Analiza cen węgla energetycznego na rynkach międzynarodowych z wykorzystaniem elementów analizy technicznej

51 UKD: 338.53(100)-044.96:338.516.22-084.2:622.333:662.66:339.172-084.2(100) Analiza cen węgla energetycznego na rynkach międzynarodowych z wykorzystaniem elementów analizy technicznej Dr inż. Zbigniew Grudziński*) Treść: W artykule przedstawiono możliwości wykorzystania elementów analizy technicznej wykresów giełdowych do analizy trendów cen na międzynarodowym rynku węgla. Przy ocenie zachowania rynku węgla można posiłkować się innymi cenami czy indeksami, uznawanymi za w pełni rynkowe. W przedstawionej analizie autor skoncentrował się na badaniu zmienności cen w okresie od 2005 do 2010 roku. W celu weryfikacji występujących tendencji na rynku węgla porównano je z innymi wskaźnikami rynkowymi, takimi jak ceny ropy Brent oraz indeks S&P500. Taka analiza, której podstawą są takie wykresy, jest pomocna w rozpoznawania trendów w wczesnych stadiach ich formowania. Słowa kluczowe: ceny węgla, indeksy giełdowe, zależności cen surowców, tendencje zmian cen 1. Wprowadzenie Na świecie tylko około 15 % węgla kamiennego energetycznego jest przedmiotem handlu międzynarodowego. Dwa najważniejsze rynki importu węgla to rynek Europy Zachodniej i Północnej (NWE North-West Europe, będący częścią tzw. rynku Atlantyku) oraz rynek azjatycki (będący częścią tzw. rynku Pacyfiku). Dla Europy ceną wskaźnikową w imporcie jest cena określana na bazie CIF ARA (w portach Amsterdam-Rotterdam- Antwerpia). Najwięksi dostawcy na ten rynek to RPA, Rosja i Indonezja. W Azji największym importerem węgla jest Japonia, stąd najważniejszym wskaźnikiem dla tego rynku w imporcie jest cena CIF Japonia, a największymi dostawcami jest Australia i Indonezja [1, 9, 11, 14]. We współczesnym handlu węglem energetycznym na świecie operuje się tzw. wskaźnikami (indeksami) cen czyli cenami rynkowymi, odniesionymi do pewnej standaryzowanej jakości. Za taki wzorzec jakościowy uważa się najczęściej węgiel o kaloryczności około 25 MJ/kg (6000 kcal/kg w stanie roboczym) i zawartości siarki poniżej 1 % [9]. Najważniejsze indeksy węglowe (CIF ARA, FOB RB, FOB NEWC) są przedmiotem obrotu na rynkach finansowych (tzw. rynek papierowy). Bazowa cena w kontrakcie może być ceną FOB na statku w określonym porcie załadowania albo ceną CIF w określonym porcie dostarczenia ładunku. Oznaczenia portów to: ARA Amsterdam-Rotterdam-Antwerpia, RB Richards Bay w RPA oraz NEWC Newcastle w Australii. Trzeba mieć świadomość, że na współczesnych rynkach węglowych zmiany cen na rynku spot w coraz mniejszym * ) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. Artykuł opiniował mgr inż. Jerzy Malara stopniu wynikają z klasycznej relacji podaży i popytu, ale są uzależnione od gry rynkowej na rynkach finansowych. Handel indeksami węglowymi kilkakrotnie przewyższa obroty na fizycznym rynku węgla. Uczestniczą w nim różnego rodzaju instytucje finansowe, banki i fundusze, dla których węgiel nigdy wcześniej nie był towarem objętym ich podstawową działalnością. To zjawisko ma miejsce szczególnie w Europie (w Azji wciąż w znacząco mniejszym stopniu). Transakcje finansowe (handel indeksami) nie wiążą się z koniecznością fizycznego zakupu czy dostawy węgla. Uczestnicy transakcji na rynkach finansowych najczęściej inwestują również w inne surowce, a zwłaszcza w ropę. Stąd coraz wyraźniejsze związki w tendencjach zmienności cen tych surowców. Na stopień zrównoważenia rynku spot wpływa nie tylko poziom podaży i popytu w skali globalnej, ale też rozkład chwilowego zapotrzebowania na konkretnym rynku oraz możliwości dostarczenia węgla na ten rynek ze względu na dostępność surowca oraz możliwości transportowe. 2. Analiza cen węgla z wykorzystaniem zasad analizy technicznej Analiza techniczna jest jedną z metod stosowanych w analizie cen i indeksów giełdowych. Głównym celem tej analizy jest badanie zachowań rynku podczas gdy analiza fundamentalna zajmuje się gospodarczymi uwarunkowaniami popytu i podaży, które są przyczyną wzrostów i spadków lub stabilizacji cen. Badanie zachowań rynku w analizie technicznej prowadzi się głównie (choć nie wyłącznie) za pomocą wykresów. Analitycy używają wykresów do analizy inwestycji i przewidywania przyszłych ruchów cen. Na wykresach można

52 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 przedstawiać zmienność (w funkcji czasu) dowolnego instrumentu finansowego, którym można handlować, lub policzalnego indeksu (akcje, obligacje, towary, futures czy indeksy giełdowe) [23]. Stwierdzenie, że cena wynika ze zmiany relacji popytu i podaży jest podstawą wszelkich prognoz gospodarczych i fundamentalnych. W dłuższym okresie ceny są podporządkowane trendom i związanym z nimi prawidłowościom. Rynek charakteryzuje się również cyklicznością, czyli występowaniem okresowych zmian. To powoduje, że podstawowe znaczenie w analizie technicznej ma pojęcie trendu. Trzeba zaakceptować stwierdzenie, że ceny podlegają trendom. Głównym celem analizy jest rozpoznawania trendów w wczesnych stadiach ich formowania [13]. Analiza techniczna w swoim założeniu określa zasady, za pomocą których można w przybliżeniu wyrazić wszystkie czynniki, oddziaływujące na ceny akcji, a zjawiska giełdowe (według zwolenników tej analizy) zawsze wyprzedzają zjawiska ekonomiczne. Rynki kapitałowe z wyprzedzeniem dyskontują więc przyszłość [23]. Analiza techniczna nie zajmuje się przyczynami spadków i wzrostów cen konkretnego towaru czy indeksu, ale bada, dlaczego rynek zachowuje się w pewien określony sposób. Cena rynkowa funkcjonuje jako wskaźnik uwarunkowań fundamentalnych. Część analityków uważa, że jeżeli uwarunkowania fundamentalne zostały już uwzględnione w cenie, to badanie ich nie jest konieczne. Inaczej mówiąc: jeżeli wszystkie czynniki oddziałujące na cenę znajdują w niej swoje odbicie, to badanie tej ceny jest wystarczające. Jeżeli np. ceny rosną to zakłada się, że niezależnie od przyczyn tego wzrostu musi istnieć przewaga popytu na podażą, a uwarunkowania fundamentalne wspierają te wzrosty (np. [12]). Analiza fundamentala międzynarodowych rynków węgla energetycznego została między innymi przedstawiona w takich pracach [7, 8, 9, 14] W analizie technicznej przyjmuje się, że oczywiście istnieją przyczyny dla których ceny rosną lub spadają. Jednak ich dogłębne poznanie wcale nie musi się okazać niezbędne do przewidywania trendów cen. Rynki odzwierciedlają każdy poznawalny czynnik, oddziałujący na podaż i popyt (np. [12,13]). Oczywiście ceny węgla nie są jeszcze tak w pełni rynkowe, jak np. ceny ropy. Dlatego oceniając zachowania rynku węgla można posiłkować się innymi cenami czy indeksami, uznawanymi za w pełni rynkowe. Analiza techniczna daje możliwość szerokiego spojrzenia na aktualną sytuację gospodarczą. Obserwując sytuację na innych rynkach, można uzyskać orientacją co do ich ogólnego zachowania, unikając zarazem patrzenie na rynki w wąskiej branży. Ze względu na powiązania pomiędzy wieloma rynkami, które reagują na podobne czynniki ekonomiczne, zachowanie cen na jednym rynku może być cenną wskazówką odnośnie przyszłego rozwoju wydarzeń na innych rynkach. Analiza taka często sprawdza się nie tylko w pespektywie krótkookresowej (jak uważa część badaczy), ale także można się nią posługiwać w perspektywie długoterminowej, co bywa niedoceniane [12]. Można ją stosować do wykresów obejmujących wiele lat. W analizie przedstawionej poniżej autor skoncentrował się na badaniu zmienności cen od 2005 do 2010 r. Danymi bazowymi były tygodniowe ceny węgla spot CIF ARA (Amsterdam-Roterdam-Anwerpia) od stycznia 2005 do połowy sierpnia 2009 r. Ceny są te średnią arytmetyczną z notowań tygodniowych z trzech indeksów Paltts, Argus i globalcoa (rys. 1). Różnice cen pomiędzy poszczególnymi notowaniami indeksów na ogół nie przekraczają poziomi ok. 2 USD/tonę. Tylko w sytuacji gwałtownych zmian różnice to mogą wzrosnąć [2, 3, 9, 14] Na rys. 1 zaznaczono linie, wyznaczające kierunek głównych tendencji cen linie 1 8. Dla trendów spadkowych linie te wyznacza układ coraz niższych maksimów linia taka nosi nazwę linii oporu. Dla trendów wzrostowych linie wyznaczają coraz wyższe poziomy minimów cenowych linia wsparcia. Trend to po prostu kierunek, w którym podąża rynek. Do listopada 2005 r. obserwujemy trend spadkowy (1). Trend ten uformował się pod koniec 2004 r. i trwał około 12 miesięcy. W trakcie każdego trendu następują zarówno spadki, jak i wzrosty cen. W tym przypadku okresowe maksima cen były coraz niższe i ceny osiągnęły swoje minimum na poziomie ok. 52 USD/tonę. Dla tego okresu oraz dla tendencji (2) wyznaczono także linie kanału trendowego. Ceny oscylowały między tak wyznaczonymi liniami w przedziale ok. 10 USD/ tonę. Zaletą takich kanałów trendowych jeśli da się je wyznaczyć są przede wszystkim bardzo wyraźnie pokazane poziomy wsparcia i oporu, które wyznaczają punkty zwrotne w granicach kanału. Od końca listopada 2005 r. rozpoczął się wzrost cen, który trwał aż do początku lipca 2008 r. Był to najdłuższy w historii okres wzrostu cen węgla, który trwał około 32 miesiące (od okresu kiedy publikowane są indeksy cenowe dla rynku ARA przez Platts i McCloskey czyli od 1991 r.). Ceny w notowaniach tygodniowych osiągnęły poziom prawie 218 USD/tonę (4 lipca). Ceny w tym okresie wzrosły ponad czterokrotnie. Tak wysokiego wzrostu nikt nie przewidział gdyż żadne czynniki fundamentalne czy wynikające z analizy Rys. 1. Średnie tygodniowe ceny spot CIF ARA w okresie 2005 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie [16, 18, 19, 20]

53 technicznej nie dawały wyraźnych sygnałów do prognozowania takich tendencji. Oczywiście widząc tak dynamiczne wzrosty cen należało spodziewać się także dużych spadków ale było pytanie kiedy się to stanie? Ten okres wzrostowy możemy podzielić na kilka etapów. Wzrost cen rozpoczął się stosunkowym wolnym wzrostem, trwającym do połowy 2007 r. Ceny wówczas wzrosły o około 50 % w ciągu 18 miesięcy. Następnie wzrost wyraźnie przyspieszył: kąt nachylenia trendu (3) około 45º wskazuje, na utrwaleniu trendu wzrostowego. Ceny podniosły się o prawie 70 % w ciągu 6 miesięcy. Od listopada 2007 r. następuje pewna stabilizacja cen (trend taki zwany jest trendem horyzontalnym bocznym, mówi się też, że brak jest trendu) trwająca do około marca (linia 4), po której następuje dalsza kontynuacja trendu. Następnie od końca marca 2008 r. wzrost cen ulega jeszcze większemu przyspieszeniu. Linia trendu (5) staje się bardzo stroma może to sugerować zbliżający się koniec tendencji wzrostowych. W tym okresie ceny rosną z poziomu około 130 USD/tonę do wspomnianego już maksimum. Jest to wzrost o prawie 90 USD/tonę czyli 50 % wzrostu w cztery miesiące. Po tym maksimum nastąpił niezwykle gwałtowny spadek cen, który trwał tylko kilka miesięcy wyznaczone tu trendy spadkowe to linie (6) i (7). Pod koniec 2008 r. nastąpiło lekkie osłabienie tendencji spadkowych (linia 7), ale trend nadal był silny. Poziomy oporu w trendzie spadkowym nie zdołały zatrzymać zniżek cen na dłużej i ceny spadały bardzo szybko do marca 2009 r. Linią wsparcia dla tego gwałtowanego spadku okazał się poziom 60 USD. W trendach zarówno wzrostowych, jak i spadkowych można dostrzec, że ceny po wykonaniu określonego ruchu w kierunku przeciwnym zazwyczaj kontynuują swój bieg w kierunku zgodnym z uprzednim trendem. Takie ruchy w pewnych standardowych warunkach mogą być przewidywalne. Ogólnie funkcjonuje zasada, że ruch cen można podzielić w proporcjach: przyjmuje się pewne parametry minimum i maksimum możliwej korekty ruchu cen [13]. Na wykresie (rys. 1) zaznaczono dwie takie proporcje: 33 % oraz 66 % czyli 1/3 i 2/3 (czasami te proporcje określa się na poziomie 30 % i 60 %, mogą być także stosowane inne). Teoria i praktyka analizy technicznej mówi, że np. przy spadku cen o 33 % (obliczanym w stosunku do maksimum) można się spodziewać korekty cen, czyli że po takim spadku może nastąpić odbicie cen. Natomiast, jeśli ceny przełamią tę linię, to następna linia zniesienia wystąpi na poziomie spadku o 66 %. Przełamanie także i tej linii będzie świadczyło, że cały uprzedni wzrost może być zniesiony. Tak się właśnie stało w przypadku cen węgla. Ceny spadły do około 60 USD/tonę (poziom z lutego 2006 r.), czyli cały uprzedni wzrost cen został zredukowany do zera. Obecnie ceny weszły w kolejny trend wzrostowy, który (koniec 2010 r.) trwa już 22 miesiące. Na rysunku 2 przedstawiono zmiany cen a tylko z perspektywy 2010 roku, dzięki temu możemy dokładniej prześledzić zmiany tygodniowych cen węgla dla ostatniego roku. W 2010 roku zmiany cen można podzielić na cztery okresy. W I okresie mamy trend spadkowy trwający do marca, po którym ceny zaczynają rosnąć osiągając wysoki poziom 90 USD/t już na początku czerwca. Potem ceny przeszły w trend horyzontalny (okres III). Ceny w ciągu tego okresu zmieniały się w granicach 90 95 USD/t. Taki boczny ruch jest oznaką stabilizacji poziomu cen, w którym siły podaży i popytu znajdują się w stanie względnej równowagi. Trzeba powiedzieć, że żadne ze znanych teorii nie opisują dobrze sytuacji, kiedy ceny poruszają się horyzontalnie (brak trendu). Częściej (według literatury) występuje sytuacja, że po okresie kształtowania się cen w trendzie bocznym następuje kontynuacja wcześniejszego trendu. Trend wzrostowy był kontynuowany dalej i ceny osiągnęły poziom 130 USD. W grudniu ceny jeszcze bardziej dynamiczniej wzrosły. Takie szybkie wzrosty mogą sygnalizować wystąpienie korekty notowań. Podstawowe pytanie jest na jakim poziomie wówczas będzie linia oporu? W analizie technicznej, jeśli bada się zachowanie notowań indeksów czy cen związanych z produkcją przemysłową, uważa się za wskazane sprawdzenie, jak zachowują się w tym czasie indeksy sektora transportu, albowiem oba te segmenty (produkcja i transport) reagują w pewnym sensie podobnie na ogólne warunki gospodarcze [13]. Na rysunku 3 przedstawiono zatem zarówno ceny węgla (CIF ARA), jak i ceny transportu (frachtu) węgla. Są to zmiany stawek frachtowych dla statków typu capesize i panamax na trasie z portu Richards Bay do ARA (najważniejsza, wskaźnikowa trasa transportu węgla). Dla potrzeb tego porównania obliczono na podstawie informacji z Plattsa i Argusa średni fracht bazujących na notowania cen tygodniowych z frachtów statkami panamax i capesize w proporcji 70 % i 30 %. Przyjmuje się, że w przypadku takiego zestawu danych (towar i transport) każdy istotny sygnał, zapowiadający wzrosty lub spadki, musi być potwierdzony przez wskazania trendów na obydwu wykresach. Widać wyraźne podobieństwo trendów na obu krzywych, choć maksima są przesunięte w czasie linie Rys. 2. Średnie tygodniowe ceny spot CIF ARA w 2010 r.

54 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys. 3. Średnie tygodniowe ceny CIF ARA i ich średnie kroczące oraz ceny frachtu Richards Bay ARA statkami capesize Źródło: opracowanie własne na podstawie [16, 18, 19, 20] przerywane (wcześniejszy sygnał z rynku frachtów morskich, potwierdzony ruchem cen węgla). W analizie technicznej za istotne narzędzie badania istniejącego trendu jakiejś ceny uważa się także badanie średnich kroczących cen, obliczonych z odpowiednim przesunięciem czasowym. Zadaniem średnich kroczących jest rozpoznanie lub zasygnalizowanie zapoczątkowania nowego trendu (bądź odwrócenie trendu dotychczasowego). Mówi się, że średnia krocząca nie prognozuje zachowań rynku, ale go odzwierciedla. Niwelując jednostkowe odchylenia ułatwia się obserwacje zasadniczego trendu [12,13]. Linia zielona na rys. 3 przedstawia średnią kroczącą dla cen CIF ARA z okresu 12 tygodni (okresu około jednego kwartału), a linia czerwona średnią kroczącą półroczną. Średnia krocząca z samej zasady jest zawsze opóźniona w stosunku do aktualnych cen. Poszukiwana jest taka średnia, która potrafi wysłać wcześniejsze sygnały o spodziewanych tendencjach. Średnia liczona z krótszych okresów jest bardziej czuła gdyż przebiega bliżej wykresu i częściej dochodzi do przecinania krzywej cen. Wówczas taka średnia może dawać błędne sygnały o możliwych zmianach tendencji. Przyjmuje się że dla wykresów długoterminowych stosuje się średnie z dłuższych okresów. Na rysunku 3 zaznaczono trzy obszary, kiedy wyraźnie średnia półroczna jak i 12-tygodniowa dała sygnał silnie potwierdzający daną tendencję. Przecięcie średniej od dołu zapowiada dalszy wzrost cen, przecięcie od góry dalszy spadek cen. Obie średnie kroczące obecnie sugerują, że okres wzrostowy cen może jeszcze trwać. Chcąc ocenić z większą pewnością możliwy przebieg przyszłych cen węgla celowe jest przyjrzenie się sytuacji na rynkach innych surowców energetycznych. 3. Próba oszacowania relacji cen węgla z cenami innych surowców energetycznych W artykule Relacje cen surowców energetycznych na rynkach światowych [4] przedstawionym przez autora pokazano korelacje cen pomiędzy najważniejszymi surowcami energetycznych: ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla energetycznego. Ta analiza pokazała że najsilniejsze zależności występują pomiędzy cenami ropy a cenami węgla. W tym artykule pokazano uaktualnione obliczenia odnoszące się do cen ropy i węgla [4]. Obserwacja zmienności cen na np. na rynkach ropy naftowej, może dostarczyć wielu dodatkowych informacji o możliwych zmianach w trendach zwłaszcza w przypadku, gdy występują to na rynkach dla których możemy znaleźć silna korealcję. Prowadzone w tej części badania korelacji mają na celu stwierdzenie, czy w obecnych warunkach rynkowych w dalszym ciągu można zaobserwować takie korelacje. Głównym parametrem oceny był współczynnik regresji R-kwadrat (R 2 ). Wartość tego współczynnika mówi o dopasowaniu równania do danego modelu danych: im wyższa wartość tego współczynnika, tym więcej zmienności zostało wytłumaczonych przez równanie regresji. W obliczeniach bazowano na średnich cenach miesięcznych z okresu styczeń 2007 grudzień 2010 r. (obliczone średnie z danych Plattsa, Argusa i globalcoal). Dla ropy naftowej wykorzystano dane Banku Światowego o cenach ropy Brent (Platts, Bank Światowy). Zaobserwowano, że najlepsze wyniki czyli najwyższe wartości współczynnika regresji osiąga się wówczas, gdy analizy przeprowadza się dla konkretnych rynków (regionów geograficznych). W analizie pominięto te zestawy danych których odchylenie standardowe od średniej przekraczało wartość 2σ. Stwierdzono także, że w okresie apogeum kryzysu gospodarczego kiedy spadki cen były najgwałtowniejsze miało miejsce największe rozchwianie cen wszystkich badanych surowców, a wartości współczynnika regresji były wówczas na tyle niskie, że trudno mówić o jakichkolwiek zależnościach w tamtym okresie. Dlatego też okres od października 2008 do lutego 2009 roku został nie uwzględniony w obliczeniach. Taki zabieg jest poprawny merytorycznie z punktu widzenia analizy statystycznej, w której eliminuje się tzw. przypadki odstające. W wyniku zastosowania takie procedury obliczeniowej uzyskane wskaźniki korelacji osiągnęły stosunkowo wysokie wartości. Na wykresie (rys 4) przedstawiono zależność pomiędzy ceną węgla CIF ARA z cenami średnimi ropy Brent w okresie styczeń 2007 grudzień 2010 rok. Korelacja dla tych dwóch surowców wyniosła R 2 = 0,87. Wyznaczone równanie pozwala z pewnym przybliżeniem szacować cenę węgla przy danym poziomie cen ropy naftowej.

55 Rys. 4. Zależność pomiędzy ceną węgla CIF ARA oraz CIF Japonia z cenami średnimi ropy Źródło: opracowanie własne na podstawie [16, 17, 19] Rys. 5 Korelacja Indeksu S&P 500 z Indeksem Dow Jones (DJI) Źródło: [21] 4. Weryfikacja występujących tendencji za pomocą innych wskaźników rynkowych Analiza techniczna może odgrywać istotną rolę w prognozowaniu gospodarczym. Istotnym czynnikiem ułatwiającym przewidywanie przyszłych tendencji w tej analizie jest obserwacja innych rynków, na których mogą się pojawić sygnały, oddziaływujące na rynki nas interesujące. Powyżej udało się znaleźć istotną korelację między cenami ropy Brent a cenami węgla na poziomie CIF ARA. Najwyższą korelację uzyskano, gdy w obliczeniach nie wykorzystywano przesunięcia czasowego pomiędzy cenami. W przypadku takiej analizy istotne jest znalezienie sygnałów wyprzedzających dla danego rynku, które by świadczyły o możliwym kierunku zmiany cen. Takie trendy wyprzedzające zazwyczaj zaznaczają się na długo wcześniej, zanim zostaną odzwierciedlone na danym rynku. Problemem jest, aby je dostrzec, zidentyfikować i właściwie zinterpretować odpowiednio wcześnie, gdyż wymaga to obserwacji trendów wielu wskaźników gospodarczych na wielu rynkach [13]. Za wyprzedzający wskaźnik gospodarczy od dawna oficjalnie uchodzi indeks giełdowy S&P 500 (indeks zarządzany przez Standard&Poor s). S&P 500 jest indeksem, w skład którego wchodzi 500 firm o największej kapitalizacji, notowanych na New York Stock Exchange i Nasdaq. W większości są to firmy amerykańskie. Na rysunku 5 przedstawiono zależność miedzy indeksem S&P 500 i indeksem Dow Jones, najbardziej znanym indeksem giełdowym na świecie. Korelacja między tymi indeksami jest bardzo wysoka na poziomie R 2 =0,95 (obliczona dla okresu 5 letniego). W skład Dow Jones Industrial (DJI) wchodzi 30 największych amerykańskich firm. Wykorzystując więc informacje z innych rynków można próbować przewidywać sytuację np. na rynku węgla energetycznego. Takiej próby dokonano, porównując na wykresie (rys. 6) przebiegi cen dla następujących rynków: węgla energetycznego CIF ARA (A), S&P 500 (B), ropy Brent (C). W przypadku węgla, tak jak już wspomniano, były to średnie ceny tygodniowe w notowaniach publikowanych przez najważniejsze firmy zajmujące się tym rynkiem. Natomiast notowanie indeksu S&P 500 i ropy Brent to kursy dzienne zamknięcia na giełdzie. Trzeba wspomnieć, że w 2010 r. zarówno w publikacjach Plattsa jak i Argusa dla najważniejszych rynków pojawiły się już notowania dzienne cen węgla. To powoduje, że informacja o zmianach cenach węgla jest także podawana w takiej samej częstotliwości jak informacje o innych surowcach energetycznych. Trendy z rynku S&P 500 można potraktować w tej analizie jako wyprzedzające dla rynków węgla i ropy i w ten sposób popatrzeć na ten wykres. Na wykresie indeksu S&P 500 zaznaczono główne linie trendu a także liniami przerywanymi zaznaczono obszary charakterystycznych formacji zapowiadających odwróceniu trendu. Przebiegi na tych porównywanych wykresach są zbliżone (występowanie mimów i maksimów zaznaczone liniami przerywanymi) jednak czasami różnią się czasem ich wystąpienia. Maksimum indeksu S&P 500 wystąpiło już około października 2007. Ukształtowanie tej formacji na wykresie (zaznaczonej linią przerywaną) trwało od marca 2007 do stycznia 2008 roku. Rzadko istotne zmiany trendu dokonują się w sposób gwałtowny; wymagają raczej dłuższego okresu przejściowego. Problem polega na tym, że nie zawsze okresy przejściowe sygnalizują zmiany trendu. Z upływem czasu ceny na wykresach formują się w pewne wzory (kształty), na podstawie których można je zaliczyć do danej formacji. Ukształtowaną tu formację (obszar zakreślony linią przerywaną) można zaliczyć do tzw. formacji głowy i ramion. Jest to jedna z najbardziej charakterystycznych formacji, zapowiadających zmianę trendu. Oczywiście oceniając dany wzór, w który układają się ceny, dużo łatwiej zidentyfikować taką formację z pewnej pespektywy czasowej [12,13]. W listopadzie 2007 r. indeks S&P 500 spadł poniżej linii trendu (2) przełamał ją. Po spadku indeks jeszcze wzrósł, ale już nie osiągnął poprzedniego maksimum. Przekroczenie linii 3 (tzw. linia szyi) świadczyło o rozpoczęciu nowego trendu, który w tym przypadku okazał się trendem silnie spadkowym, który w okresie spadku tylko zwiększał swoje tempo linie (4) i (5). To odwróceniu trendów nastąpiła około 9 miesięcy wcześniej niż było to widoczne na wykresach cen ropy i węgla. Natomiast minima notowań na wszystkich trzech wykresach wystąpiły prawie równocześnie. Następna charakterystyczna formacja na wykresie S&P 500 zaczęła się formować w listopadzie 2008 r. (odwrócona formacji głowy i ramion) i trwała do lipca 2009 r. Po tym okresie uformowała się silna tendencja wzrostowa. Od lipca trend wzrostowy uległ dalszemu przyspieszeniu. Wszystkie rynki w tym czasie zareagowały prawie równocześnie. Uformowana obecna tendencja wzrostowa wydaję się silna gdyż wszystkie pokazane rynki reagują prawie równocześnie.

56 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2011 Rys 6. Porównanie trendów z rynków: węgla energetycznego CIF ARA A S&P 500 B oraz ropy Brent C Źródło: opracowanie własne na podstawie [16, 18, 22]

57 6. Podsumowanie Gospodarka światowa znajduje się wciąż w stanie dużej niepewności, związanej z przebiegiem kryzysu ekonomicznego: czy obecne coraz bardziej optymistyczne sygnały gospodarcze będą trwałe w dłuższej perspektywie, czy dla świata rozpoczął się już etap wychodzenia z kryzysu? Sytuacja gospodarcza wpływa na poziom zużycia energii. Zapotrzebowanie na węgiel, który jest głównym jednym z głównych nośników energii będzie wynikało z kondycji gospodarki światowej dla której obecne prognozy są bardzo korzystne. Tak więc czynniki popytowe (zapotrzebowanie na energię i związane z nim zapotrzebowanie na węgiel i inne nośniki energii) będą wywierały presję na ceny węgla. Przedstawiona analiza wykazuje wysoką korelację cen węgla z cenami ropy na świecie. Analiza techniczna zarówno wykresów cen węgla, jak i indeksów z innych rynków (w tym indeksu S&P 500) jest pomocna w przewidywaniu zachowań rynku. Jednak trzeba pamiętać że prognozy mają to do siebie, że choć odnoszą się do przyszłości odzwierciedlają tylko obecny ogląd danej sytuacji. Przy analizowaniu czynników mogących mieć wpływ na ceny węgla, jak pokazono konieczna jest obserwacja innych rynków. Bardzo istotne są także informacje płynące z rynków walut (USD/EUR), czy złota które mogą dostarczyć wielu dodatkowych informacji o kondycji gospodarki. Przykładem takim jest cena złota uważana za jeden z istotnych indykatorów, gdyż złoto zwykle jest traktowane jako inwestycja zabezpieczająca przed inflacją. Jeśli rynek uzna, że ryzyko przyspieszenia inflacji jest duże, reaguje wzrostem cen tego metalu. Obecnie cena złota osiąga swoje maksimum (powyżej 1200 dolarów za uncję). Jest to wynik obaw o kondycję gospodarki amerykańskiej i jej wpływ na koniunkturę na całym świecie. W ostatnich miesiącach złoto zyskiwało głównie z dwóch powodów: kryzysu w strefie euro oraz rozluźniania polityki pieniężnej w USA. Amerykański Bank Rezerw Federalnych (Fed) zadecydował, że przeznaczy nawet 600 mld USD na wykup obligacji rządu amerykańskiego. To powoduje, że czynniki fundamentalne na tym rynku są osłabiane przez działania poszczególnych rządów. Zawirowania walutowe, a także odmienna sytuacja na poszczególnych rynkach nośników energii powodują, że ceny surowców zaczynają się odmiennie kształtować w poszczególnych regionach świata. Ta sytuacje jeszcze bardziej utrudni identyfikacje czynników wpływających na zachowanie się cen surowców. Obecnie wydaje się, że zwłaszcza ostatni dynamiczny wzrost cen ropy naftowej, to także efekt działań spekulacyjnych. Fundusze spekulacyjne, które dysponują dużymi ilościami kapitału lokują je zwłaszcza w surowce energetyczne. Pieniądze te sa lokowane w kontrakty terminowe (gdyż nie odbierają ich fizycznie) i to powoduje wzrost cen tych kontraktów. Ta sytuacja z kolei oddziaływa na rynek kontaktów spot. Mimo że gospodarka światowa powoli wychodzi z kryzysu (wiele krajów ma już wysoką dynamikę wzrostu PKB) i pomimo okresu zimowego (który zazwyczaj generuje zwiększony popyt na nośniki energii), i tak obserwowane wzrosty cen surowców energetycznych wydają się zbyt duże i nie mające podstaw fundamentalnych. Porównywanie np. takich indeksów jak S&P500, cen ropy cen węgla jest istotne dla firma zajmujących się obrotem tych surowców. Wzajemne powiązania tych rynków jest na tyle wysokie, że sygnały płynące z rynków uważanych za wyprzedzające magą być pomocne do wnioskowania o tendencjach formułujących się na rynku węgla we wczesnych stadiach rozwoju. Analiza techniczna cen, indeksów stwarza możliwości takich analiz. Literatura 1. Białas M., Zębala J.: Przegląd sytuacji na rynku węglowym na świecie bieżące wydarzenia, aktualne trendy i prognoza. Materiały XXIV Konferencji z cyklu: Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej. Surowce Energia Klimat. 10 13 października 2010 r. Zeszyty Naukowe Nr 78. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, Zakopane, s. 7 25, 2. Grudziński Z.: Ceny węgla energetycznego w imporcie do Europy szansa dla Polski. Biuletyn Górniczy nr 3 4 kwiecień 2004. Wyd. GIPH, Katowice, 2004 s. 6 7. 3. Grudziński Z.: Wskaźniki cen węgla energetycznego na rynkach międzynarodowych. Polityka Energetyczna tom 8, z. specjalny. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2005 s. 319 330. 4. Grudziński Z.: Relacje cen surowców energetycznych na rynkach światowych. Prz. Gór. nr 11-12, s. 9 14. Wyd. ZG SITG Katowice, 2009. 5. Morstin K.: Terminowe rynki surowców i paliw w perspektywie historycznej. Polityka Energetyczna tom 9, z. specjalny. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2006 s. 119 127, 6. Lorenz U., Grudziński Z.: Krótkoterminowa prognoza cen węgla energetycznego. Polityka Energetyczna tom 9, z.1. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2006 s. 33 44. 7. Lorenz U., Grudziński Z.: Perspektywy dla międzynarodowych rynków węgla energetycznego. Polityka Energetyczna tom 10, z. specjalny 2. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2007 s. 497 514. 8. Lorenz U.: Rola wskaźników cen w międzynarodowym handlu węglem energetycznym. Polityka Energetyczna tom 9, z. specjalny. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2006 s. 583 596. 9. Lorenz. U., Grudziński Z.: Międzynarodowe rynki węgla kamiennego energetycznego. Studia Rozprawy Monografie Nr 156. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2009 s. 103, 10. Lorenz U.: Wzrosty i spadki cen węgla energetycznego na świecie w 2008 roku. Prz. Gór. nr 3-4 (1036-37), Wyd. ZG SITG Katowice, 2009 s. 1-8 11. Marzec R., Wrześniewski J.: Relacje cen na rynku kontraktów długoi krótkoterminowych węgla energetycznego importowanego do UE oraz cen eksportowych polskiego węgla energetycznego w latach 2003-2009. Materiały XXIV Konferencji z cyklu: Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej. Surowce Energia Klimat. Zakopane, 10 13 października 2010 r. Zeszyty Naukowe Nr 78, 2010. 12. Murphy J. J.: Analiza techniczna rynków finansowych. Wyd. WIG-Press Warszawa, 2008 s. 547. 13. Pring M. J.: Podstawy analizy technicznej. Wyd. WIG-Press Warszawa, 1998 s. 472. 14. Praca zbiorowa pod red. Grudziński Z., Lorenz U.: Opracowanie metodyki tworzenia systemu cen węgla brunatnego. Wyd. Instytutu GSMiE PAN, Kraków, 2008 s. 255. 15. Stala-Szlugaj K.: Import węgla koleją zza wschodniej granicy uwarunkowania logistyczne. Prz. Gór. nr 3-4, s. 20-26. Wyd. ZG SITG Katowice, 2010. 16. Argus Coal Daily International. Wyd Argus Media Ltd 17. Bank Światowy Global Commodity Markets 18. CTI Coal Trader International. Wyd. Platts 19. ICR International Coal Report. Wyd. Platts The McGraw Hill Companies, England 20. ICR Coal Statistics Monthly (sierpień 2009). Wyd. Platts McGraw Hill Companies, England Strony internetowe 21. http://www.wolframalpha.com (Wolfram Web Resources) 22. ttp://stooq.pl (serwis publikujący informacji z rynków finansowych) 23. www.newtrader.pl (serwis edukacyjno-finansowy)