ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?

Grzegorz Hołub ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ? ARGUMENTY, KRYTYKA, POSZUKIWANIE PŁASZCZYZNY DIALOGU WYDAWNICTWO NAUKOWE AKADEMII IGNATIANUM W KRAKOWIE KRAKÓW 2018

Spis treści Spis treści 5 Wprowadzenie 9 Rozdział I Propozycje radykalnych ulepszeń Nick Bostrom 17 1. Wprowadzenie 17 2. W stronę ulepszeń człowieka 18 3. Godność istot postludzkich 26 4. Uwagi krytyczne dotyczące argumentacji Nicka Bostroma 29 Rozdział II Ulepszanie jako sposób na przetrwanie człowieka Julian Savulescu i Ingmar Persson 37 1. Wprowadzenie 37 2. W stronę ulepszania człowieka 39 3. Pomiędzy ulepszaniem kognitywnym a moralnym 43 4. Ulepszanie człowieka jako istoty moralnej 46 5. Bóg-maszyna jako gwarancja moralnego działania 53 6. Uwagi krytyczne do argumentacji Savulescu i Perssona 55

Rozdział III Ulepszając człowieka, ulepszać świat John Harris 59 1. Wprowadzenie 59 2. Ulepszanie człowieka jako powinność moralna 61 3. Ulepszanie moralne istoty ludzkiej? 67 4. Krytyczne uwagi do argumentacji Johna Harrisa 72 Rozdział IV Ulepszając człowieka, ulepszać społeczeństwo Allen Buchanan 77 1. Wprowadzenie 77 2. Na progu debaty o ulepszaniu człowieka 79 3. Natura ludzka a ulepszanie człowieka 84 4. Ulepszanie człowieka w perspektywie społecznej 89 5. Krytyczne spojrzenie na argumentację Allena Buchanana 94 Rozdział V Propozycje umiarkowanych ulepszeń Nicholas Agar 99 1. Wprowadzenie 99 2. Przeciw radykalnemu ulepszaniu 100 3. W stronę umiarkowanych ulepszeń 112 4. Krytyczne uwagi do argumentacji Nicholasa Agara 120 Rozdział VI Ulepszenia jako usprawnienia natury i osoby ludzkiej Ryan T. Anderson, Christopher Tollefsen, Jason T. Eberl 125 1. Wprowadzenie 125 2. Tomistyczne pryncypia w debacie bioetycznej 126 3. Tomistyczne spojrzenie na ulepszenia człowieka 131 4. Krytycznie spojrzenie na przedstawioną argumentację 142 Rozdział VII Wątpliwości, czy ulepszenia będą ulepszeniami integralnego człowieczeństwa Michael Hauskeller 145 6 ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?

1. Wprowadzenie 145 2. W stronę lepszego człowieka? 147 3. Krytyczne spojrzenie na argumentację Michaela Hauskellera 167 Rozdział VIII W obronie natury i godności człowieka Francis Fukuyama 171 1. Wprowadzenie 171 2. Wobec rewolucji biotechnologicznej 172 3. Krytyczne spojrzenie na argumentację Francisa Fukuyamy 180 Rozdział IX Respektując to, co dane Michael Sandel i Jürgen Habermas 189 1. Wprowadzenie 189 2. Sprzeciw wobec kontroli i panowania 190 3. Ulepszanie jako ryzyko utraty człowieczeństwa 196 4. Uwagi krytyczne do argumentacja Sandela i Habermasa 202 Rozdział X Sprzeciw wobec ulepszania w zgodzie z mądrością i tradycją Leon Kass 213 1. Wprowadzenie 213 2. Ulepszać ludzkie życie ulepszać człowieka? 214 3. Krytyczne spojrzenie na argumentację Leona Kassa 228 Rozdział XI W poszukiwaniu płaszczyzny dialogu 237 1. Wprowadzenie 237 2. Racjonalność i jej modele 239 3. Dialog racjonalności 251 Zakończenie 259 Bibliografia 265 Summary 279 Indeks osób 285 Spis treści 7

Wprowadzenie Człowiek stale podlega różnym zmianom. Na niektóre z nich nie ma większego wpływu, w pewnym sensie jest ich biernym obserwatorem i odbiorcą. Jednak pewne zmiany są w zasięgu jego oddziaływania, co więcej wynikają one z jego intencjonalnego zamierzenia. W każdym z tych przypadków chodzi o to, aby zaistniała zmiana była pozytywna, usprawniająca i wzmacniająca. Każda jednostka ludzka poświęca tej kwestii wiele uwagi, choć zarazem nie może zawsze zagwarantować takiego właśnie wyniku. W zasadzie człowiek stale dąży do udoskonalania samego siebie, w różnych wymiarach swego życia i działania. Stawanie się kimś doskonalszym i lepszym jest na stałe wpisane w dynamikę ludzkiego rozwoju. W związku z tym uzasadniona jest teza, że brak takiej tendencji w życiu ludzkim jest synonimem jakiejś anomalii rozwojowej albo defektu osobowościowego. Jednak zarazem tendencja, aby stawać się kimś więcej niż człowiekiem, stawać się Homo superior 1, rodzi wątpliwości i pobudza do zastanowienia i refleksji. 1 F. Allhoff, P. Lin, J. Steinberg, Ethics of Human Enhancement: An Executive Summary, Science and Engineering Ethics 17 (2011), s. 202.

W ostatnich latach w filozofii i bioetyce wywiązała się debata na temat udoskonalania człowieka. Na międzynarodowych forach dyskusyjnych można znaleźć tysiące wygłoszonych referatów, opublikowanych artykułów i książek dotyczących tej tematyki 2. W debacie tej uczestniczą naukowcy, którzy od lat znani są z zaangażowania w dyskusje bioetyczne. Jednak głos zabierają także inni myśliciele, filozofowie, politolodzy czy naukowcy z zakresu nauk biomedycznych, a nawet informatycznych. Problematyka ta jest bowiem nie tylko efektem gwałtownego postępu w naukach i technologiach, ale i konsekwencją szerszych tendencji do modyfikowania kształtu człowieczeństwa i społeczności ludzkich. Człowiek jak nigdy dotąd stanął przed całą serią potężnych możliwości związanych z wywieraniem wpływu na swoje życie i życie następnych pokoleń. Stąd pytania o to, na czym polegają te możliwości, do czego możemy je wykorzystać i czym możemy usprawiedliwić te ingerencje, wytworzyły nowy typ debaty określanej mianem debaty o ulepszaniu człowieka. Na wstępie należy zwrócić uwagę na kwestie semantyczne, związane ze znaczeniami zasadniczego dla debaty pojęcia. Sam termin ulepszanie człowieka nie jest jasny dla polskiego czytelnika. Jest on pewnym odpowiednikiem angielskiego terminu 2 W Polsce temat ten, choć obecny w niektórych środowiskach, nie jest przedmiotem szerszej dyskusji społecznej. Istnieje wiele doniesień i publikacji na temat transhumanizmu, na przykład na stronie internetowej Polskiego Stowarzyszenia Transhumanistycznego (zob. https://pl-pl.facebook.com/polskie.stowarzyszenie.transhumanistyczne [dostęp: 11.04.2018]), czy zawartych w numerach czasopisma Ethos 111 (2015), 116 (2016), albo Ethics in Progress vol. 6, 1 (2015). Jednak debata, która obejmuje stanowiska mniej radykalne, nie jest dotychczas dobrze opracowana. Z publikacji książkowych analizujących takie podejście można polecić książkę Tomasza Kraja, który podejmuje ten temat na gruncie teologii moralnej. Zob. T. Kraj, Granice genetycznego ulepszania człowieka. Teologiczno-moralny problem nieterapeutycznych manipulacji genetycznych, Wydawnictwo Dante-Media, Kraków 2010. 10 ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?

human enhancement, który pełni kluczową rolę we wspomnianej debacie. W słowniku angielsko-polskim słowo enhancement przetłumaczone jest jako poprawa, rozszerzenie, zwiększenie, podniesienie, uwydatnienie, spotęgowanie 3. W tych dosłownych znaczeniach trudno odnieść go do istoty ludzkiej. Z kolei w słowniku języka polskiego czasownik ulepszać oznacza uczynić lepszym, zmienić coś tak, żeby stało się lepsze, bardziej użyteczne, funkcjonalne; poprawić, udoskonalać. Od tego znaczenia czasownikowego forma rzeczownikowa ulepszenie oznacza to, co zmieniło coś na lepsze, co zostało wprowadzone dla udoskonalenia czegoś 4. Znaczenia te sugerują dosłowną zmianę i usprawnienie, i są bardziej odpowiednie dla dziedziny rzeczy i przedmiotów. Stąd w języku polskim odniesienie terminów ulepszać, ulepszenie do istoty ludzkiej nie wydaje się szczególnie trafne. Jednak zarazem żadne inne tłumaczenie enhancement nie jawi się jako właściwsza alternatywa 5. W naszych rozważaniach pozostaniemy przy określeniu ulepszanie człowieka, z zastrzeżeniem, że ma ono inne, szersze znaczenie i stosowane jest w odniesieniu do istoty ludzkiej jedynie poprzez analogię. W trakcie analiz filozoficznych i pozafilozoficznych 3 Enhancement, w: Wielki słownik angielsko-polski, red. J. Linde-Usiekniewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 388. 4 Ulepszać, ulepszenie, w: Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 4 (T Z), red. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 229. 5 Być może termin udoskonalać byłby bardziej odpowiedni. Sugeruje on bowiem zmianę dokonaną w odniesieniu do człowieka, którego nie można zredukować do rzeczywistości rzeczowej (przedmiotowej). Uwagę taką sformułował prof. Jerzy Kopania na konferencji naukowej pt. Ulepszanie człowieka perspektywa filozoficzna, zorganizowanej przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 25 kwietnia 2018 roku. Jednak zarazem termin udoskonalać niesie ze sobą mocne, pozytywne skojarzenie w odniesieniu do modyfikacji człowieka. W prezentowanej debacie nie jest jasne, że ulepszenia prowadzą zawsze do udoskonalenia człowieka. Jeśli nawet tak się niekiedy dzieje, to poprzez wybór terminologii nie chcemy tego z góry sugerować. Wprowadzenie 11

termin ten ulegnie pewnemu doprecyzowaniu, choć jak zobaczymy wątpliwości, jakie się wokół niego rodzą, nie zostaną do końca wyjaśnione. Wstępnie można stwierdzić, że ulepszanie człowieka odnosi się do aktywności, za pomocą których pragnie się dokonać pozytywnej modyfikacji ludzkich struktur cielesnych, umysłowych i ludzkich zdolności działania. W przekonaniu zwolenników tych interwencji celem ma być poprawa ludzkiego dobrostanu 6. Należy zapytać, na ile współczesna nauka pozwala na tego typu przedsięwzięcia. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie nie jest łatwe. W obrębie badań naukowych pojawia się wiele nowych obiecujących możliwości i prawdopodobnie trend ten będzie się utrzymywał. Na ile jednak będą możliwe ingerencje bardziej zaawansowane, a nawet radykalne jak te proponowane przez transhumanistów trudno dzisiaj orzec 7. Wydaje się, że głosy te wpisują się raczej w typ science fiction (np. postulat długowieczności sięgającej 1000 lat). Uczestnicy debaty odnoszą się dosyć ogólnikowo, czasami wręcz hasłowo, do tego aspektu naukowej i technologicznej wykonalności. Jak zobaczymy, wielu uczestników debaty nie posiada odpowiednich kompetencji z zakresu nauk i technologii biomedycznych. Są oni w znacznej mierze 6 F. Allhoff, P. Lin, J. Steinberg, Ethics of Human Enhancement: An Executive Summary, dz. cyt., s. 203. 7 Dobrym przykładem wielkich obietnic, ale i poważnych niepewności jest najnowsza metoda pojawiająca się w biotechnologiach, oznaczona mianem CRISPR. Określa się ją mianem molekularnych nożyc, które pozwalają na bardziej precyzyjną niż dotąd ingerencję w strukturę DNA: jest ona postrzegana jako alternatywa dla stosowanych dotychczas metod edycji genomu. CRISPR znajdzie się w centrum zainteresowania zwłaszcza zwolenników ulepszania genetycznego (genetic ehancement). Jednak na aktualnym etapie jej wykorzystania posiada ona swoje trudności i powoduje też negatywne skutki uboczne. Zob. np. H.C. Howard et al., One small edit for humans, one giant edit for humankind? Points and questions to consider for a responsible way forward for gene editing in humans, European Journal of Human Genetics vol. 26, 1 (2018), s. 1 11. 12 ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?

filozofami i myślicielami, stąd ich koncepcje są pewnym typem refleksji rozwijającej futurystyczne scenariusze sugerowane przez niektórych przedstawicieli nauk empirycznych. Książka ta nie wyczerpuje problematyki debaty, jaka dokonuje się wokół ulepszania człowieka. Zarysowuje tylko jej kształty, koncentrując się na argumentacji uczestników debaty i poszukując płaszczyzny dialogu z tymi zróżnicowanymi ujęciami. Kolejne jej części mają formę odkrywania nowych obszarów tej złożonej dyskusji, na wzór wchodzenia do nowych i nieznanych pomieszczeń. Takie porównanie sugeruje Stanisław Cat- -Mackiewicz, omawiając proces pisania książki. Według tego publicysty i polityka praca nad książką jest jak odkrywanie nocą nieznanego domu: trzeba dopiero do tego domu wejść i po kolei światło w pokojach zapalać, po omacku łazić po korytarzach, po ciemku szukać schodów 8. Możemy dodać, że nasze odkrywanie domu-debaty to wchodzenie do pokojów, które są zamieszkałe przez jednego albo paru ważnych uczestników dyskusji wokół ulepszania. Nie wszystkie pomieszczenia zostaną odkryte i opisane, jednak te odkryte i opisane dają już obraz zasadniczej struktury domu. Niniejsza książka jest pomyślana jako prezentacja poglądów sprzyjających zarówno ulepszaniu człowieka, jak i krytycznych wobec niego. Ma ona charakter ogólnego zreferowania stanowisk, które ujmowane są przez pryzmat zasadniczych poglądów. Składa się z 11 rozdziałów, w których 10 pierwszych ujawnia określone stanowiska względem ulepszania, a ostatni jest próbą znalezienia płaszczyzny dialogu dla przedstawicieli tych stanowisk. Każdy z rozdziałów prezentujących określone poglądy łączy się z jedną lub kilkoma postaciami filozofów lub bioetyków współczesnych. 8 S. Cat-Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Universitas, Kraków 2012, s. 9. Wprowadzenie 13

Nie są to wszyscy uczestnicy tej debaty których zresztą nie sposób byłoby tu przedstawić ale wyselekcjonowana grupa. Powodem wyboru tych a nie innych zwolenników i przeciwników ulepszania człowieka jest to, że są oni reprezentatywni dla toczącej się debaty i większość z nich prezentuje poglądy, które są często punktem odniesienia dla innych. Każdy omawiany uczestnik debaty jest określony za pomocą hasła, które wydaje się oddawać główne jego przesłanie. I tak: Nick Bostrom propozycje radykalnych ulepszeń; Julian Savulescu i Ingmar Persson ulepszanie jako sposób na przetrwanie człowieka; John Harris ulepszając człowieka, ulepszać świat; Allen Buchanan ulepszając człowieka, ulepszać społeczeństwo; Nicholas Agar propozycje umiarkowanych ulepszeń; Ryan T. Anderson, Christopher Tollefsen, Jason T. Eberl ulepszenia jako usprawnienia natury i osoby ludzkiej; Michael Hauskeller wątpliwości, czy ulepszenia będą ulepszeniami integralnego człowieczeństwa; Francis Fukuyama w obronie natury i godności człowieka; Michael Sandel i Jürgen Habermas respektując to, co dane; Leon Kass sprzeciw wobec ulepszania w zgodzie z mądrością i tradycją. Postacie te reprezentują trzy grupy uczestników debaty. Pierwsza może być określona jako wyraźni zwolennicy ulepszania (Bostrom, Savulescu, Persson, Harris, Buchanan); druga to zwolennicy umiarkowani (Agar, Anderson, Tollefsen, Eberl). Do trzeciej grupy należą krytycy i przeciwnicy ulepszania człowieka (Hauskeller, Fukuyama, Sandel, Habermas, Kass). Debata na temat ulepszania człowieka może przybrać różną postać. Większość jej uczestników i obserwatorów jest wprost zainteresowana rozstrzygnięciami przedmiotowymi: na ile jest to możliwe i jakie uzasadnienia filozoficzno-etyczne wspierają bądź kwestionują określone działania. W książce tej pojawiają się po części takiego typu rozstrzygnięcia, zwłaszcza w trakcie 14 ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?

prezentacji stanowisk poszczególnych dyskutantów. Jednak zasadniczo nie o to chodzi w tej pozycji: jej celem jest dopiero przygotowanie do takich rozstrzygnięć. Stąd w końcowej części tej książki nie formułujemy ocen docelowych w postaci określenia, kto ma całkowitą racje, a kto jest jej pozbawiany. Stawiamy natomiast poszczególnym filozofom i myślicielom pytania krytyczne i wskazujemy, co wymaga doprecyzowania w ich stanowiskach. Wychodzimy bowiem z założenia, że znajdujemy się na wczesnych etapach debaty o ulepszaniu i dlatego konieczne wydaje się wprowadzenie większej precyzji koncepcyjnej dyskutujących stron i wypracowania płaszczyzny, na której mogłyby się one spotkać i prowadzić dialog. Płaszczyzną tego dialogu mogłoby być spotkanie różnych modeli racjonalności, które pojawiają się w poszczególnych stanowiskach. Granice między tymi rodzajami racjonalności nie pokrywają się jednak z granicami prezentowanych poglądów. W naszym przekonaniu stwarza to szansę na dialog między stronami, który nabierze charakteru metaprzedmiotowego dialogu racjonalności. Stąd ostatni rozdział to próba zarysowania typów tych racjonalności, które w naszym przekonaniu przybierają kształt racjonalności symbolicznej, naukowej, scjentystycznej, ontologicznej, aksjologicznej i krytycznej. Ich porównanie i wskazanie na wielorakie relacje i zależności między nimi może nas doprowadzić do przeróżnych i nieoczywistych konkluzji. Może się bowiem okazać, że uczestników debaty zwolenników i przeciwników ulepszania człowieka nie tylko wiele dzieli, ale także wiele łączy. Co więcej, to co ich faktycznie dzieli i łączy, to nie są te elementy, które uderzają w ramach wstępnej recepcji ich propozycji. W pracy zastosowano metodę analityczno-hermeneutyczną, szczególnie w ramach analizy tekstu logicznej i treściowej. Przedmiotem analiz będą prace tak zwolenników, jak Wprowadzenie 15

i przeciwników ulepszania, pochodzące z różnych okresów ich twórczości. W przestrzeń analiz wejdą również poglądy filozoficzne, do których odwołują się uczestnicy debaty (aprobująco lub krytycznie). Są to zasadniczo poglądy o charakterze ontologicznym, antropologicznym i etycznym. Wiele analiz zawartych w pracy będzie miało charakter komparatystyczny. Dotyczy to zarówno idei pojawiających się w ramach konkretnych stanowisk, jak i modeli racjonalności, które proponowane są w ostatnim rozdziale. Pod pojęciem argumentów rozumiane są racje podawane za ulepszaniem lub przeciwko niemu. Analiza tych argumentów będzie polegała na określeniu ich adekwatności w świetle postawionego problemu (czy można/należy ulepszać człowieka?), poprzez ich swoiste wyważanie i odniesienie do argumentów alternatywnych, albo innych argumentów, które muszą być wzięte pod uwagę w ramach tej debaty. Chciałbym podziękować wszystkim, którzy udzielili mi swej rady i wsparcia w trakcie pisania tej książki. Dziękuję dr. hab. Piotrowi Duchlińskiemu i dr. hab. Piotrowi S. Mazurowi, prof. AIK za cenne dyskusje i uwagi z zakresu filozofii i etyki oraz dr Monice Zazuli za uwagi dotyczące genetyki i nauk biomedycznych. Dziękuję również Elizabeth Gowans za konsultację językową dotyczącą streszczenia w języku angielskim. W sposób szczególny moje wyrazy wdzięczności składam recenzentom wydawniczym: ks. prof. Ryszardowi Moniowi i dr hab. Teresie Grabińskiej, prof. AWL. 16 ULEPSZANIE CZŁOWIEKA. FIKCJA CZY RZECZYWISTOŚĆ?