powodu przemocy wzrosła 13-krotnie. Nadal największą liczbę wśród osób korzystających ze wsparcia stanowią kobiety (ponad 70%). Realizacja zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie wynikających z Powiatowego Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie na lata 2012-2016. Głównym narzędziem działań na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest Powiatowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie na lata 2012-2016, przyjęty Uchwałą Nr VIII/91/11 Rady Powiatu w Kielcach z dnia 29 grudnia 2011r. Celem Programu jest ograniczenie skali i skutków przemocy domowej, dlatego też ważne jest podejmowanie kompleksowych działań ukierunkowanych na ochronę osób doznających przemocy oraz edukowanie osób stosujących przemoc i korygowanie niepożądanych postaw i zachowań. W ramach realizacji zadań dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie podejmowało w roku 2015 następujące zadania: 1. Poradnictwo prawne, psychologiczne dla osób dotkniętych kryzysem i przemocą domową. Z porad prawnych skorzystało 203 osoby, z porad psychologicznych 1060 osób oraz socjalnych 53 osoby. Do pracownika, który zajmuje się sprawami związanymi z przemocą zgłaszały się osobiście lub telefonicznie osoby będące w sytuacji kryzysowej oraz osoby doznające przemocy w rodzinie. W powyższych przypadkach podjęto stosowne działania mające na celu wyeliminowanie problemu przemocy w rodzinie, proponowano mediację rodzinną i poradnictwo małżeńskie, udzielono informacji o możliwości wsparcia psychologicznego, skorzystania z porad prawnych, przekazano informację dotyczącą sytuacji rodziny dotkniętej przemocą do Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej w celu podjęcia stosownych działań. W roku 2015 do PCPR w Kielcach zgłosiło się 16 sprawców przemocy. Diagram 3. Liczba porad udzielonych osobom w kryzysie w PCPR w Kielccah w roku 2015 53 1060 203 prawne psychologiczne socjalne Źródło: Opracowanie własne PCPR w Kielccah 2. Realizacja Programu Korekcyjno Edukacyjnego dla osób stosujących przemoc rodzinie, składającego się z dwóch części: 30