Journal of Agribusiness and Rural Development

ISSN 1899-5772 Journal of Agribusiness and Rural Development www.jard.edu.pl 3(13) 2009, 205-216 ZMIANY POZIOMU SUBSYDIÓW W GOSPODARSTWACH ROLNICZYCH UE-12 W LATACH 1989-2006 Tadeusz Sobczyński Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Abstrakt. Nie można uzyskać równowagi rozwoju gospodarstwa bez osiągnięcia odpowiedniego poziomu dochodu, zapewniającego porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy rolnika oraz środki na modernizację. Na podstawie danych europejskiego systemu rachunkowości gospodarstw rolnych FADN określono zmiany udziału salda dopłat i podatków w dochodach gospodarstw rolniczych UE. Tendencje i procesy zmian, ze względu na swoją istotę, ujawniają się w długich okresach. Aby je badać, trzeba dysponować jednorodnym materiałem liczbowym z jak najdłuższego przedziału czasu. Materiał dotyczący dwunastki (UE-12) z lat 1989-2006 daje takie możliwości. Celem głównym było określenie, czy w możliwie najdłuższym okresie, ze względu na dostępne dane, gospodarstwa rolnicze stawały się coraz bardziej suwerenne ekonomicznie, czy też coraz bardziej przechodziły na garnuszek podatników. Ze względu na charakter dostępnych danych, zastosowano najprostsze metody analizy szeregów statystycznych, metody analizy pionowej, rachunek korelacji i regresji, a także wizualizację za pomocą wykresów. Słowa kluczowe: dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE420), saldo dopłat i podatków dotyczących działalności operacyjnej (SE600), saldo dopłat i podatków dotyczących inwestycji (SE405), wielkość ekonomiczna (SE005), typ rolniczy gospodarstwa, FADN WSTĘP Stymulowanie przekształceń strukturalnych w sektorze rolnym w dużej mierze jest oparte na retransferach budżetowych i wynika z założenia, iż wskutek oddziaływania relacji popytowo-podażowych następuje ograniczenie możliwości rozwojowych tego działu gospodarki [Czyżewski i Kułyk 2007, Czyżewski i Grzelak 2006]. Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Adres do korespondencji Corresponding author: dr inż. Tadeusz Sobczyński, Katedra Ekonomiki i Doradztwa w Agrobiznesie, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, ul. S. Kaliskiego 7, bud. 3.1, 85-789 Bydgoszcz, Poland, e-mail: tadsob@utp.edu.pl

206 T. Sobczyński Głównym celem Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) było i jest dążenie do retransferu nadwyżki ekonomicznej od podatnika i konsumenta do rolnika. W warunkach rynku liberalnego i globalnego, bez interwencji nadwyżka nie wraca do wytwórców surowca w sposób naturalny [Sobiecki 2007, Czyżewski i Kułyk 2006, Baborska 2006]. Wzrost PKB wpływa na rozwarcie się nożyc cen, co doprowadza do pogarszania się sytuacji dochodowej rolników. W latach 1991-2002 w UE można było zaobserwować poprawę dynamiki parytetu dochodów rolniczych, co dowodzi niezwykłej skuteczności WPR zreformowanej po 1992 r. Mieliśmy do czynienia głównie z administracyjnym sposobem kreowania pożądanego poziomu dochodów rolniczych [Czyżewski i Henisz- -Matuszczak 2005]. Interwencja w ramach WPR, prowadząca do korekty sprzężeń popytowo-podażowych, mająca na celu wspieranie dochodów rolniczych oraz wynikająca z naturalnie niższej wydajności pracy i rentowności kapitału alokowanego w rolnictwie, jest antidotum na pierwotny brak równowagi dynamicznej na rynku artykułów rolniczych [Czyżewski i Henisz-Matuszczak 2005, Sobczyński 2008 a, b, c, d, e, 2007]. Od wprowadzenia WPR do lat dziewięćdziesiątych XX wieku trend rolniczych dochodów realnych był rosnący, ale zwiększały się one w tempie o połowę mniejszym niż dochody poza rolnictwem. Mimo więc szybko malejącego zatrudnienia w rolnictwie i rosnących kosztów interwencjonizmu, nie udało się wyeliminować relatywnego spadku dochodów rolniczych [Baborska 2006]. Narastanie barier o charakterze popytowym, podażowym, środowiskowym, strukturalnym i efektywnościowym oznacza wyczerpywanie się możliwości utrzymywania parytetu dochodów w rolnictwie industrialnym. W przyszłości trzeba będzie zwiększać nacisk na korektę modelu w kierunku rolnictwa społecznie zrównoważonego. Należy więc do istniejącego instrumentarium wmontować takie narzędzia prośrodowiskowe i w taki sposób, by wspierały dochody, a jednocześnie kompensowały obniżenia wydajności produkcji na rzecz służby krajobrazowi i dobrostanowi środowiska [Czyżewski i Henisz-Matuszczak 2005]. Celem pracy jest analiza zmian poziomu zrównoważenia gospodarstw rolniczych UE w aspekcie ekonomiczno-społecznym. Ocenę przeprowadzono na podstawie zmian wartości dochodów gospodarstw rolniczych oraz udziału w nich salda dopłat i podatków. MATERIAŁ I METODY Jedynym powszechnie dostępnym i wszechstronnym źródłem informacji, gromadzonych według jednolitych zasad z reprezentacyjnej próby towarowych gospodarstw rolnych funkcjonujących na obszarze UE, są wiadomości zbierane w systemie danych rachunkowych z gospodarstw rolnych FADN (ang. Farm Accountancy Data Network). Najwięcej informacji dostępnych w FADN dotyczyło lat 1989-2006. Zmienne w bazie FADN są opisane szczegółowo, jednoznacznie zdefiniowane i dla ułatwienia oznaczone symbolami, natomiast algorytmy ich obliczania są dostępne powszechnie [Farm... 2009] 1. Tendencje i procesy zmian, ze względu na swoją istotę, ujawniają się w długich okresach. Aby je badać, trzeba dysponować jednorodnym materiałem liczbowym z jak 1 http://www.ec.europa/eu/agriculture/rica, zobacz też http://www.fadn.pl. Journal of Agribusiness and Rural Development

Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12... 207 najdłuższego przedziału czasu. Materiał dotyczący unijnej dwunastki (UE-12) z lat 1989-2006 daje takie możliwości. Zmiany w aspekcie zrównoważenia ekonomiczno-społecznego oceniano na podstawie analizy roli salda dopłat i podatków w kształtowaniu wyników ekonomicznych gospodarstw rolniczych. Saldo dopłat i podatków dotyczących działalności operacyjnej (SE600 2 ) obejmuje dopłaty i podatki mające związek z działalnością operacyjną w roku obrachunkowym. Są to dopłaty (SE605) i saldo VAT z działalności operacyjnej (SE395) pomniejszone o podatki gospodarstwa rolnego (SE390) [Jasińska i Michalak 2008, s. 22-24, 31]. Saldo dopłat i podatków dotyczących inwestycji (SE405) oblicza się przez odjęcie od kwoty dopłat do działalności inwestycyjnej (SE406) i premii za zaprzestanie produkcji mleka (SE407) kwoty VAT naliczonego (zapłaconego przy zakupach mających związek z działalnością inwestycyjną) (SE408) [Jasińska i Michalak 2008, s. 24, 32]. Ponieważ w okresie objętym analizą UE dwukrotnie przyjmowała nowych członków (1995 i 2004), aby ustalić parametry dotyczące tylko dwunastki, w obliczeniach stosowano metodę średniej ważonej liczbą gospodarstw. Ze względu na charakter dostępnych danych zastosowano metody analizy szeregów statystycznych, metody analizy pionowej, a także wizualizację za pomocą wykresów. WYNIKI I DYSKUSJA W latach 1989-2005 gospodarstwa rolnicze z krajów UE-12 nieznacznie zmniejszyły koszty nawozów na hektar użytków rolnych oraz obsadę zwierząt. Wzrosły koszty pestycydów w przeliczeniu na jednostkę ziemi. Wzrostowi produktywności towarzyszyło zwiększenie dochodowości pracy, którą skorygowano o saldo dopłat i podatków malała (rys. 1). Na początku badanego okresu na 100 euro wartości produkcji przypadało do 10 euro salda dopłat i podatków, a kraje dwunastki niewiele się pod tym względem różniły. W ciągu 18 lat nastąpiło silne rozwarstwienie gospodarstw, więc relacja dopłaty/produkcja na koniec badanego okresu kształtowała się od około 4 w Holandii do około 50 w Irlandii. Trend dopłaty/produkcja dla tego ostatniego kraju charakteryzował się dodatkowo silnym wzrostem i wysokim współczynnikiem korelacji wielorakiej (R 2 = 0,9537; rys. 2). Podstawowe znaczenie w kształtowaniu relacji dopłaty/produkcja miała wielkość ekonomiczna gospodarstw. Gospodarstwa z trzech najmniejszych klas wielkości wystąpiły w badanym okresie nie we wszystkich krajach UE-12. Dobrze były reprezentowane klasy największe. Na tej podstawie można stwierdzić, że szczególnie po 1992 roku, silnie rosła relacja dopłaty/produkcja, a im gospodarstwo było większe, tym mniejsza była wartość dopłat na każde 100 euro wartości produkcji (rys. 3). Dochodowość produkcji gospodarstw rolniczych z krajów UE-12, mierzona udziałem dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego w wartości produkcji, w latach 1989-2006 wahała się wokół poziomów specyficznych dla każdego kraju. Na 100 euro produkcji w Grecji przypadało 59-69 euro dochodu, natomiast w Danii 0-10 euro. W krajach 2 Ten i następne symbole zmiennych w systemie FADN. 3(13) 2009

208 T. Sobczyński /ha /AWU, /FWU 100 80 60 40 20 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Nawozy SE295/SE025 ( /ha) Fertilizers SE295/SE025 ( /ha) Obsada zwierząt SE080/SE025 (LU/100 ha) Livestock density SE080/SE025 (LU/100 ha) Dochodowość pracy SE430 ( /FWU) Family farm income SE430 ( /FWU) 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 Rys. 1. Zmiany intensywności nawożenia i ochrony roślin oraz obsady zwierząt a produktywność i dochodowość pracy w gospodarstwach UE-12 w latach 1989-2005 Źródło: Sobczyński [2008 a]. Fig. 1. Changes of fertilization and pesticides intensity and livestock density compared to output and labour profitability in farms of UE-12 in years 1989-2005 Source: Sobczyński [2008 a]. 8 000 6 000 4 000 2 000 Pestycydy SE300/SE025 ( /ha) Crop protection SE300/SE025 ( /ha) Produktywność pracy SE425 ( /AWU) Farm net value added SE425 ( /AWU) Dochodowość pracy skorygowana ( /FWU) Corrected family farm income ( /FWU) 0 /100 produkcji output 55 y(ire) = 0,0025x 2 + 2,6355x + 3,1258 R 2 = 0,9537 45 35 25 y(ned) = 0,0045x 2 +0,0461x + 0,4525 R 2 = 0,5055 15 5-5 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 200 2001 2002 2003 2004 2005 2006 0 (IRE) Ireland (DAN) Denmark (FRA) France (LUX) Luxembourg (NED) The Netherlands (DEU) Germany (UKI) United Kingdom Wielom. ((NED) The Netherlands) (ITA) Italy (POL) Poland (ELL) Greece (BEL) Belgium (ESP) Spain (POR) Portugal Wielom. ((IRE) Ireland) Rys. 2. Zmiana relacji dopłaty/produkcja w gospodarstwach rolniczych krajów UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 2. The change of subsidiaries/production ratio in farms of UE-12 in years 1989-2006 Journal of Agribusiness and Rural Development

Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12... 209 /100 produkcji output 24,00 19,00 14,00 9,00 4,00-1,00 Rys. 3. Zmiana relacji dopłaty/produkcja w zależności od wielkości ekonomicznej w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 3. The change of subsidiaries/production ratio depending on economic size in farms of UE-12 in years 1989-2006 /100 produkcji output 69 (4) 16 - <40 ESU (5) 40 - <100 ESU (6) >= 100 ESU 59 49 39 29 19 9-1 (ELL) Greece (ESP) Spain (IRE) Ireland (ITA) Italy (POR) Portugal (POL) Poland (BEL) Belgium (FRA) France (LUX) Luxembourg (DEU) Germany (UKI) United Kingdom (NED) The Netherlands (DAN) Denmark Rys. 4. Zmiana relacji dochód (SE420)/produkcja (SE131) w gospodarstwach rolniczych krajów UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 4. The change of income (SE420)/output (SE131) ratio in farms of UE-12 in years 1989-2006 wyróżniających się dominacją gospodarstw małych z pracochłonnymi kierunkami produkcji, była wysoka dochodowość produkcji przy niskich kosztach czynników zewnętrznych, głównie dzięki dużemu wkładowi nieopłaconej pracy własnej. W krajach z występującymi gospodarstwami dużymi dominują kapitałochłonne techniki wytwórcze, dlatego charakteryzowały się one niską dochodowością produkcji przy wysokich kosztach czynników zewnętrznych (rys. 4). 3(13) 2009

210 T. Sobczyński W wartości produkcji w latach 1989-2005 wyraźnie malała skorygowana dochodowość produkcji gospodarstw rolniczych z krajów UE-12, mierzona udziałem dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego pomniejszonego o saldo dopłat i podatków dla działalności inwestycyjnej i operacyjnej (SE420-SE405-SE600). Wyjątkiem były gospodarstwa hiszpańskie (rys. 5). Zadziwiające, że w gospodarstwach rolniczych UE-12 z klas o największej wielkości ekonomicznej występował też największy udział dopłat w dochodzie (rys. 6). Gospodarstwa rolnicze UE-12 wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej pozyskiwały coraz większe kwoty dopłat zarówno w ujęciu na gospodarstwo, jak i osobę pracy nieopłaconej (rys. 7, 8). Najwyższym poziomem dochodu skorygowanego na gospodarstwo wyróżniały się gospodarstwa holenderskie i belgijskie. Niepokoić może silny trend spadkowy dochodów skorygowanych gospodarstw brytyjskich i duńskich, czyli gospodarstw największych i o dużej skali produkcji (rys. 9). /100 produkcji output 55 45 35 25 15 5-5 -15 (ESP) Spain (ELL) Greece (ITA) Italy (POL) Poland (BEL) Belgium (POR) Portugal (NED) The Netherlands (FRA) France (DEU) Germany (IRE) Ireland (DAN) Denmark (UKI) United Kingdom (LUX) Luxembourg Rys. 5. Zmiana relacji dochód skorygowany (SE420S)/produkcja (SE131) w gospodarstwach rolniczych krajów UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 5. The change of corrected income (SE420S)/output (SE131) ratio in farms of UE- -12 in years 1989-2006 Journal of Agribusiness and Rural Development

Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12... 211 58% 48% 38% 28% 18% 8% -2% 0-4 ESU 4-8 ESU 8-16 ESU 16-40 ESU 40-100 ESU >100 ESU Rys. 6. Zmiana udziału salda dopłat i podatków w dochodzie w zależności od wielkości ekonomicznej w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 6. The change of subsidiaries and taxes balance share in income depending on economic size in farms of UE-12 in years 1989-2006 /gospodarstwo /farm 49500 39500 29500 19500 9500-500 0-4 ESU 4-8 ESU 8-16 ESU 16-40 ESU 40-100 ESU >100 ESU Rys. 7. Zmiana wartości salda dopłat i podatków w przeliczeniu na gospodarstwo w zależności od wielkości ekonomicznej w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach 1989-2006 Źródło: obliczenia na podstawie Farm... [2009]. Fig. 7. The change of subsidiaries and taxes balance per farm depending on economic size in farms of UE-12 in years 1989-2006 Source: calculations based on Farm... [2009]. Dobrą ilustracją wpływu typu rolniczego gospodarstwa (kierunku produkcji) na wyniki ekonomiczne jest porównanie dochodu skorygowanego uzyskiwanego w gospodarstwach polowych (TF13; rys. 10) z osiąganym w gospodarstwach ogółem (rys. 9). Gospodarstwa polowe należą do grupy silnie wspieranej i uzyskują niewielkie dochody tylko dzięki kilkudziesięciotysięcznym retransferom, które w około 2/3 służą pokrywaniu strat [Sobczyński 2008 a, c, d]. Znowu niepokoić może silny trend spadkowy dochodów skorygowanych brytyjskich, niemieckich i francuskich gospodarstw polowych, czyli gospodarstw największych i o dużej skali produkcji (rys. 10). 3(13) 2009

212 T. Sobczyński /FWU 29 500 24 500 19 500 14 500 9 500 4 500-500 0-4 ESU 4-8 ESU 8-16 ESU 16-40 ESU 40-100 ESU >100 ESU Rys. 8. Zmiana wartości salda dopłat i podatków w przeliczeniu na osobę pracy nieopłaconej w zależności od wielkości ekonomicznej w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 8. The change of subsidiaries and taxes balance per unpaid labour unit depending on economic size in farms of UE-12 in years 1989-2006 Source: calculations based on Farm... [2009]. /gospodarstwo /farm 48000 43000 38000 33000 28000 23000 18000 13000 8000 3000-2000 -7000-12000 y(ned) = 116,38x 2 2493,2x + 42851 R 2 = 0,201 y(dan) = 31,375x 2 1951,9x + 11360 R 2 = 0,5326-17000 y(uki) = 117,78x 2 4387,7x + 30220 R 2 = 0,7633-22000 (BEL) (NED) (DEU) (ELL) (ESP) (FRA) (IRE) (ITA) (LUX) (POR) (UKI) (DAN) Wielom. ((DAN)) Wielom. ((NED)) Wielom. ((UKI)) Rys. 9. Zmiana wartości dochodu skorygowanego o salda dopłat i podatków (SE420- -SE405-SE600) w gospodarstwach rolniczych krajów UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 9. The change of corrected income by subsidiaries and taxes balance (SE420- -SE405-SE600) in farms of UE-12 in years 1989-2006 Source: calculations based on Farm... [2009]. Journal of Agribusiness and Rural Development

Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12... 213 /gospodarstwo /farm 30000 20000 10000 0-10000 -20000-30000 -40000-50000 y (DEU)= 36,19x 2 3439,7x + 13839 R 2 = 0,8957 y (UKI) = 255,58x 2 9031x + 46170 R 2 = 0,8431 (DAN) (DEU) (ELL) (ESP) (FRA) (IRE) (ITA) (POR) (UKI) Wielom. ((UKI)) Wielom. ((DEU)) Rys. 10. Zmiana wartości dochodu skorygowanego o salda dopłat i podatków (SE420-SE405- -SE600) w gospodarstwach polowych (TF13) krajów UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 10. The change of corrected income by subsidiaries and taxes balance (SE420-SE405- -SE600) in field crops farms (TF13) of UE-12 in years 1989-2006 Raz jeszcze widać, że sama poprawa struktury agrarnej, zwiększenie skali produkcji i unowocześnienie technologii nie gwarantują zwiększenia dochodów rolników. Rosnącemu strumieniowi środków płynących do gospodarstw z otoczenia oraz wzrostowi produkcyjności roślin i zwierząt, a także wydajności pracy nie towarzyszy wzrost dochodowości pracy rolnika. Coraz mniejsza jest nadwyżka ekonomiczna pozostawiana rolnikom przez dominujące ogniwa agrobiznesu i konieczna staje się jej dodatkowa redystrybucja w formie dopłat. Gdyby skala produkcji rozwiązywała problem dochodów rolników, gospodarstwa największe, z klasy (6) > 100 ESU, powinny uzyskiwać dochód skorygowany zbliżony do dochodu z dopłatami (a nawet wyższy, co by oznaczało, że są płatnikami netto podatków i jako obywatele współfinansują przedsięwzięcia publiczne). Niestety, narasta różnica między dochodem i dochodem skorygowanym o dopłaty, zarówno w ujęciu na gospodarstwo, jak i osobę pracy nieopłaconej. Dobrze, że w pierwszych latach nowego stulecia dochód skorygowany zaczął wykazywać tendencję wzrostową (rys. 11, 12). Duże gospodarstwa rolne z krajów byłego bloku wschodniego, wykorzystując rynek instytucjonalny stworzony w ramach WPR, redystrybuują znaczne kwoty wsparcia. Przy bardzo niskiej wydajności pracy, dzięki retransferom, przedsiębiorcy uzyskują po kilkaset tysięcy euro dochodu na osobę (rys. 13). Nie towarzyszy temu wysoka produktywność pracy mierzona wartością dodaną netto na osobę pełnozatrudnioną (SE425) [Sobczyński 2008 d]. W tej sytuacji została naruszona podstawowa zasada związku między społeczną wydajnością pracy a dochodami. 3(13) 2009

214 T. Sobczyński /gospodarstwo /farm 100000 y (SE420)= 141,29x 2 1565x + 71270 R 2 = 0,4037 80000 60000 40000 y (SE420S) = 377,07x 2 9075,7x + 84228 R 2 = 0,8737 20000 SE420 Wielom. (SE420-(SE405+SE600)) SE420-(SE405+SE600) Wielom. (SE420) Rys. 11. Zmiana wartości dochodu i dochodu skorygowanego w przeliczeniu na gospodarstwo w gospodarstwach największych ((6) > 100 ESU) UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 11. The change of income and corrected income per farm among biggest farms ((6) > 100 ESU) in UE-12 in years 1989-2006 /FWU 50000 y (SE430) = 62,669x 2 446,08x + 38689 R 2 = 0,4192 40000 30000 y (SE430S) = 211,02x 2 5032,1x + 47361 R 2 = 0,8662 20000 10000 SE430 Wielom. (SE430S) SE430S Wielom. (SE430) Rys. 12. Zmiana wartości dochodu i dochodu skorygowanego w przeliczeniu na osobę pracy nieopłaconej w gospodarstwach największych ((6) > 100 ESU) UE-12 w latach 1989-2006 Fig. 12. The change of income and corrected income per unpaid labour unit among biggest farms ((6) > 100 ESU) in UE-12 in years 1989-2006 Journal of Agribusiness and Rural Development

Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12... 215 Dopłaty ( /FWU) Subsidies ( /FWU) 800000 600000 y = 8,9081x 2 + 5342,6x + 48534 R 2 = 0,8214 810 400000 200000 116 755 745 114 770 113 775 115 785 Wskaźnik najmu (AWU) 710 100 020 090 050 660 010 360 070 080 060 030 370 720 670790 0 800 795 Rental ratio (AWU) 0 50 100 150 200 250 Rys. 13. Wskaźnik najmu (SE020/SE015) a saldo dopłat i podatków na osobę pracy nieopłaconej w gospodarstwach rolniczych z grupy o największej wielkości ekonomicznej ((6) >= 100 ESU) regionów FADN położonych wokół Bałtyku średnie z lat 2004-2006 Fig. 13. The rental ratio (SE020/SE015) compared to subsidiaries and taxes balance per unpaid labour unit among biggest farms ((6) >= 100 ESU) in FADN regions located at the Baltic Sea the average from years 2004-2006 PODSUMOWANIE Zwiększa się rola subsydiów w kształtowaniu wyników ekonomicznych gospodarstw rolniczych. Poprawa struktury agrarnej, zwiększenie skali produkcji i unowocześnienie technologii nie gwarantują zwiększenia dochodów rolników. Wprost przeciwnie: im gospodarstwa stają się coraz większe i bardziej powiązane z otoczeniem, tym bardziej uzależniają się od subwencji. Coraz mniejsza jest nadwyżka ekonomiczna pozostawiana rolnikom przez dominujące ogniwa agrobiznesu i konieczna staje się jej dodatkowa redystrybucja w formie dopłat. LITERATURA Baborska B., 2006. Kontrowersje wokół reformy wspólnej polityki rolnej Unii Europejskie. W: Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych. Red. D. Kopycińska. Kat. Mikroekon. Uniw. Szczec., Szczecin, 73-80. Czyżewski A., Henisz-Matuszczak A., 2005. Makroekonomiczne uwarunkowania rolnictwa industrialnego i społecznie zrównoważonego. Refleksje na temat sprzężeń regulacyjnych i realnych. W: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym. Red. J.S. Zegar. PW 11, IERiGŻ-PIB, Warszawa, 53-71. Czyżewski A., Grzelak A., 2006. Czy integracja regionalna może być przeciwwagą dla negatywnych skutków globalizacji? Przykład doświadczeń rolnictwa w krajach Unii Europejskiej. W: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce. Red. D. Kopycińska. Printgroup, Szczecin, 40-53. Czyżewski A., Kułyk P., 2006. Mechanizmy wsparcia rolnictwa w wybranych krajach wysokorozwiniętych i ich makroekonomiczne uwarunkowania. W: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce. Red. D. Kopycińska. Printgroup, Szczecin, 54-65. 3(13) 2009

216 T. Sobczyński Czyżewski A., Kułyk P., 2007. Polityka wsparcia rolnictwa amerykańskiego w świetle uwarunkowań makroekonomicznych. W: Polityka gospodarcza państwa. Red. D. Kopycińska. Kat. Mikroekon. Uniw. Szczec., Szczecin, 135-145. Farm Accountancy Data Network. 2009. Tryb dostępu: http://www.ec.europa.eu/agriculture/rica. Data odczytu: marzec 2009. Jasińska E., Michalak P., 2008. Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2006 roku. IERiGŻ-PIB, Warszawa, 22-39. Sobczyński T., 2007. Wybrane elementy poziomu zrównoważenia produkcji w gospodarstwach mlecznych krajów UE. Rocz. Nauk Roln. Ser. G, 93, 2, 88-97. Sobczyński T., 2008 a. Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach 1989-2005. W: Interwencjonizm państwowy we współczesnej gospodarce. Red. D. Kopycińska. Kat. Mikroekon. Uniw. Szczec., Szczecin, 36-50. Sobczyński T., 2008 b. Konkurencyjność polskich gospodarstw większych ekonomicznie w UE w aspekcie zrównoważenia ekonomicznego. Rocz. Nauk. SERiA 10, 3, 494-499. Sobczyński T., 2008 c. Zmiany poziomu zrównoważenia gospodarstw rolniczych UE w latach 1989-2005 implikacje dla Polski. Rocz. Nauk Roln. Ser. G, 94, 2, 97-105. Sobczyński T., 2008 d. Za co płacimy w ramach WPR? Próba pomiaru na poziomie gospodarstwa rolnego. Zesz. Nauk. SGGW Probl. Roln. Świat. 20, 5, 162-173. Sobczyński T., 2008 e. Changes of sustainability level of agricultural farms in EU in 5years 1989-2005 in dependence on type of farming and economic size. W: Book of abstracts of the 3rd International Symposium: Safe food. Plant production, animal production, management. September 18-20, 2008 Bydgoszcz, Poland. Sobiecki R., 2007. Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa. SGH, Warszawa. CHANGES OF SUBSIDIARIES LEVEL IN AGRICULTURAL FARMS OF UE-12 IN YEARS 1989-2006 Summary. Balanced development of a farm cannot be achieved without an appropriate level of income which provides payroll comparable to other branches of economy and funds for investments. Changes of subsidiaries and taxes balance in UE farms were described based on data from FADN. Trends, changes of processes are usually observed in long term horizons. To analyse them long term data series is required. Data concerning UE-12 from years 1989-2006 enables such analysis. The main goal was to determine if farms in long term were getting more economically independent or were supported more and more by taxpayers. Due to data availability the simplest statistical time series analysis, correlation and regression analysis and chart visualisation were performed. Key words: Family Net Income (SE420), balance current subsidies and taxes (SE600), balance subsidies and taxes on investments (SE405), economic size (SE005), type of farm, FADN Zaakceptowano do druku Accepted for print: 19.05.2009 Do cytowania For citation: Sobczyński T., 2009. Zmiany poziomu subsydiów w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach 1989-2006. J. Agribus. Rural Dev. 3(13), 205-216. Journal of Agribusiness and Rural Development