Programy rozbudowy na lata i

9 Programy rozbudowy na lata 1900 1905 i 1905 1914

202 Rozdział 9 Kolejne 2 programy rozbudowy Twierdzy Przemyśl powstały na lata 1900 1905 i 1905 1914. Po 1900 r. środki finansowe kierowane były jednak głównie na budowę fortyfikacji na południu monarchii oraz na armię polową. Fortyfikacje w Galicji straciły na znaczeniu, ponieważ nowa doktryna wojenna zakładała na tym terenie walkę manewrową we współpracy z wojskami niemieckimi. W roku 1899 8. Wydział Ministerstwa Wojny wnioskował o następujące prace w Twierdzy Przemyśl w latach 1900 1905: budowę szańca piechoty Ostrów, zakup przewoźnych pancerzy [Fahrpanzer] dla dzieła VIIIc, przebudowę baterii 6 na fort pancerny IXb, budowę szańca piechoty pomiędzy dziełami X i Xa, budowę nowego fortu pancernego XIb, przebudowę baterii 9 na szaniec piechoty, przebudowę baterii 10 na fort pancerny XIIa (XII½), budowę fortu międzypolowego XIIIb w nowej lokalizacji, zastępującego baterię 11a, budowę szańca piechoty pomiędzy XIIIb a Sanem, przebudowę bastionowych fortyfikacji w Hurku na fort XIVa, budowę szańców piechoty pomiędzy XIV a XV, I/3 a I/4, I/4a a I/5 oraz IIc, budowę fortu międzypolowego I/4a, przebudowę fortu III Łuczyce, przebudowę baterii 3 na dzieło walki bliskiej IIIa, budowę dzieła międzypolowego VIa Steinbruch, budowę dzieła VIb Lipnik, jako fortu pancernego, budowę szańca piechoty pomiędzy VIb a VIIa, budowę 2 fortów międzypolowych VIIa Steinbruch i VIIb Dybawka 720. Ponadto planowano modernizacje w istniejących fortach oraz budowę baterii międzypolowych: fort VIII Łętownia miał mieć wzmocnioną odporność oraz wbudowane 2 tradytory, na zachód od fortu X Orzechowce budowa baterii pancernej dla 4 haubic 15 cm, na forcie XI Duńkowiczki zamierzano wbudować baterie pancerne i tradytory oraz wzmocnić odporność, na zachód of fortu XI planowano wybudować baterię pancerną dla 4 haubic 15 cm, w fort Xa Pruchnicka droga chciano wbudować baterie pancerne, fort XII Werner miał być modernizowany analogicznie jak XI Duńkowiczki, fort XIV Hurko miał również być zmodernizowany jak fort XI, na forcie XV Borek budowa nowej baterii pancernej, na południe od fortu I/1 Łysiczka budowa baterii pancernej dla 4 haubic, dzieło I/3 miało mieć wbudowane wieże pancerne na czole, na północ od I/3 planowano wbudować baterię pancerną dla 4 haubic, w miejsce dzieła I/4 chciano wybudować kolejną baterię pancerną uzbrojoną w haubice, na forcie II Jaksmanice budowa baterii pancernych dla dział szybkostrzelnych, fort V Grochowce miał mieć podwyższoną odporność oraz wbudowane 2 tradytory bez pancerzy, fort VII Prałkowce zamierzano modernizować analogicznie do V 721. Zamierzano zmodernizować rdzeń, wbudować w dzieła nowe budynki kubaturowe, międzypola wzmocnić punktami oporu. W zewnętrznym pierścieniu planowano znaczne regulacje terenu przy wielu fortach oraz budowę 52 sprzężonych baterii artyleryjskich 722. W programie na lata 1905 1914 założono ukończenie modernizacji fortu XI Duńkowiczki, a od 1906 r. przystąpienie do rekonstrukcji Grupy Siedliskiej 723. Wnioskowane prace wykonano jedynie w niewielkiej części. 720 721 722 723 KA, GStb Op., Karton 724. Ibidem. Ibidem. Ibidem.

Programy rozbudowy na lata 1900 1905 i 1905 1914 203 9.1. Przebudowa baterii 4 na główny fort VII½ Tarnawce (1900 1902) Pomiędzy fortami głównymi VII Prałkowce i VIII Łętownia nie istniało żadne stałe dzieło międzypolowe. Początkowo planowano budowę silnego głównego fortu pancernego w miejscu dotychczasowej baterii 4, jednak front zachodni był w mniejszym stopniu zagrożony atakiem od innych fortów twierdzy, więc zdecydowano się na budowę jedynie tańszego fortu międzypolowego. W celu dalszej redukcji kosztów wykorzystano dużą część ziemnych partii starego dzieła. Pomimo redukcji kosztów fort otrzymał kaponierę na czole. Zasadnicze uzbrojenie (w sumie 4 armaty 8 cm M. 98) znajdowało się w 2 tradytorach umieszczonych na skrzydłach koszar. Tradytory nie posiadały pancerzy. W sierpniu 1900 r. z okolic fortu IXa Przy Krzyżu przeniesiono skład cementu na szyjowy glacis fortu VII½ Tarnawce. Realizowano niwelację starego dzieła, wykonanie studni wierconej, wykopywanie fosy na lewym barku oraz utworzenie wykopów pod fundamenty 724. Do końca roku zrealizowano wiercenie studni, niwelację starego wału szyjowego, wykopano fosę czołową, ukończono kaponierę osiową wraz z poterną i schron pogotowia na osi. Wylano fundamenty budynku szyjowego oraz murów oporowych na jego skrzydłach, zrobiono kanalizację. Trwały prace przy usypywaniu wału na osi oraz regulacjach terenu w lewej części fosy czołowej oraz na glacis przed fosą 725. Do maja 1901 r. zakończono prace w fosie czołowej, w fosie prawego barku i na glacis, regulacje terenu na osi i w szyi, usypywanie wału na czole i barkach oraz prace okładzinowe 726. Do sierpnia wybetonowano ściany tradytorów, usypywano nasyp na koszarach i tworzono szyjowe przedpiersie. We wrześniu do ukończenia fortu pozostawały małe prace we wnętrzu budynków oraz zakup wewnętrznego wyposażenia 727. W październiku budowa fortu była sfinalizowano, brakowało jedynie murów osłonowych tradytorów 728, które ukończono w drugiej połowie 1902 r. 729 Fort VII½ Tarnawce 724 725 726 727 728 729 KA, GStb Op., Karton 725Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen Juni, Juli, August 1900. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. September 1900, 1. October 1900, 1.Dezember 1900, 1. Jänner 1901. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. April 1901, 1. Mai 1901, 1.Juni 1901. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1901, 1. August 1901, 1.September 1901. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. October 1901 1. Juni 1902. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1902 1. December 1902.

204 Rozdział 9 Koszary fortu VII½ Tarnawce. Widoczne fragmenty wysadzonego tradytora oraz kaponiera szyjowa 9.2. Budowa fortu XIIIa Zabłocie (1901 1903) Po wybudowaniu fortu XIII San-Rideau w obszarze działania jego tradytorów znalazła się bateria 11a Wyszatyce. Zadecydowano o jej niwelacji, cofnięciu przebiegu pierścienia i budowie nowego małego dzieła międzypolowego pomiędzy fortem XIII a Sanem. Nowy fort przeznaczony był jedynie dla piechoty w sile ½ kompanii. W koszarach znajdowały się miejsca noclegowe wyłącznie dla oficerów oraz podoficerów, szeregowcy spali w schronach poza fortem. W kwietniu 1901 szacowano koszty niwelacji baterii 11a i wykupu gruntu pod budowę fortu XIIIa 730. W sierpniu 1901 wdrażano prace niwelacyjne na baterii 11a 731. Do połowy 1902 r. zakończono niwelację baterii 11a oraz kończono budowę fortu XIIIa, budowano drogę dojazdową 732. W drugiej połowie 1902 r. nadal trwały prace ziemne na forcie 733, które zakończono w pierwszej połowie 1903 r. 734 730 731 732 733 734 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. April 1901, 1. Mai 1901, 1.Juni 1901. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1901, 1. August 1901, 1.September 1901. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. October 1901 1. Juni 1902. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1902 1. December 1902. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Jänner 1903 1. Juli 1903.

Programy rozbudowy na lata 1900 1905 i 1905 1914 205 Poterna, schron pogotowia fortu XIIIa Zabłocie (Fot. T. Idzikowski 2010) Fort XIIIa Zabłocie

206 Rozdział 9 9.3. Budowa 11 baterii walki dalekiej dla uzbrojenia bezpieczeństwa (1902) Na spodziewanych głównych kierunkach ataków przeciwnika postanowiono wybudować stałe baterie artyleryjskie. W razie nagłego wybuchu wojny i szybkiego pojawienia się nieprzyjaciela można było je obsadzić artylerią z uzbrojenia bezpieczeństwa twierdzy i prowadzić od razu walkę, jeszcze zanim powstaną liczne polowe baterie artyleryjskie. W 1902 r. zrealizowano budowę 11 stałych baterii artyleryjskich. Trzy baterie powstały na froncie północnym obok fortów X Orzechowce i Xa Pruchnicka Droga, 4 na froncie wschodnim obok fortów I/1 Leśniczówka Byków i I/2 Byków oraz 4 obok fortów I/3 Pleszowice i I/6 Dziewięczyce 735. Bateria 4/Orzechowce Schron pogotowia w jednej z baterii artyleryjskich Grupy Siedliskiej (Fot. T. Idzikowski 2013) Z prawej: Bateria 3/Orzechowce 735 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1902 1. December 1902.

Programy rozbudowy na lata 1900 1905 i 1905 1914 207 9.4. Modernizacja fortu XI Duńkowiczki (1902 1908?) Fort XI Duńkowiczki planowano zmodernizować w podobny sposób jak fort X Orzechowce. Jednak w tym czasie coraz mniej środków finansowych trafiało do Twierdzy Przemyśl. Ponadto w bateriach pancernych postanowiono zastosować wieże wysuwane, zmodernizowane w stosunku do tych zastosowanych na forcie I/1 Łysiczka (zmieniono kształt kołpaka wieży oraz materiał z P 0 na P 2 ). Brak funduszy oraz opóźnienia zakładów Skody spowodowały wydłużenie czasu modernizacji fortu, a w rezultacie rezygnację z budowy nowych kaponier (powstała jedynie szyjową). Prace modernizacyjne na forcie XI Duńkowiczki rozpoczęto w 1902 r. Kierownikiem budowy został kapitan Leopold Reisinger, księgowym Victor Schimka, zaś majstrem budowy Karl Letschek. Prace budowlane prowadziło przedsiębiorstwo Juliusa Reinigera z Przemyśla, prace rzemieślnicze lokalni kontrahenci. Elementy stalowe dostarczały zakłady z Cieszyna, pancerze zakłady Skody. Kamienie, piasek i żwir dostarczało przedsiębiorstwo Vuht i Tauber z Przemyśla, cement dostarczano z Ledecz i Szczakowej. Cegły pochodziły z cegielni w Orzechowcach, a granit z kamieniołomów w Gmünde 736. Prace rozpoczęto od rozbiórki starej kaponiery szyjowej i muru szyjowego. Zdejmowano nasypy ziemne z poprzecznic na wale wysokim 737. W pierwszej połowie 1903 r. odkopywano koszary w celu położenia dodatkowej warstwy betonu oraz niwelowano skrzydłowe poprzecznice pod budowę tradytorów 738. W 1905 r. zakończono modernizację koszar (w tym budowę tradytorów) i dolnego wału, uregulowano teren w szyi fortu. Na ukończeniu była budowa prawej baterii pancernej brakowało materiału pancernego oraz metalo- Fort XI Duńkowiczki 736 737 738 KA, GGI. 130 res. ex 1903. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1902 1. December 1902. KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Jänner 1903 1. Juli 1903.

208 Rozdział 9 Kratownica utrzymująca wysuwaną wieżę pancerną na lewej baterii pancernej fortu XI Duńkowiczki (Fot. T. Idzikowski 2012) Koszary fortu XI Duńkowiczki (Fot. T. Idzikowski 2012) wych elementów wież, które były niezbędne do zamknięcia prac betoniarskich 739. W marcu 1906 r. powstał projekt lewej baterii pancernej. 28 grudnia 1907 r. prawa bateria pancerna została bez problemów komisyjnie odebrana 740. Lewą baterię prawdopodobnie ukończono w 1908 r. W ramach modernizacji fortu miała w nim powstać maszynownia produkująca prąd dla oświetlenia i wymuszonej wentylacji 741. Na obecnym etapie badań brak informacji czy maszynownia została wykonana. Można jedynie przypuszczać, że 2 pomieszczenia dobudowane do koszar na prawo od osi to pomieszczenia maszynowni (znajduje się pod nimi duży zbiornik, który prawdopodobnie był zbiornikiem na wodę do chłodzenia silnika). 739 740 741 KA, GStb Op., Karton 725, Bau-Rapporte der Genie-Direktionen, 1. Juni 1905 1. Dezember 1905. KA, TMK, Sekt II Res, Karton 520. KA, GGI. 141 res. ex 1905.

Programy rozbudowy na lata 1900 1905 i 1905 1914 209 9.5. Pozostałe prace W latach 90. XIX w. przebudowano większość zespołów koszarowych. Część z pierwotnie wybudowanych jako drewniane baraki zmieniono na murowane, w części, szczególnie wewnątrz rdzenia, wybudowano 2 3-kondygnacyjne budynki koszarowe. W maju 1893 r. kończono budowę obwodowego magazynu dział nr 4 w Pikulicach 742. W miejscu starej wybudowano nową wartownię na Zniesieniu. Prace zlecono w marcu 1901 r. 743 7 kwietnia 1898 r. 8. Wydział Ministerstwa Wojny zezwolił na wydatkowanie kwoty 32 539 florenów i 47,5 krajcara na budowę 2 obwodowych magazynów amunicji nr VIII i IX oraz dobudowanie składu patronów przy obwodowym składzie pocisków nr VII. Prace rozpoczęto 5 czerwca 1898 r. Kierownikiem budowy został porucznik Rudolf von Lavaux, księgowym Johann Friehs, a majstrem Ladislaus Zlamal. Prace realizowało przedsiębiorstwo budowlane Emanuel Holuscha & Johann Wolf 744. W kwietniu 1901 r. rozpoczęto budowę wartowni przy magazynach amunicji nr 14a i b w zachodniej Żurawicy, ponadto trwały prace nad nową wartownią na Zniesieniu wykonywano wykop pod fundament i murowano. W tym samym czasie rekonstruowano drewniany barak składowy nr 10 przy zbrojowni artylerii. W czerwcu 1901 rozbierano budynki kubaturowe w III i V Obwodzie Obronnym 745. Wartownia na Zniesieniu została ukończona w sierpniu 1901 746. W 1902 r. rozpoczęto osuszanie koszar fortu VII Prałkowce oraz budowę pokojowego magazynu amunicji wraz z wartownią około wschodniej Żurawicy 747. Budowę magazynu zakończono w tym samym roku. Wbudowano również lawety dla karabinów we wszystkich starszych fortach, które nie były przewidziane do modernizacji 748. W 1903 r. z uwagi na nieużyteczność drewnianych statków, postanowiono je zastąpić pontonami z materiałów do budowy mostów wojennych [Kriegs-Brücken Material] mostów pod Ostrowem i Hurkiem. Rozpoczęto procedurę zakupu do parku obronnego potrzasków przeciwpiechotnych 749, które finalnie zakupiono w 1905 r. za kwotę 5 400 koron* 750. W 1905 r. zrekonstruowano sieć telefoniczną oraz dobudowano nowe linie. Ponadto wybudowano skład materiałów dla balonów dla kadry oddziałów balonowych 3. Pułku Artylerii Fortecznej. Osuszono i wzmocniono fort Va Jägerhaus Grochowce oraz usunięto szkody pogodowe powstałe na państwowych drogach i ich elementach 751. 742 KA, GStb Op., Karton 725, Auszug aus dem Situationsberichten der Genie-und-Befestigungs-Bau-Directionen in Krakau und Przemyśl über der Stand der fortificatorischen Maßnahmen mit 1. Mai 1893. 743 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1ten Jänner 1901, 1ten Februar 1901, 1ten März 1901. 744 R. Lavaux, Neubau des Gürtel-Munitions-Magazine Nr VIII im Intervalle I-3 I-6, Neubau der Gürtel-Munitions-Magazine Nr IX im Intervalle I6 IIa und das Gürtel-Patronen-Depots beim bestehenden Gürtel-Geschoß-Depot Nr VII im Intervalle XV I-3, Arbeitsrapport für den 23. August 1898, K. u. k. Genie- Direction in Przemyśl, Siedliska, 23 sierpnia 1898 r. 745 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. April 1901, 1. Mai 1901, 1.Juni 1901. 746 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1901, 1. August 1901, 1.September 1901. 747 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. October 1901 1. Juni 1902. 748 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Juli 1902 1. December 1902. 749 KA, GStb Op., Karton 725, Situationsberichte über den Stand der fortificatorischen Verstärkungsmaßnahmen 1. Jänner 1903 1. Juli 1903. 750 KA, GStb Op., Karton 725, Bau-Rapporte der Genie-Direktionen, 1. Juni 1905 1. Dezember 1905. 751 Ibidem. * W 1892 roku, obowiązujący w monarchii austro-węgierskiej gulden, został zastąpiony koroną. Przyjęty kurs wymiany to 1:2 (1 gulden = 2 korony).