Oddział Pszczelnictwa 1. s. WSTĘP

PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE ROK X, nr 1-2 WRZESEŃ 1968 LOTY MATEK TRUTN PSZCZOŁY MODNEJ (Apis mellifica L.) Zofia Konopacka Oddział Pszczelnictwa 1. s. WSTĘP Jednym z głównych problemów hodowli pszczół jest kontrola doboru rodziców utrudniona przez to, że matka kojarzy się z trutniami w czasie lotu, na wysokości 15-30 m nad ziemią. Od dziesiątków lat problem ten rozwiązywany jest w praktyce przez zastosowanie trutowisk - miejsc otoczonych mniejszym lub większym obszarem wolnym od pszczół - na których umieszcza się odpowiednie matki i trutnie na czas lotów godowych. Od dawna jednak hodowcy donosili o częstym unasienianiu matek przez obce, niepożądane trutnie, krytykując wielkość izolacji wielu trutowisk. Po wykryciu zjawiska poliandrii u pszczół niepowodzenia w pracy hodowlanej tłumaczy się jeszcze dodatkowo zbyt małą do tej pory liczbą trutni na trutowiskach i zaleca się jej zwiększenie. Wysuwa się przy tym argument, że większa liczba trutni gwarantuje lepsze unasienienie, przeciwdziała licznym i dalekim lotom matek i zmniejsza niebezpieczeństwo unasieniania ich przez trutnie spoza trutowiska. Dotychczasowy stan wiedzy o odległości lotów matek i trutni jest jeszcze niedostateczny. Z badań wynika, że na loty godowe i kopulację u pszczół mają wpływ bardzo różnorodne czynniki. Celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu niektórych czynników na loty godowe matek i trutni w warunkach takich, jakie istnieją na większości naszych trutowisk, których izolacja około 5 km uważana była do tej pory za wystarczającą. Usiłowano znaleźć odpowiedź na pytanie, czy 5-6 km izolacja jest dostateczna dla zapewnienia na trutowisku kopulacji matek z właściwymi trutniami i czy zwiększona liczba trutni ograniczy rzeczywiście liczbę i odległość lotów matek i zagwarantuje lepsze ich unasienienie. Praca niniejsza jest dysertacją doktorską autorki, a jej pełny tekst znajduje się w bibliotece SGGW w Warszawie. 1

PRZEGLĄD LTERATURY Prace H u b e r a (1856), a później D z i e r ż o n i a (1861) oraz C i e- s i e l s k i e g o (1885) przyczyniły się do ugruntowania poglądu. że matka pszczela kopuluje z trutniem na zewnątrz ula w czasie lotu godowego. Dalsze badania w tym zakresie, oparte na dużym materiale i przy zastosowaniu techniki ułatwiającej obserwacje, prowadzili w różnych krajach: O e r t e l (1940), R o b e r t s (1944), R u t t n er F. (1954), A l b e r, Jor d a n, R u t t n e r (1955) i w Polsce - S o c z e k (1958a i b, 1959). Badania te pozwoliły na poznanie przebiegu okresu godowego matki pszczelej. Liczne również prace nad dojrzałością płciową i lotami godowymi trutni dały nam dużo informacji z tej dziedziny. W ostatnim lo-leciu prowadzono obserwacje, które ostatecznie dowiodły, że trutnie nie latają bezładnie w okolicy pasieki, lecz krążą w powietrzu na wysokości 10-30 m nad określonymi miejscami, niezależnie od obecności tam matek (J e a n - P r o s t - 1960, R u h-1960, Z m a r l i c k i i M o r s e-1963, R u t t n e r F. i H.-1963, 1965, 1966). Wokół matek umieszczonych w tych miejscach na odpowiedniej wysokości tworzy się szybko skupisko trutni. W każdym sezonie gromadzą się one w tych samych miejscach, do których przylatują też matki i tu odbywa się kopulacja. Wbrew wyżej cytowanym wynikom badań, B u t l e r i F a i r e y (1964) na podstawie własnych obserwacji twierdzą, że trutnie dokonują lotów równomiernie nad daną okolicą, a liczba ich maleje proporcjonalnie do odległości od pasieki. ch negatywny wynik może być przypisany zbyt małym wysokościom, na które wznoszono matki. Badania nad zdolnością trutni do odnajdywania drogi powrotnej do swego ula prowadzili Z a n d e r (1923), A l b e r (1949), L e w i e n i e c (1954). Liczba trutni wracających do ula zmniejszała się w tych badaniach wraz ze wzrostem odległości, na które je odnoszono. Trutnie wracały nawet ze znacznych odległości: 5-13 km, ale w niewielkim procencie, a nieliczne wracały po 2 dniach z odległości 15 km. Konfiguracja terenu miała zasadnicze znaczenie dla lotów trutni. Nie wracały one spoza stosunkowo niskich wzniesień 150-200 m wysokości względnej i nie przebywały płaszczyzn wodnych szerszych niż 800 m (B o e t- t c h e r-1965 za Eveniusem). R u t t n e r (1959) podkreśla, że fakt powrotu trutni odnoszonych na różne odległości niekoniecznie stanowi dowód na to, że odlatują one tak daleko od uli w czasie normalnych lotów godowych. Wystawianie młodych, nieunasienionych matek na trutowiskach bez trutni wykazało, że matki mogą kopulować z trutniami z dość odległych okolic. W doświadczeniu P e e r a (1957) 89% matek umieszczonych w odległości 6 km od trutni było unasienionych po 15 dniach, a przy odległości 16 km po 31 dniach unasienionych było tylko 25% matek. 2

Unasienienie matek przy 2,5 km odległości dzielącej matki i trutnie w doświadczeniu W o y k e g o (1960) było szybsze i lepsze niż unasienienie matek wystawionych w tym samym czasie na pasieczysku z bardzo dużą liczbą trutni. Nawet w obecności trutni na wielu trutowiskach o różnej izolacji duży procent matek kopuluje z trutniami spoza kręgu izolacyjnego trutowiska. R o b e r t s (1944) stwierdził to na trutowisku o izolacji 2,8 km. B o e t t c h e r (wg F. Ruttnera - 1959) przy izolacji 3 km, a G o e t z e (1961) przy 5,6 km. Trutowiska nizinne dają małą gwarancję czystego unasienienia matek, jeśli promień izolacji nie przekracza 6 km, natomiast w górach wystarcza izolacja 3 km, o ile między trutowiskiem a pasiekami znajdują się wzniesienia wyższe niż 500 m wys. względnej (R u t t n e r F. i H.-1965), natomiast dostateczną izolację stanowi pas wody 6,5 km (D r e s c h e r-1965). Zander przytacza doniesienia pszczelarzy, którzy widzieli matki w otoczeniu trutni w odległości 0,5 i 3 km od najbliższych pasiek, a więc loty godowe matek mogą sięgać nawet 3 km. R u t t n e r o w i e F. i H. (1966) w badaniach nad gromadzeniem się trutni stwierdzili ich obecność w miejscach odległych 1,1-6,3 km od pasiek. Warunki atmosferyczne mają bardzo duży wpływ na loty godowe i kopulację matek i trutni. Wielu autorów (R u t t n e r F. - 1955, D r e h e r - 1962) uważa, że liczba trutni na trutowisku może wpłynąć na liczbę lotów wykonywanych przez matki oraz na jakość unasienienia matek. Skracanie się czasu trwania lotów matek w późniejszej porze sezonu tłumaczy R o- b e r t s (1944) większą liczbą trutni w pasiekach w tym okresie. Powszechnie zalecane jest zatem zwiększenie liczby trutni na trutowiskach, w celu poprawienia warunków unasienienia matek. MATERAŁ METODA MATERAŁ Badania nad lotami godowymi matek i trutni prowadzono w Zakładzie Pszczelnictwa nstytutu Sadownictwa w Skierniewicach w ciągu 5 lat, w latach 1957, 1958, 1962, 1963 i 1964. Matki i trutnie wychowywano w pasiece doświadczalnej Zakładu w Skierniewicach, zaś obserwacje ich lotów wykonano na trzech trutowiskach na Mierzei Wiślanej i na jednym trutowisku w Puszczy Białowieskiej. Matki użyte do badań w latach 1957-58 miały ciemną barwę pancerza i należały do rasy Apis mellifica mellifica L., zaś matki obserwowane w latach 1962-64 były mutantami cordovan rasy Apis mellifica ligustica Spin. i miały jasno-brązową barwę pancerza. W sumie w cią- 3

gu 5 lat badań wystawiono na trutowiskach 527 matek, a obserwacje lotów godowych przeprowadzono na 452 (tab. 1). lość nasienia przynoszonego przez matki z jednego lotu godowego pomierzono u 60 matek rasy środkowo-europejskiej i 84 matek mutacji cordovan, w sumie u 144 matek. Badania nad zdolnością odnajdywania drogi powrotnej do ula przeprowadzono na 91 matkach cordovan. Przy badaniu potomstwa matek cordovan przeliczono i sklasyfikowano według ubarwienia 64707 pszczół robotnic, pochodzących od 89 obserwowanych matek. W sumie w ciągu 5 lat badań wychowano i osadzono w rodzinach ojcowskich 17 530 trutni ciemnych rasy środkowo-europejskiej i 5 170 trutni mutacji cordovan, niespokrewnionych z badanymi matkami. Z tego 1185 trutni użyto do badań nad zdolnością odnajdywania drogi powrotnej do ula. Procentowy stosunek trutni ciemnych i cordovan w miejscach gromadzenia się określono na podstawie oględzin 610 schwytanych trutni. CHARAKTERYSTYKA TRUTOWSK Trutowiska zlokalizowane na Mierzei Wiślanej, rozciągającej się od południowego zachodu ku północnemu wschodowi, izolowane były od północy przez Zatokę Gdańską, a od południa przez około 9 km szeroki Zalew Wiślany. Rok 1957 - "Piaski" na Mierzei Wiślanej. Odległość tego trutowiska od najbliższych pasiek wynosiła: 12 km w kierunku południowozachodnim i 6 km w kierunku północno-wschodnim. Rok 1958 - "Czerlonka" w Puszczy Białowieskiej. W odległości 6 km od tego trutowiska znajdowała się duża, około 50-pniowa pasieka produkcyjna, poza którą w promieniu 10 km nie było innych pasiek. Rok 1962 - "Leśniczówka" na Mierzei Wiślanej. Trutowisko to było oddalone o 9 km od najbliższej pasieki w kierunku południowo-zachodnim, a w odległości 7 km w kierunku północno-wschodnim ustawiono 2 rodziny z 2 tysiącami trutni ciemnych. Rok 1963 i 1964 - "Polana Leśna" na Mierzei Wiślanej. W odległości 5 km od tego trutowiska w kierunku południowo-zachodnim i północno-wschodnim umieszczono po 2 rodziny ojcowskie z 1000 trutni ciemnych rasy środkowo-europejskiej w każdej rodzinie (po 2000 trutni w każdym kierunku), przez co ograniczono izolację trutowiska do 5 km. Wszystkie wyżej opisane trutowiska znajdowały się na polanach otoczonych lasem. W Czerlonce był to wysoki las sosnowy z gęstym podszyciem leśnym. Na Mierzei Wiślanej wysokość sosen nie przekraczała 4--5 m, jedynie na niewielkich obszarach o lepszej, wilgotniejszej 4

glebie były one wyższe. W lesie znajdowały się liczne polany oraz piaszczyste wydmy. METODA Ogólny plan badań. W celu zbadania wpływu liczby trutni na trutowisku na zachowanie się matek w okresie godowym oraz na ich unasienienie, wystawiano na trutowiskach dwie grupy matek. Grupa wykonywała loty godowe w obecności mniejszej liczby trutni - około 5 na 1 matkę, grupa w obecności większej liczby trutni - około 30 na 1 matkę, W roku 1962 wystawiono tylko 1 grupę matek na trutowisku o większej izolacji. Matki te dokonywały lotów w obecności małej liczby trutni. Obserwowano liczbę lotów godowych (weselnych - z kopulacją i orientacyjnych - bez kopulacji) wykonywanych przez matki oraz porę i czas trwania tych lotów. Ponadto badano ilość nasienia przynoszonego z lotu weselnego przez matki obu grup. \V celu stwierdzenia z jakimi trutniami kopulowały obserwowane matki, w latach 1962-64 wystawiano na trutowiskach matki i trutnie mutacji cordovan. W potomstwie tych matek jasnobrązowe ubarwienie pancerza, będące cechą recesywną, wykazywały tylko te robotnice, które rozwinęły się z jaj zapłodnionych plemnikami trutni cordovan, umieszczonych wraz z matkami na trutowisku. Potomstwo żeńskie o ciemnym ubarwieniu pancerza (nie cordovan) musiało odziedziczyć tę barwę po trutniach ciemnych spoza trutowiska. Dla określenia odległości lotów matek i trutni badano w latach 1963-64 ich zdolność odnajdywania drogi powrotnej do ula. Ponadto w ostatnim roku badań poszukiwano w okolicy trutowiska miejsc gromadzenia się trutni i określano w nich procentowy stosunek trutni cordovan z trutowiska oraz ciemnych spoza trutowiska. Pozwalało to na określenie odległości lotów trutni i na zorientowanie się, w jakich odległościach od trutowiska mogły kopulować badane matki. Wystawianie matek i trutni na trutowiskach. Matki i trutnie wychowywano w pasiece doświadczalnej w Skierniewicach. Matki osadzano wraz z rodzinkami weselnymi w ulikach typu Zandera i następnie przewożono na trutowisko. Trutnie wyłapywano z rodzin wychowujących i wpuszczano do rodzin ojcowskich, uprzednio starannie odsianych z własnych trutni. Liczbę trutni dobierano tak, aby uzyskać pożądaną proporcję trutni do matek (około 5 : 1 w grupie i 30 : 1 w grupie ). W latach 1957 i 1958 matki i trutnie obu grup wystawiano do lotów przemiennie. Matki jednej grupy wraz z rodzinkami wstawiano na 2-3 dni do piwnicy, a w to miejsce wystawiano matki grupy drugiej. Trutnie w 1957 r. wstawiano wraz z rodzinami ojcowskimi do piwnicy, 5

a w 1958 r. zamykano tylko w ulach przy pomocy kraty odgrodowej umieszczonej w powałce (A l b e r, Jor d a n, R u t t n e r - 1955). W latach 1963 i 1964 trutnie i matki wystawiano kolejno, grupami na cały okres godowy. Dla ograniczenia wpływu zmienności sezonowej na loty matek (R o b e r t s - 1944) w 1963 r. rozpoczęto obserwacje od grupy matek, a w 1964 r. od grupy (tab. 2). Dla ułatwienia obserwacji lotów godowych matek zastosowano w ulikach weselnych specjalne mostki wylotowe z kratą odgrodową. ntensywność lotów trutni oceniano w latach 1963-64 według liczby trutni wylatujących z uli ojcowskich. W pół- lub jednogodzinnych odstępach czasu liczono 3-krotnie trutnie wychodzące w ciągu 1 minuty z uli ojcowskich, obliczano średnią dla obu uli, a następnie stosunek trutni wylatujących do znajdujących się w ulach. Pomiary ilości nasienia przynoszonego przez matki z lotu godowego przeprowadzono na wszystkich unasienionych matkach w latach 1957 i 1958 oraz na części matek unasienionych w latach 1962-64. Matki chwytano w momencie powrotu z lotu weselnego ze znakiem kopulacyjnym, usypiano je eterem i po otwarciu odwłoka utrwalano w 75 J /o etanolu. Następnie po wypreparowaniu jajowodów mierzono objętość nasienia pod mikroskopem stereoskopowym. Pomiary i obliczenia ilości spermy wykonano metodą zastosowaną przez W o y k e (1960). Potomstwo matek cordovan (pszczoły robotnice), wygryzające się z plastrów w termostacie w temperaturze 35 C, klasyfikowano według barwy na cordovan i nie cordovan i liczono je codziennie, aż do wygryzienia się wszystkich pszczół z plastra (T a b e r - 1955). W celu zbadania zdolności matek i trutni do odnajdywania drogi powrotnej do własnego ula odnoszono je w towarzystwie pszczół robotnic na różne odległości od uli. Matki odnoszono w klateczkach Zandera zaopatrzonych w kroplę miodu, trutnie w klateczkach o wymiarach 10 X 7 X 5 cm, zaopatrzonych w plasterek z miodem i w kratę odgrodową. Po przeniesieniu klateczek na właściwą odległość wypuszczano najpierw pszczoły, a po ich odlocie matki lub trutnie. Część odnoszonych matek była zapłodniona, część niezapłodniona. Chwytano je z ulików po powrocie z lotu względnie w dniu następnym po zapłodnieniu (1963 i 1964 r.) lub też w chwili, gdy chciały wyjść na kolejny lot godowy (1964 r.). Trutnie wyłapywano na mostku w chwili wylotu z ula, znakowano odpowiednimi kolorami i umieszczano w klateczkach po 10-15 sztuk. Miejsca gromadzenia się trutni wykrywano według metody Z m a r- l i c k i e g o i M o r s e' a (1963) przy pomocy matek umocowanych na nitce do baloników wypełnionych wodorem i wzniesionych na 15--25 m ponad ziemię. Baloniki z matkami umieszczano we wszystkich dostępnych do tego celu miejscach w promieniu około 2,5 km od trutowiska (w sumie ponad 90 punktów). Po wykryciu miejsca gromadzenia się 6

trutni wyłapywano trutnie, ścigające opuszczany ku ziemi balonik z matką przy pomocy siatki do łapania owadów, osadzonej na długiej rączce. Jednorazowo udawało się schwytać 1-6 trutni. Schwytane trutnie klasyfikowano według barwy pancerza na cordovan i nie cordovan i wypuszczano. Statystyczne opracowanie wyników polegało na analizie wariancji metodą R. A. Fishera według wzoru dla doświadczeń o układzie prostym. Przy pomocy kryterium F. Snedecora oceniano istotność zróżnicowania wyników pod wpływem działania poszczególnych czynników. W wypadku stwierdzenia istotności różnic obliczano różnicę graniczną wyrażoną symbolem mj - przy poziomie wiarogodności 0,05 (R u s z- e z y c - 1955). WYNK OBSERWACJE OGOLNE W trakcie przygotowywania materiału i wykonywania obserwacji zdarzały się wypadki zakłócenia doświadczenia, zmuszające często do przeprowadzania zmian w metodzie pracy. W latach 1957 i 1958 dla skontrolowania izolacji trutowisk wystawiono kontrolne serie złożone z 8-9 matek w ulikach Zandera, bez trutni. 37-45'010 tych matek unasieniło się, reszta zaginęła lub pozostała nieunasieniona. Opierając się na wynikach badań P e e r a (1956, 1957) przyjęto, że matki te kopulowały z trutniami spoza obszaru izolacyjnego trutowisk. Przed wystawieniem rodzinek weselnych nie zauważono w najbliższej okolicy (1 km) pszczół pracujących na kwiatach. Mimo corocznego przygotowania podobnej liczby matek w grupie i (wykonujących loty w obecności małej i dużej liczby trutni na trutowisku), liczba matek obserwowanych różniła się dość znacznie (tab. 1); przyczyną były straty matek w czasie transportu oraz przy poddawaniu do rodzinek weselnych. Szczególnie duże straty notowano w grupie matek obserwowanych w drugiej kolejności, które poddawano do rodzinek weselnych po zabraniu poprzednich. W sumie jednak w ciągu 4 lat liczba matek obserwowanych, wykonujących loty godowe, różniła się w obu grupach tylko nieznacznie. Duże utrudnienie dla obserwacji i zapewne przeszkodę w lotach matek stanowiły ucieczki rodzinek weselnych w 1958 r. na trutowisku w Czerlonce. Było ich w sumie 60 w obu grupach matek. Większość "roików" udało się zebrać i osadzić napowrót w ulikach weselnych, dość duża jednak liczba matek zginęła. Matek tych, podobnie jak j ściętych przy poddawaniu do rodzinek weselnych nie uwzględniono 7

Tabela Liczba matek wystawionych i obserwowanych na trutowiskach Number of queens established and observed in the mat ing stations l Matki Queens Liczba matek w poszczególnych latach Number of queens in the individual years Grupa (mała liczba trutni) Grupa (duża liczba trutni) Group (smal no. of drones) Group (large no. of drones) Razem Razem 4 lata 4 lata 1957 1958 1963 1964 1957 1958 1963 1964 1962 Total Total 4 years 4 years Razem 5 lat Total 5 years wystawione establisbed 43 42 100 45 230 45 38 44 92 219 78 527 wyeliminowane z obserwacji eliminated from the observations 8 12 17 10 47 9 3 11 2 25 3 75 obserwowane observed 35 30 83 35 183 36 35 33 90 194 75 452 w zestawieniu w tabeli 1. Tak znaczna liczba ucieczek rodzinek weselnych zdecydowała o prowadzeniu dalszych badań na innym trutowisku na Mierzei Wiślanej. Terminy obserwacji matek w poszczególnych latach wahały się nieznacznie (tab. 2). Wyjątek stanowił rok 1964, w którym obserwacje rozpoczęto i zakończono' najpóźniej z powodu niesprzyjających warunków atmosferycznych oraz przez trudności w wychowie odpowiedniej liczby trutni. Przemienne wystawianie matek i trutni obu grup w latach 1957 i 1958 wpływało ujemnie na loty matek i trutni. Aby uniknąć tego Terminy obserwacji matek Terms of queen observation Tabela 2 Okres obserwacji matek Period of queen observation Lata Trutowiska Years Mating stations Grupa (mała liczba trutni)1 Grupa (duża liczba trutni) Group (smal no.of drones) Group (largeno. of drones) 1957 1958 1962 1963 1964 "Piaski".Czerlonka" "Leśniczówka" "Polana Leśna" "Polana Leśna" 5. V - 22. V 6. V - 24. VT 8. V - 23. V 4. V - 20. V 28. V - 4. X 8. V - 25. V 10. V - 27. V 23. V - 3. V[ 30. V - 27. V 8

rodzaju komplikacji, w następnych latach zmieniono technikę wystawiania tak trutni jak i matek. Uzyskanie i utrzymanie dokładnie zgodnej z założeniami doświadczenia proporcji trutni i matek było niemożliwe ze względu na straty matek i trutni w czasie transportu, a przede wszystkim ze względu na zmieniającą się liczbę tak jednych jak i drugich w trakcie wykonywania obserwacji. Z obliczenia proporcji trutni do matek w poszczególnych dniach obserwacji w latach 1963 i 1964 wynika, że wahały się one w granicach od 5 : 1 do 9 : 1 w grupie matek i od 35 : 1 do 82 : 1 w grupie. Widać z tego, że pierwsza grupa matek rzeczywiście wykonywała loty godowe przy znacznie mniejszej liczbie trutni na trutowisku niż grupa druga. WPŁYW LCZBY TRUTN NA TRUTOWSKU NA PROCENT UNASENONYCH MATEK ORAZ NA LOTY GODOWE MATEK Przy analizie procentu unasienionych w poszczególnych latach matek nie uwzględniono tych, które, nieunasienione, zaginęły po odniesieniu na różne odległości od trutowiska. (Średnio w ciągu 4 lat unasieniło się nieco mniej matek w grupie, gdy na trutowisku było mało trutni, niż w grupie, gdy na trutowisku było dużo trutni (tab. 3). Jednak różnice między obu grupami nie były znaczne i analiza statystyczna nie wykazała ich istotności. Natomiast istotne okazały się różnice między latami. Procent unasienionych matek był znacznie niższy w latach 1957 i 1958 niż w latach 1963 i 1964. Przyczyną było tu niewątpliwie przemienne wystawianie matek na trutowisku w pierwszych dwu latach obserwacji. Uniemożliwianie matkom lotów co kilka dni wpływało ujemnie na ich nastrój godowy, toteż pod koniec obserwacji w obu grupach pozostała duża liczba matek nieunasienionych, które nie wykonywały już prawie wcale lotów. Grupa Queen matek group Procent unasienionych matek Percent of mated queens % unasienionych matek % of mate d queens Tabela 3 w latach: Średnia dla grup in years: Average. for 1957 1958 1963 1964 the groups 40,0 60,0 78,3 77,1 67,8 52,8 45,7 84,8 90,8 73,3 Średnia dla lat Average for the years 46,5 52,3 80,2 86,5 70.5 m. dla lat = 17,68 m, for the years 9

Jak wynika z powyżej omówionych danych rozna liczba trutni na trutowisku nie miała większego wpływu na procent unasienionych matek. Procentowy stosunek lotów weselnych (z kopulacją) do ogólnej liczby lotów wykonywanych przez matki obliczono dla zanalizowania wpływu liczby trutni na trutowisku na skuteczność lotu. Średni procent lotów weselnych obliczony z 4 lat różnił się w obu grupach dość znacznie, jednak analiza statystyczna nie potwierdziła istotności tej różnicy (tab. 4). Porównując dane dla grup w poszczególnych latach widzimy, że jedynie w roku 1957 procent weselnych lotów matek był niższy w grupie niż w grupie, w następnych latach przeciwnie - niższy w grupie, przy dużej liczbie trutni na trutowisku. Analiza statystyczna nie wykazała również istotności różnic między latami mimo, że wy- -dawały się one dość znaczne. Tabela 4 Liczba lotów godowych i procent lotów weselnych (z kopulacją) wykonywanych przez matki Number of flights and per cent of mating flights made by the queens Liczba lotów godowych % lotów weselnych (z kopulacją) No. of _'Rlg flights % of mating flights w latach w latach Średnie Grupa matek in years in years Ra- dla grup Queens group zem Averages 1957 1958 1963 1964 Totall 1957 195811963\ 1964 for the groups 171 63 216 109 559 8,2 28,6 31,5 28,4 28,4 92 105 105 605 907 20,7 15,2 29.5 13,2 16,1 Razem ToŁal 263 168 321 714 1466 - - - - - Średnia dla lat Average for years 12,2 20,2 30,8 15,5 18,9 Dane z tabeli 4 dotyczą lotów wszystkich obserwowanych matek, a więc i tych, które zabijano po powrocie z lotu weselnego w celu zmierzenia ilości przyniesionego przez nie nasienia oraz tych, które odnoszono na różne odległości od trutowiska. Dla lepszego scharakteryzowania proporcji między lotami weselnymi a ogólną liczbą lotów wyodrębniono dane z lat 1963 i 1964 wyłącznie dla tych matek, które miały możność wykonywania lotów aż do rozpoczęcia czerwienia. (Matek tych było w sumie 56). Wynika z nich, że procent lotów weselnych był wyższy w grupie matek, la- 10

tających w obecności małej liczby trutni na trutowisku niż w grupie matek, latających w obecności dużej liczby trutni. Różnica między grupami wynosząca 13,1()/o okazała się istotna. Podobnie istotna okazała się różnica między obu latami badań, przy czym w 1963 r. loty weselne stanowiły wyższy procent ogółu lotów niż w roku 1964. Średnią liczbę lotów wykonywanych przez matki obliczono również na podstawie danych z lat 1963 i 1964 dla matek, które miały możność wykonywania lotów bez przeszkód aż do rozpoczęcia czerwienia (tab. 5 A i B). Wbrew oczekiwaniom matki grupy, latające w obecności większej liczby trutni na trutowisku wykonywały więcej lotów godowych niż matki grupy, ale różnica ta była widoczna tylko w liczbie lotów bez unasienienia, natomiast nie stwierdzono różnicy między liczbą lotów weselnych w obu grupach matek. Oznacza to, że do pełnego unasienienia wystarczała tym matkom taka sama przeciętnie licz- Średnia liczba lotów godowych wykonywanych przez Averagę number ol flights by one queen matkę Tabela 5 Grupa matek Queen group Rok Year 0<$.o o.~ ci...:l Z A. Loty bez unasienienia Nonmating flights 1963 17 2,1 8 3,8 1,7 1,4 1964 11 2,7 21 6,6 3,9 2,2 5,3 Średnio Avera- - 2,4-5,8 3,4 1,4 ge - B. Loty weselne (z unasienieniem) Mating flights 1963 17 1,4 8 1,5 0,1 1,4 ~ 1964 11 1,3 21 1,2 0,1-1,3 Średnio Avera- - 1,3 ge - 1,3-2,6 2,7 1,5 0,1-11

ba lotów weselnych, z czego można wnioskować, że rozna liczba trutni na trutowisku w okresie lotów matek obu grup nie miała większego wpływu na jakość unasienienia matek. Wyraźnie zaznaczyły się różnice między latami w liczbie lotów bez unasienienia. W r. 1964 matki wykonywały więcej tych lotów (przeciętnie 5,3) niż w 1963 r. (przeciętnie 2,6). Rozpatrując przeciętny czas trwania lotów godowych widzimy, że różnice między grupami matek wystąpiły jedynie w lotach bez kopulacji (tab. 6). W latach 1958 i 1963 dłuższe były loty matek grupy, Tabela 6 Średni czas trwania lotów bez kopulacji i weselnych (w nawiasach) wykonywanych przez matki Averagę duration of nonmating and mating flights (in brackets) of queens ~----------_.- Długość lotów w minutach Różnice między Duration of queen flights (min) Średnie dla grupami Lata lał w grupach małek Difference m Years Average for in groups of queens bełween the years groups 1957 11,1 12,4 1,3-11,5 (32,9) (29,7) (3,2) - (31,2) 1958 1963 1964 21,2 15,9 5,3 4,2 17,5 (30,6) (26,7) (3,9) - (28,7) 10,1 7,3 2,8 1,9 9,2 (17,0) (19,8) (2,8) - (17,9) 6,0 6,1 0,1-6,1 (11,5) (12,2) (0,7) - (12,0) Średnie dla grup 10,7 7,7 3,0 0,9 Average for (19,1) (17,5) (1,6) - groups Ta bela różnic Table of differences Lata Years 1957 - --- 12 1958 Różnice Differences 1963 -- 1964 1957 1958 1963 1964 1,5 1,2 (3.3) (2,7) 1,0 (2,7) 6,0* 1,5 1,3 - (2,5) (2,7) (2,7) 2,3* 8,3* - 1,0 (13,3)* (10,8)* (1,8) 5,4* 11,4* 3,1* (19,2)* (16,7)* (5,9)* -

a w latach 1957 i 1964 różnice były niewielkie i nieistotne. Długość lotów weselnych natomiast była w obu grupach każdego roku podobna. Znaczne były różnice między przeciętnym czasem trwania lotów w poszczególnych latach (tab. 6). Najdłuższe były loty w 1958 r., najkrótsze w 1964 r. Różnice te zostały udowodnione statystycznie, z wyjątkiem różnicy między latami 1957 i 1958. Znacznie dłuższe loty matek w latach 1957-58 można wyjaśnić różnymi warunkami na trutowiskach, a przede wszystkim różnicą w rasie matek. W latach 1957-58 użyto do badań matki Apis mellijica mellifica, a w latach 1963-64 mutant y cordovan rasy Apis mełlifica ligustica. Podobnie układały się dane wyodrębnione dla tych matek, które obserwowano w latach 1963 i 1964 aż do chwili rozpoczęcia czerwienia. Różnice między grupami były i tu widoczne tylko w długości lotów bez kopulacji, natomiast długość lotów weselnych była wabu grupach podobna. Zastanawiając się nad opisanymi powyżej wynikami można twierdzić, że różnic między liczbą i czasem trwania lotów oraz unasienieniem matek nie wyjaśnia różna liczba trutni na trutowisku. Z badań S o- c z e k (1958b) oraz A l b e r a, Jor d a n a, R u t t n e r a (1955) wynika, że na loty matek i trutni ma zasadniczy wpływ pogoda. W naszych obserwacjach z lat 1963-64 trutnie reagowały bardzo szybko na zmianę temperatury i wzrost zachmurzenia, a aktywność ich lotów była bardzo różna nie tylko w poszczególnych dniach obserwacji, ale również w różnych godzinach dnia. Aktywność trutni, wyrażona procentem trutni wylatujących w stosunku do liczby znajdujących się w ulach ojcowskich danego dnia, w zestawieniu z efektywnością lotów matek, wyrażoną procentem lotów weselnych w stosunku do ogólnej liczby lotów, wykazała, że unasienianie matek następowało przeważnie tylko wtedy, gdy aktywność trutni przekraczała 2 10. W wyjątkowych tylko przypadkach matki unasieniały się przy mniejszej aktywności trutni, w godzinach poprzedzających lub kończących porę intensywnego ich lotu. Obserwacje lotów matek różnych grup były wykonywane nie tylko w różnych porach sezonu, ale również przez różną liczbę dni (tab. 2) oraz w różnych warunkach pogody. W latach 1958, 1963 i 1964 loty godowe grupy matek rozciągnęły się na większą liczbę dni niż loty grupy L Było tu też więcej dni takich, w których matki mimo licznych często lotów nie unasieniały się. Prócz tego w latach 1958 i 1964 wiele było dni, w których procent lotów z unasienieniem był niewielki, gdyż zbyt silny wiatr wiejący w tych dniach utrudniał kopulację. Wpłynęło to na średni procent lotów weselnych oraz na średnią liczbę lotów bez unasienienia. 13

Średni czas trwania lotów bez unasienienia był zazwyczaj niższy w dniach, w których żadna z matek nie unasieniała się. Liczba i czas trwania lotów bez unasienień zadecydowały o przeciętnym czasie trwania lotów bez kopulacji w obu grupach matek. Dlatego był on krótszy w grupie matek, latających przy dużej liczbie trutni na trutowisku (tab. 6), gdyż właśnie w ciągu omawianych trzech lat obserwacji okres lotów tej grupy matek miał więcej dni z lotami bez kopulacji niż okres lotów matek grupy 1. W roku 1957, w którym okres lotów grupy matek był dłuższy i miał większą liczbę dni bez unasienienia, wyniki były przeciwstawne: tak średni % lotów weselnych jak i średni czas trwania lotów orientacyjnych były nieco wyższe w grupie matek, chociaż istotność tych różnic nie została udowodniona statystycznie (tab. 4 i 6). Reasumując można stwierdzić, że warunki atmosferyczne w okresie lotów godowych matek miały większy wpływ na liczbę lotów godowych, procent lotów weselnych i czas trwania lotów orientacyjnych niż liczba trutni obecnych w tym czasie na trutowisku. Warunki atmosferyczne wpływały na loty matek nie tylko bezpośrednio, ale pośrednio, poprzez wpływ na aktywność trutni w danym dniu. WPŁYW LCZBY TRUTN NA TRUTOWSKU NA LOŚĆ NASENA PRZYNOSZONEGO PRZEZ MATK Z JEDNEGO LOTU WESELNEGO lość nasienia przynoszonego przez matki pozwala wnioskować o liczbie trutni, z którymi kopulowały one w czasie lotu. lość nasienia Minimalne i maksymalne wypełnienie nasieniem jajowodów matek wracających z lotu weselnego Tabela 7 Minimum and maximum amounts of semen in oviducts of queens returning from mating flights Grupa matek Group of queens Lata Years Liczba Min. i max. Liczba Min. i max. matek mm! nasienia matek mm! nasienia No. of Min. and max. No. of Min. and max. queens mm" of semen queens mm" of semen 14 1957 11 3,18-18,22 16 1,64-16,84 1958 18 0,67-26,68 15 1,26-17.92 1963 20 0,88-20,16 7 1,39-15,39 1964 10 0,17-14,30 26 0,14-25,11 Razem Total 59 0,17-26,68 64 0,14-25,11

w jajowodach badanych przez nas matek wahała się znacznie, nawet w obrębie jednej grupy matek (tab. 7). Przez wszystkie lata badań przeciętne wypełnienie nasieniem jajowodów matek grupy, latających w obecności dużej liczby trutni na trutowisku, było nieco mniejsze niż w grupie matek, jednakże różnice te nie zostały udowodnione statystycznie (tab. 8). Natomiast istotne różnice stwierdzono między przeciętną ilością nasienia przynoszonego przez matki w poszczególnych latach badań. Najwięcej nasienia przynosiły matki w 1957, najmniej w 1964 roku. Matki rasy środkowo-europejskiej, użyte do badań w latach 1957-58 miały jajowody wypełnione większą ilością nasienia (średnio 9,33 mm 3 { niż matki cordovan rasy włoskiej, użyte do badań w latach 1963-64 (średnio 5,26 mm"). Zakładając, że jeden truteń dostarcza średnio 1,7 mm- nasienia (W o y k e - 1960) można twierdzić, że matki rasy środkowo- -europejskiej kopulowały w czasie jednego lotu przeciętnie z 5-6 Tabela 8 Średnia ilość nasienia przynoszonego przez matki z 1 lotu weselnego Average volume of semen gained by queens during 1 mating flight LaŁa Years Średnia ilość nasienia w mm! Average volume of semen mm! Różnice między grupami w grupach matek Difference in groups of queens between groups Średnia dla lat Average for the years 1957 10,87 9,62 1,25 10,13 1958 9,71 7,14 2,57 8,54 1963 7,39 6,52 0,87 7,17 1964 3,86 3,14 0,72 3,34 Średnio Average 8,15 6,07 2,08 Tabela T able różnic of differences Lata Years 1957 1958 1963 1964 m, 1957-2,68 2,81 2,63 --- 1958 Różnice 1,59-2,68 2,49 --- Differences 1963 2,96* 1,37-2,63 1964 6,79* 5,20* 3,83* - 1&

trutniami, zaś matki cordovan rasy włoskiej przeciętnie z 3-4 trutniami. Brak istotnych różnic między obu grupami matek w tym samym roku badań świadczy o tym, że liczba trutni na trutowisku nie miała wpływu na wypełnienie nasieniem jajowodów matek, a co za tym idzie na liczbę trutni, z którymi kopulowały one w czasie jednego lotu. ODLEGŁOSC LOTOW MATEK TRUTN Dotychczas omówione wyniki były raczej niespodziewane. Jednak na podstawie różnych luźnych danych z innych trutowisk Polski można wnioskować, że podobne zjawiska występują i na innych trutowiskach w kraju. Dlatego w latach 1962, 1963 i 1964 podjęto badania zmierzające do wyjaśnienia takiego stanu rzeczy. Starano się mianowicie zbadać, czy obserwowane matki kopulowały jedynie z trutniami z trutowiska, czy też zasięg!ch lotów pozwalał na spotykanie się matek z trutniami spoza obszaru izolacyjnego trutowiska, a zatem z większą liczbą trutni niż wprowadzona została na trutowisko. Odległości, na jakie matki i trutnie odlatują od ula w celu kopulacji badano różnymi metodami: 1) przez odnoszenie matek i trutni na różne odległości, 2) przez kontrolę potomstwa matek unasienionych na trutowisku, 3) poprzez wykrywanie miejsc gromadzenia się trutni i badanie, z jakich odległości przylatują one na te miejsca. Spośród 91 odniesionych matek drogę powrotną do swego ula znajdowały niemal wyłącznie matki uprzednio unasienione. Tylko jedna nieunasieniona matka wróciła do ulika z odległości 200 m od trutowiska. Dlatego też procent powracających matek obliczono tylko dla matek unasienionych. Matek tych odniesiono w kierunku południowo- -zachodnim na odległość 200 m - 3, 0,5 km - 6, 1 km - 16, 1,5 km - 12, a w kierunku północno-wschodnim na odległość 200 m - 4, 0,5 km - 5, 1 km - 17, 1,5 km - 13. Z odległości 200 m wracały wszystkie odniesione matki, a z odległości 1 km wróciło ich mniej niż 50~/o,zaś z odległości 1,5 km wróciła tylko 1 matka na 25 odniesionych w obu kierunkach. Jak z tego wynika, procent wracających matek zmniejszał się wraz ze wzrostem odległości, na które je odnoszono (ryc. 1). Mniej matek wracało z kierunku południowo-wschodniego niż południowo-zachodniego z odległości 0,5 i 1 km od trutowiska. Matki, które odnalazły drogę do swego ula, przebywały uprzednio w powietrzu w czasie lotów godowych przez 32-65 minut w 1963 r. i 12-69 minut w 1964 r. Matki, które nie wróciły, latały uprzednio przez 16-65 minut w 1963 r. i 31-95 minut w 1964 r. Nie stwierdzono zatem zależności między długością przebywania matki w powietrzu 16

'1l Ul N n N D e: a ~... -.:J % 100 so 80 ~ 70 ~ 60! 1 -'<... i, v 501.~ el, ~ 4 1 30 2 L~ ~ 10 ~ o.z 0,5. ~-- 1,0 1)5 --'2;C)k~ Ryc. 1. Procent matek powracających do ulików weselnych po odniesieniu na różne odległości w latach 1963 i 1964 Per cent of queens returning to their nućlei after being moved for different distances in years 1963 and 1964 Kierunki odnoszenia: Directions of moving: z trutowiska na płd-zachód from the mating station to the south- -west z trutowiska na pn-wschód from the mating station to the north- -east ~.~ % 100 w" W ~ ~ ~ w" ~u ~w o v ~ ~ ~ ~ 30 20 ro \ ",,, ", c...,,, ---.~ '-..., <, '",- ~------.- ~~~- km. ~ l,. 5 Z 3 Ryc. 2 Procent trutni powracających do uli po odniesieniu na różne odległości w latach 1963 i 1964 Per cent of drones returning to their hives after being moved for different distances in years 1963 and 1964 Kierunki odnoszenia: Directions of moving: z trutowiska na płd-zachód from the mating station to the south-west,z płd-zachodu w stronę trutowiska from the south-west to the mating station ------ z trutowiska na pn-wschód from the mating station to the north-east z prr-wschodu w stronę trutowiska from the north-east to the mating station

w czasie poprzednio wykonywanych lotów, a powrotem lub zaginięciem jej po odniesieniu na określoną odległość. Z zachowania się części matek przy wypuszczaniu ich z klateczek, po odniesieniu z trutowiska, można było wnioskować, że były one zdezorientowane i nie znały terenu, na który je odniesiono. Krążyły ponad miejscem, w którym je wypuszczono, siadały na gałązkach drzew lub źdźbłach trawy, a nie wzbijały się wysoko w powietrze. Matki te nie wracały do swoich ulików. Drogę powrotną odnajdywały niektóre z tych, które po wypuszczeniu z klateczek wzbijały się wysoko w powietrze i po zatoczeniu 1-2 kręgów ginęły z oczu obserwatora. Czas, który upływał od wypuszczenia matki do odnalezienia przez nią własnego ulika, był bardzo różny: 3-9 minut u matek odnoszonych na odległość 200 m, od 6 do 32 minut przy odległości 0,5 km i 17-20' minut przy odległości 1 km. Można przypuszczać, że potrzebowały one czasu na loty orientacyjne w nieznanym w pierwszej chwili środowisku przed odnalezieniem drogi do własnego ulika. Na podstawie przytoczonych wyników można więc twierdzić, że matki słabo znały okolice trutowiska poza promieniem 0,5 km i że niewiele z nich było zdolnych do odnalezienia drogi powrotnej po odniesieniu na większe odległości. nteresujący jest też fakt, że żadna z 10 matek (4 unasienione, 6 nieunasienionych) odniesionych na odległość 0,5 km i wypuszczonych z klateczek na skraju asfaltowej autostrady, nie wróciła do ulika. Podsumowując powyższe wyniki wyraźnie można stwierdzić, że odległość, z której wracały badane matki, była znacznie mniejsza od pasa izolacyjnego trutowiska. Trutnie odnoszono nie tylko z trutowiska w kierunkach południowo- -zachodnim i północno-wschodnim, lecz również z uli ustawionych na granicy pasa izolacyjnego w kierunku trutowiska. Na poszczególne odległości odnoszono w latach 1963 i 1964 od 20 do 50 trutni. Odnoszenie trutni na różne odległości od uli wykazało, że mają one dużo lepiej rozwiniętą zdolność odnajdywania drogi powrotnej do uli niż matki, gdyż wracały z odległości nawet 5 km (ryc. 2). Procent wracających trutni również malał wraz ze wzrostem odległości, na które były odnoszone. W obu latach badań trutnie odnoszone i wypuszczane na trasie: trutowisko - północny wschód nie wracały z dalszych odległości, a z bliższych (1, 2 i 3 km) wracały w mniejszym procencie niż trutnie na trasie: trutowisko - południowy zachód. Przyczyną mogły być tu różnice w pokrywie roślinnej terenu. W odległości 1,8 km od trutowiska w kierunku północno-wschodnim rósł wysoki, dość gęsty las sosnowy, ciągnący się około 2 km. 18

Procent matek dających potomstwo cordovan, mieszane i ciemne w latach 1963 i 1964 Per cent Qf queens giving pure cordovan, mixed and dark progeny in 1963 and 1964 Tabela 9 LaŁa Years % małek dających potomstwo % of queens giving progeny Grupa małek Grupa matek Group of queens Group of queens Liczba matek Cordovan Cordovan Cordovan Number 100% 50-99% 1-49% of queens Ciemne dark 100% Liczba matek Cordovan Cordovan Cordovan Number 100% 50-99% 1-49% of queens Ciemne dark 100% 1963 26 O 11,5 80,8 7,7 10 40,0 40,0 20,0 O 1964 9 O 11,1 77,8 11,1 21 42,9 42,9 14,2 O Średnio Average 35 O 11,4 80,0 8,6 31 41,9 41,9 16,2 O

W roku 1963 lepiej odnajdywały drogę do własnych uli trutnie rasy środkowo-europejskiej, a w 1964 r. trutnie cordovan rasy włoskiej. Nie wszystkie trutnie wracały równie szybko do swoich uli. Jedne wracały po kilku minutach, inne po kilkudziesięciu. Niestety, nie prowadzono ścisłych obserwacji w tym kierunku. Jedynie w 1964 roku przy odnoszeniu trutni cordovan z trutowiska w kierunku północno- -wschodnim zanotowano oprócz godziny wypuszczenia trutni, również godziny powrotu pierwszego i ostatniego trutnia. Z odległości 1 km wracały one po 8-43 min., z odległości 2 km po 13-63 min., z odległości 3 km po 8--43 min. Jak wynika z powyższego, nie wszystkie trutnie wracały wprost do swych uli. Część z nich krążyła zapewne przez dość długi czas w okolicy trutowiska. Określenie potomstwa matek cordovan unasienionych na trutowisku w latach 1963 i 1964 wykazało, że większość ich dawała potomstwo mieszane: cordovan i ciemne (tab. 9). Matki te kopulowały zatem z trutniami cordovan z trutowiska i z trutniami ciemnymi, z uli ustawionych w odległości 5 km od trutowiska. Wystąpiły wyraźne różnice między obu grupami matek: w grupie matek, latających w obecności małej liczby trutni na trutowisku, nie było ani jednej, która dawałaby wyłącznie robotnice cordovan, natomiast znalazły się 3 matki (8,6010), które dawały wyłącznie potomstwo żeńskie ciemne. Jest to dowodem, że kopulowałyone tylko z trutniami spoza trutowiska. W grupie matek, latających w obecności dużej liczby trutni, procent dających jedynie robotnice cordovan był wysoki (41,9). Ani jedna matka z tej grupy nie kopulowała wyłącznie z trutniami ciemnymi spoza trutowiska. Pośród matek dających potomstwo mieszane, cordavan i ciemne, wyróżniono 2 podgrupy: z przewagą potomstwa cordovan i z przewagą potomstwa ciemnego. Widać wyraźnie, że w grupie więcej było matek dających poniżej 50 6 /0 robotnic cordovan, zaś w grupie przeciwnie, więcej matek dających ponad 50010 robotnic cordovan. W sumie matki grupy, które latały w obecności małej liczby trutni (cordovan) na trutowisku dawały dużo mniej potomstwa cordovan niż matki, które wykonywały loty godowe w obecności dużej liczby trutni na trutowisku (tab. 10). Jak z tego wynika, matki grupy kopulowały z dużo mniejszą liczbą trutni z trutowiska i znacznie większą liczbą trutni spoza trutowiska, niż matki grupy. W roku 1962 obserwowano grupę 75 matek (tab. 1), które miały możność wykonywania lotów w obecności małej liczby trutni na trutowisku o promieniu izolacji 7-9 km. Potomstwo żeńskie unasienionych tam matek było również bardzo zróżnicowane pod względem procentowego udziału pszczół cordovan. Z 23 przebadanych matek 9 dawało robotnice wyłącznie cordovan (co stanowi 39'010),pozostałe 14 matek dawało potomstwo mieszane. Przewagę pszczół cordovan w potomstwie miało 35 6 /0 matek, a przewagę pszczół ciemnych 26010. Ani jedna matka 20

Średni procent robotnic cordovan w potomstwie matek Averagę per cent of cordovan workers in the progeny of queens ------,---------------"""7--Grupy- m;tek-r-~~:i~e ~~d~y -----1--- Groups of queens. Lata grupami Years Difference betw een groups T a b e l a 10 m, 1963 Liczba matek Number of queens 26 Liczba badanych robotnic No. of investigated be es 25775 10 15462 1964 % robotnic cordovan O _% o_f_c_o._r_d_ov_a_ll_b_e_e_s 2_8.,_2 ~~ 5_l_,3_* Liczba matek Number of queens Liczba badanych robotnic No. of investigated bees 9 6074 10489 21 ----!_1_8_,O_ % robotnic cordovan % of cordovan bees 19,7 77,0 ------------------1-----1-----1----------1--- Liczba małek Number of queens 35 31 57,3* 20,8 Średnia Average Liczba badanych robotnic No. of investigated be es 31849 25951 % robotnic cordovan % of cordovan bees 26,0 77,8 51,8* 12,4 nie dawała wyłącznie potomstwa ciemnego. W sumie udział liczbowy osobników cordovan w potomstwie matek badanych w 1962 r. wynosił średnio 73,4%. A więc przy większej izolacji trutowiska (9 km w kierunku południowo-zachodnim i 7 km w kierunku północno-wschodnim) i mniejszej liczbie trutni na trutowisku uzyskano podobne wyniki, jak przy mniejszej izolacji (5 km w obu kierunkach) i dużej liczbie trutni na trutowisku w latach 1963 i 1964 (tab. 9 i 10). lość nasienia przynoszonego przez matki unasienione w 1962 r. wahała się od 0,92 do 16,71 mm", średnia ilość nasienia u 22 badanych matek wynosiła 8,01 mm", była więc zbliżona do przeciętnej ilości nasienia przynoszonej przez matki w 1958 i 1963 roku (8,54 i 7,17 mm-). Badania nad miejscami gromadzenia się trutni prowadzono w roku 1964. Na trutowisku były w tym czasie wystawione trutnie cordovan w ilości odpowiedniej dla danej grupy matek, zaś w odległości 5 km w kierunku poludniowo- zachodnim i północno-wschodnim wystawiono 21

pnie ojcowskie z 2 tysiącami trutni ciemnych rasy środkowo-europejskiej. Badania przeprowadzono w promieniu 2,5 km od trutowiska i wykryto 4 miejsca, nad kórymi trutnie gromadziły się wokół matek wzniesionych na balonikach na wysokość 10-25 m (tab. 11). Na uwagę zasługuje fakt, że żadna z matek umieszczonych na baloniku w różnych miejscach nad autostradą, wydmami nadmorskimi i słabo porośniętymi roślinnością wydmami w głębi mierzei, nie przyciągała ani jednego trutnia, nawet w odległości 50 m od miejsca, w którym trutnie bardzo żywo interesowały się matkami przyczepionymi do baloników. Liczba trutni zwabianych przez matkę wahała się od 5 do 30, w zależności od pogody i miejsca gromadzenia się. Najwięcej trutni obserwowano wokół matek nad samym trutowiskiem. Procent trutni cordovan i niecordovan w poszczególnych miejscach gromadzenia się był różny w czasie lotów matek obu grup (tab. 11). Jest to zrozumiałe, gdyż liczba trutni cordovan na trutowisku była dużo niższa w czasie lotów matek grupy l (129-250) i dużo wyższa w czasie lotów matek grupy (f333-2890). W okresie lotów matek grupy l, gdy liczba trutni cordovan na trutowisku była niewielka tylko w skupiskach nad trutowiskiem (nr 1) nie było trutni nie cordovan, na pozostałe miejsca przylatywały one z uli oddalonych o 5 km i stanowiły procent znacznie wyższy niż w czasie lotów matek grupy, gdy liczba trutni (cordovan) na trutowisku była znacznie większa. Liczba trutni schwytanych i sklasyfikowanych pod względem barwy była stosunkowo niewielka, dlatego też nie można mieć pewności, Tabela 11 Procent trutni cordovan przylatujących do wykrytych miejsc gromadzenia się trutni Per cent of cordovan drones flying in detected drone congregations Miejsce gromadzenia się trutni Drone congregałion area Liczba dni Liczba złapanych obserwacji trutni No. of days ToŁal no. of observałion drones caught % trutni cordovan % of cordovan drones Odległość trutowiska w grupach małek Nr w km in groups of queens No. Distance from mating station (km) 22 1 O 2 3 72 152 100 100 2 0,5 3 4 45 105 50 100 3 1,0 3 3 32 50 5 70 4 1,5 4 3 43 111 O 48

że procent trutni cordovan i nie cordovan był dokładnie taki, jak podano w tabeli 1l. Niemniej jednak można twierdzić, że trutnie ciemne, rasy środkowo-europejskiej przylatywały w celu kopulacji na miejsca odległe od ich uli o 3,5, a nawet 4,5 km. Można założyć, że wystawiane matki kopulowały w przybliżeniu z trutniami cordovan i nie cordovan w proporcji podobnej do tej, jaką stwierdzono w poszczególnych miejscach gromadzenia się trutni. Po podzieleniu matek na grupy według procentu pszczół cordovan w potomstwie można twierdzić, że kopulowały one nie tylko tuż nad trutowiskiem, ale również w odległości 0,5, a nawet 1,5 km od trutowiska, mimo dostatecznej liczby trutni na miejscu. DYSKUSJA, Średni czas trwania godowych lotów matek w naszych badaniach był różny w poszczególnych latach, przy czym wyższy w latach 1957 i 1958, kiedy do badań użyto matki rasy środkowo-europejskiej, a niższy w latach 1963 i 1964, gdy do badań użyto matki cordovan rasy włoskiej. Dane z pierwszych dwu lat zbliżone są do wyników uzyskanych przez S o c z e k (1958a), która prowadziła badania nad matkami rasy środkowo-europejskiej, zaś dane z ostatnich dwóch lat zbliżone są do wyników S. i F. R u t t n e r (1953/54) i R o b e r t s a (1944), którzy prowadzili badania nad matkami rasy kraińskiej oraz mutantami cordovan rasy włoskiej. Można więc przyjąć, że matki różnych ras zachowują się odmiennie. Średni czas trwania lotów zarówno weselnych jak i bez unasienienia był krótszy w roku 1964 niż 1963 mimo, że w obu latach użyto do. badań matki cordovan tej samej rasy. Badania w 1964 r. były prowadzone jednakże od 30. V. do 4. X., a więc dużo później niż w 1963 r.: od 4. V. do 3. V. Zgodnie z wynikami badań R o b e r t s a (1944) świadczącymi o tym, że czas trwania lotów godowych skraca się w trakcie sezonu, można przyjąć, że przyczyną tych różnic była różna data obserwacji. Wyniki niniejszej pracy przeczą jednak przypuszczeniu Robertsa, że przyczyną krótszych lotów matek jest większa liczba trutni w późniejszym okresie sezonu. W roku 1964, podobnie jak w innych latach, obserwowano 2 grupy matek latających w obecności dużej i małej liczby trutni na trutowisku i nie stwierdzono istotnej różnicy w czasie trwania lotów matek obu grup. Wydaje się, że przyczyną skracania się czasu lotów w późniejszych miesiącach sezonu są warunki atmosferyczne. Według F. i H. R u t t n e rów (1966) również trutnie są mniej aktywne w późniejszych miesiącach sezonu. W niniejszej pracy podano, że warunki atmosferyczne miały znaczny wpływ na loty godowe trutni i matek i na ich kopulację. Nasze 23

obserwacje pokrywają się z wynikami badań A l b e r a, Jor d a n a, R u t t n e r a (1955) i S o c z e k (1958b). Nie chcąc rozszerzać tej pracy, nie podano w niej dokładnych danych meteorologicznych dla okresu wykonywania obserwacji. Zaskakująco niska była w naszych badaniach ilość nasienia przynoszonego z lotu przez matki w 1964 r. Faktu tego nie można wyjaśnić różnicami w rasie badanych matek (jakkolwiek uwidoczniły się one i tutaj), gdyż w roku 1962 i 1963 matki tej samej rasy przynosiły ponad dwukrotnie więcej nasienia. Matki obserwowane w 1964 r. wykonywały przeciętnie niemal taką samą liczbę lotów weselnych jak matki w 1963 roku. Jak stwierdził W o y k e (1958, 1960) stopień unasienienia w czasie pierwszego lotu weselnego ma wpływ na dalsze wyloty i ewentualne ponowne unasienienie się matek. Jego badania nie rozstrzygnęły jednak, czy bezpośredni wpływ na zachowanie się matek wywiera liczba plemników znajdujących się w zbiorniczku nasiennym, czy też ilość nasienia, jaką matka miała uprzednio w jajowodach. Można jednak przypuszczać, że badane przez nas matki, które przynosiły mniejszą ilość nasienia w jajowodach, miałyby w następstwie również mniejszą liczbę plemników w zbiorniczkach nasiennych. W naszych badaniach matki w 1964 r. wykonywały rzeczywiście dużo większą liczbę lotów bez unasienienia niż w 1963 roku. Jakie mogły być jednak przyczyny, że nie unasieniały się one w czasie tych lotów, aż do uzyskania pełnego unasienienia? Okres lotów godowych matek grupy w 1964 r. rozciągnął się na stosunkowo dużą liczbę dni (tab. 2), co pociągnęło za sobą przetrzymanie matek drugiej grupy tak długo, że w dniu wystawienia na trutowisko miały 14 dni. Dlatego większość matek obu grup w tym roku miała w dniu unasienienia od 16 do 25 dni. Te, które kopulowały po raz pierwszy w młodszym wieku, unasieniały się powtórnie. Nie jest więc wykluczone, że matki te mimo niedostatecznego unasienienia rozpoczynały czerwienie ze względu na swój wiek. Jest to zgodne z wynikami badań W o y k e (1960), świadczącymi o tym, że im bardziej rozwinięte są jaja w jajnikach, tym mniej nasienia przynoszą matki z lotu weselnego. Można przyjąć, że większość matek 2-3 tygodniowych ma już dość silnie rozwinięte jaja w jajnikach. Z drugiej strony, większa liczba lotów bez unasienienia wykonywanych przez matki w 1964 r. może nasuwać przypuszczenie, że poza wpływem warunków atmosferycznych mogły tu występować pewne trudności w osiągnięciu dostatecznego unasienienia matek. Trudności te mogły polegać na małej ilości spermy wytryskiwanej przez trutnie w roku 1964. Przypuszczenie to może być uzasadnione tym, że właśnie w tym roku 3 matki wróciły z lotu weselnego ze znakiem kopulacyjnym, ale z pustymi jajowodami, a 5 matek miało niewielkie ilości nasienia w jednym tylko jajowodzie. 24

Wyniki naszych badań nad wpływem liczby trutni na trutowisku na loty i jakość unasienienia matek nie potwierdziły mniemanie F. R u t t- n e r a (1955) i D r e h e r a (1962), że zwiększenie liczby trutni na trutowiskach pozwoli matkom na wykonywanie mniejszej liczby lotów i na ograniczenie czasu trwania i odległości lotów. Liczba trutni na trutowisku w naszych badaniach nie miała wpływu na loty godowe matek. Badane trutnie odlatywały od uli na takie odległości, że na tej podstawie można przewidywać przyloty trutni spoza trutowiska (przy 5-6 km izolacji) w miejsca skupień, będących w zasięgu normalnej odległości lotów matek. Jest to zgodne z wynikami badań F. i H. R u t- t n e rów (1966), którzy stwierdzili, że trutnie odlatują od uli na odległość 6,3 km. Nie jest wykluczone, że przy większym promieniu izolacji trutowiska, przekraczającym sumę odległości lotów matek i trutni, wpływ różnej liczby trutni na trutowisku na loty godowe matek zaznaczyłby się wyraźniej. Wyniki naszych badań nad zdolnością trutni do odnajdywania drogi powrotnej do ula były zgodne z wynikami badań L e w i e ń c a (1954). Nie jest wykluczone jednak, że niektóre z odnoszonych przez nas trutni nie znały okolicy, w której je wypuszczono mimo, że wróciły do ula. Przemawia za tym długi okres czasu od wypuszczenia niektórych trutni do ich powrotu do uli (43-65 min. z odległości 2--3 km). Jak podkreśla R u t t n e r (1959), trutnie te mogły krążyć długo nad nieznaną okolicą, aż do natrafienia na znany sobie punkt, z którego potrafiły już wrócić do uli. Odnoszone w naszych badaniach matki wracały z dużo mniejszych odległości niż trutnie. Być może matki rozpoznają tylko najbliższe otoczenie swego ula, a z bardziej odległych lotów wracają kierując się według słońca, podobnie jak to robią pszczoły robotnice. Dlatego przy omawianiu wyników tego rodzaju badań można mówić tylko o zdolności matek do odnajdywania drogi powrotnej, a nie można z całą pewnością wyciągać wniosku, że matki nie latały na loty godowe na dalsze odległości. Obserwacje pszczelarzy przytaczane przez Z a n d e r a (1923) świadczą o tym, że niektóre matki mogą kopulować w odległości 3 km od swego ula. W naszych badaniach duża liczba trutni na trutowisku powodowała zwiększenie procentu matek unasienionych wyłącznie przez trutnie cordovan z trutowiska oraz zwiększenie procentu pszczół cordovan w potomstwie tych matek. Zgodnie z przewidywaniami D r e h e r a (1962) matki te miały szansę spotkania większej liczby trutni z trutowiska. gdyż stosunek tych trutni do trutni spoza trutowiska w miejscach gromadzenia się był dużo wyższy w okresie, gdy na trutowisku znajdo-- wała się większa ich liczba. 2&

WNOSK Na podstawie uzyskanych wyników można twierdzić, że wbrew założeniom, przy 5-6 km izolacji trutowiska liczba trutni na trutowisku nie ma widocznego wpływu na zachowanie się matek w okresie godowym (na liczbę i czas trwania lotów matek oraz liczbę trutni, z którymi matki kopulują), ponieważ matki te w zasięgu swego lotu mogą spotkać nie tylko trutnie z trutowiska, ale również spoza jego obszaru izolacyjnego. Jednakże większa liczba trutni na trutowisku wpływa bardzo wyraźnie na zwiększenie ich procentowego udziału w miejscach gromadzenia się trutni w pobliżu trutowiska, co pociąga za sobą zwiększenie prawdopodobieństwa kopulacji matek z właściwymi, dostarczonymi przez hodowcę trutniami. W rezultacie, pomimo niedostatecznego pasa izolacji i mimo gromadzenia się trutni w określonych miejscach, często z dala od pasieki, zwiększenie ich liczby na trutowisku wyraźnie wpływa na podwyższenie procentowego udziału potomstwa po trutniach z trutowiska. Powiększenie pasa izolacyjnego trutowiska daje również bardzo dobre wyniki, jednak izolacja 7 km, trudna do uzyskania w warunkach krajowych, nie jest jeszcze wystarczająca dla zupełnego uniknięcia unasienienia matek przez przypadkowe trutnie. Dla zagwarantowania dobrej kontroli doboru rodziców należy zwrócić uwagę tak na lepszą izolację trutowisk jak i na liczbę dojrzałych, aktywnych trutni na trutowisku. Ponieważ zwiększenie pasa izolacyjnego nie zawsze jest możliwe, wobec tego w obecnych warunkach należy dążyć do maksymalnego zwiększenia liczby trutni na trutowisku. LTERATURA A 1b e r M.; 1949 - Wie weit fliegen Drohnen? Arch. f. Bienenk., 26:124-127. A 1b e r M., Jor d a n R., R u t t n er F. i H., 1955 - Von der Paarung der Honigbiene. Z. f. Bienenforsch., 3:1-28. B o e t t c h e r F. K., 1965 - Wo stehen wir heute in der Frage der Belegstellen? Schweiz. Bienenztg., 88:557-584. B u t 1e r C. G., F a i r e y E. M., 1964 - Pheromones of the honeybee: biological studies of the mandibular gland secretion of the queen. J. apic. Res., 3:65-76. C i e s i e l s k i T., 1885 - Przebieg zapładniania się matki, Bartnik Postępowy, 11:,224. D r e h e r K., 1962 - Mehrfachpaarung und Reinzucht. Siidwestdeutscher mker, 14:333-335. D r e s c h e r W., 1965 - Untersuchungen zur Zuflugsicherheit der nselbelegstelle Mellum. Z. f. Bienenforsch., 8:49-54. D z i e r ż o ń J., 1861 - Die Bienenztg. oder Die Dierzonsche Theorie und Praxis., t. l, Nor dlfngen, C. H. Beck. 26

G a r y N., 1963 - Observations of mating behaviour in the honeybee. J. apic. Res., 2:3--13. G o e t z e G., 1961 - Reinpaarungs Priifung an einer Honigbienensippe bekannter quantitativen Merkmale. Z. f. Bienenforscn., 5:243-248. H u b e r F., 1856 - Neue Beobachtungen an den Bienen. H. 1. Von der Befruchtung der Bienen. Ausg, von Kleine, Einbeck, H. Ehlers. J e a n-p r o s t P., 1960 - Vol nuptial. Atti Ufficinali, XV nt. Beekeep, Congress, 2:404-408. Kur i e n n o j N. M., 1954 - O letnoj diejatielnosti polowoj aktywnosti trutniej. Pczelowodstwo, 31(12):24-28. L e w i e n i e c. P., 1954 - O dalnosti lota trutniej. Pczelowodstwo, 31(8):36-38. O e r t e l E., 1940 - Mating flights of queen bees. Glean. in Bee Cult., 68:292-294. P e e r D. F., 1957 - Further studies on the mating rangę of the honey bee, Apis mellifera L. Can.Ent., 89:108-110. p e er D. F., F a r r 'a r C. L., 1956 - The mating rangę of the honey bee. Jour. Econ. Ent., 49:254-256. R o b e r t s W. C., 1944 - Multiple mating of queen bees proved by progeny and f'light tests. Glean. in Bee Cult., 7'2:255-260. R u h G., 1960 - Doch Drohnensammelplatze? Scnwe,iz. Bienenztg., 83:408. R u s z c z y c Z., 1955 - Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiL. R u t t n e r F., 1954 - Mehrfache Begattung der Bienenkonigin. Zoo], Anz., 153:99-105. R u t t n e r F., 1955 - Mehrmalige Paarung und Rassenzucht. Scnweiz. Bienenztg., 82:439-446. R u t t n e r F., 1959 - Drohnenflugweite und Drohnendichte. Dtscn: Bienenwirt., 10:42-47. R u t t n e r F. i H., 1963 - Die Flugactivitat und das Paarungsverhalten der Drohnen. Bienenvater, 84:297-301. R u t t n e r F. i H., 1965 - Untersuchungen iiber die F'lugactivitat und das Paarungsverhalten der Drohnen.. Beobachtungen an Drohnensamrnelplatzen. Z. f. Bienenforscn., 8:1-8. R u t t n er F. i H., 1966 - Untersuchungen fiber die Flugactivitat und das Paarungsverhalten der Drohnen.. Flugweite und Flugrichtung der Drohnen. Z. f. Bienenforscn., 8:332-354. R u t t n e r H. i F., 1965 - Wie weit fliegen Drohnen und Koniginnen? Bienenvater, 86:15--21. R u t t n er S. i F., 1953/54 - Uber die Paarung der Bienenkdnigin. Der Osterr, mker, 3:206-211, 4:12-14 i 27-30. S o c z e k Z., 1958 a Obserwacje nad lotami matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk., 2:79-91. S o c z e k Z., 1958 b Wpływ niektórych czynników na loty i kopulację matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk., 2:10.9-120. S o c z e k Z., 1959 - Obserwacje nad lotami matek pszczelich kopulujących kilkakrotnie. Pszczelno Zesz. Nauk., 3:35-40. T a b e r S., 1955 - Sperm distribution in the spermathecae of multiple-mated queen honey bees. Jour. Econ. Ent., 48:522-525. Wo y k e J., 1955 a - Multiple mating of the honeybee queen (Apis mellifica L.) in one nuptial flight. Bull. Acad. Polon. Sci., C., 3:175--180. W o y k e J., 1956 - Anatomo-physiological changes in queen bees returning 27

from mating flights and the process of multiple-rnating. Bull. Acad. Polon. Sci. C., 4:81-87. W o y k e J., 1958 - Die Ursachen mehrmaliger Hohzeitsfliige der Koniginnen. Pszczelno Zesz. Nauk., 2:149-151. Wo y k e J., 1960 - Naturalne i sztuczne unasienianie matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk., 4:183-275. W o y k e J., 1966 - Wovon hangt die Zahl der Spermien in der Samenblase der auf natiirlichem Wege begatteten Koniginnen ab. Z. f. Bienenforsch., 8:236-247. Z a n d e r E., 1923 - Bericht uber die ''atigkeit der Landes-Anstalt ftir Bienenzucht im Jahre 1922. Erl, Jahrb. f. Bienenk., 1:109-153. Z m a r l i c k i C., M o r s e R. A., 1963 - Drone congregation areas. J. apic, Res., 2:64-66. loj:gtb MATOK 11 TPYTHEll ME,l;OHOCHOll l"ejb (APS MELLFCA L.) 3. K o H o n a LK a Pe310Me Ha6JO,leH~li 6pa'lHbX noj TOB 452 MaTOK ~ rrp~mepho 2000 TpyTHeH Bb- OJHeHOB 1957, 1958, 1963 ~ 1964 rr. Ha KonyJaLl~OHHOMrryaxre, ~30J~pOBaHHbM B 5-7 KM. rpyrma MaTOK ~CrrOJHliJa 6pa'lHble BbJeTh npn npacyrcane He- BeJ~KOM'l~CJe TpyTHeH (5 Ha MaTKY), a rpyrma rrpn BeJl1:KOM'lMCJe (OKOJO 30 Ha MaTKY). B 1962 r. ~CCJe,llOBaHOTOJhKO rpynrry MaTOK. B 1957 M 1958 rr. MaTK~ ~ TpyTH~ Ha KorryJaLll1:0HHOMnymcre a TOJKeTpyTH~ BHe sroro nymcra 6bJ~ TeMHoro naera (Apis mellifica mellifica L.). B 1962-64 rr, Ha KorryJaLlHOHHbX nyaxrax abtop rromect~jmatkl1:h TpyTHH MYTaHTb-KOp,llOBaH- (Apis mellifica ligustica Spin.). B npeztenax HCCJe,llOBaH~liHa6Jo,llaHO 'l~cjo BbJeTOB MaTOK 6e3 ocesreaeana, 'll1:cjo6pa'lhbx BbJeTOB ~ TOJKe npenonxcerrae BpeMli rroj TOB. y 123 MaTOK M3MepeHO cemli rrocje nepaoro 6pa'lHOrO BhJeTa. Kposre Toro ~3y- <{ahorrokojehheot 66 MaTOK -KOp,llOBaH. Tlponerrr ocesreaeaxsrx MaTOK6bJ pa3hhh B HCCJe,llOBaeMbXronax, HO B cpezr- HeM 113 4 JeT B ofierrx rpyrrrrax 6bJ rroxojkeh(67,8 H 73,3). lponenr aoe orrrouremre 5pa'lHbX BbJeTOB,l0 ofiurero 'l~cja BbJeTOB 6bJO HeMHOJKKOasnne B rrepaoii rpynrre 'lem B,lpyroH (B cpennea 23,4 ~ 16,1). Cpenaee 'l~cjo BhlJeTOB 6e3 ocemeheh~r Ha ozmy MaTKy 6bJO asmre B,lpyroH rpynrre 'lem B nepnon. B '-H1CJe 6pa'lHbX BbJeTOBHe 06HapYJKeHO CYlQeCTBeHHOMpaaanusr. Cpeznree rrpo,llojjkehhe 6pa'lHbX BbJeTOB B KaJK,lbH rozt CMeHliJOChXOTH rro rpyrmasr 6hJO rroxojkoe. Ho cpeznree rrpo,llojjkehhebbjetob 6e3 ocesrenearra 6bJO asnne B rpyrrrre nepaori (10,7 M~H.) 'lem B ztpyrom (7,7 M~H.). 3aMe'leHO 'lto atmoccpep~'leck~e ycjob~h BJl1:liJ~60Jee Ha BhJeTb MaTOK 'lem paaaoe 'l~cjo TpYTHeH Ha KorryJaLlHOHHbM nymcre.,l;ehctbobajmohmhe TOJbKOHerrOCpe,llCTBeHHOHO ~ nocpe,llctbehhoxepea BJ~HH~e Ha akt~bhoctbtpytheh. MaTKH ornonremrsre Ha pasm.re pacctohhmhb03bpalqajmcb B HeBeJHK-1Mrrpoueare eute ~3 1,5 KM a TpyTH~ 1-135 KM. lpouear aosapamarourax TpYTHeH 1-1Ma- TOK CH~aJChR napanemero,l0 pocta,lajhhoct~,ha xoropsre ~X OTHOC-1JOCb. lpouearoaoe Y'laCTMe TeMłhlX TpYTHeH, M3-3a xonynanaomroro nynxra, B 4 CKynJeHMHXHa paccroaarm 0,5, ~ 1,5 KM OT xorrynamromroro rrymcra noka3ajo. 'lto OHl1:,lOJeTaJ~ K 6Jl1:30CTMKonyJaLll1:0HHOrOnysnera. lpolleht TpyTHM xopztoaan, ~3 xonyxatraoaaoro nymcra, 6hJ B 3T~X CKYnJeH~liX MeHhWl1:H BO BpeMH Bb- 28

JeTOB MaTOK rpyrmsr 'lem BO apevra BbJeTOB rpynrrsr. J13Y'leHJie notomctba A!aTOK KOp~OBaH noka3ajo 'lto MaTKJi rpynrrsr ~abajji MeHee pa60thjiu; KOp-.:\OBaH(B cpezmest 26 % ) 'lem MaTKJi rpyrrrrsr (B cpeznrexr 77,8 % ). HJi O~Ha MaTKa rpynnsr He nasana notomctbajickjw'ljitejbho Kop~OBaH, B TO BpeMl KaK B rpyrme TaKJiX MaTOK 6bJO 41,9% Ha6Jw~eHJil MaTOK B 1962 r. JeTaWJ;JiX B npncyrcane HeBeJJiKOrO 'l1cja 'TpYTHet1 Ha KonyJaU;JiOHHOMnymcre, c 60Jb0t1 Ji30JaU;Jiet1, npjihecj1 pe3yjb- TaTb 6JJiCKJie pe3yjbtatom nojy'lehhbm ~Jl MaTOK rpyrmsr B ~pyrjix cesonax. "L1CJOTpyTHet1 Ha KonyJaU;JiOHHOMnynxre, Ji30JJipOBaHHbM 5-6 KM, He 1MeeT 60JberO BJl1lHl1lHa C06JW;n;eHl1en'leJJiHbX MaTOK. B cpezmesr ~ajbhoctb nojetob MaTOK l1 TpyTHet1 ectb ;n;octato'lhobejjikal 'lt06b MaTKJi MOrJJi cnaprr- BaTCbl c TpyTHlM1npJiJeTJiBJiM1 B orrpenenennsre cxynaenaa 113-3a xonyrra- U;JiOHHOrOrrynxra. BCe-TaK1 rrprr BeJ1KOM'l1CJe TpYTHet1 Ha KonyJaU;JiOHHOM nynxre nponenr MaTOK KonyJl1pyWJ;1Xc H1MJi ecrt, 60JbJit1..n;Jl 06erne'leHJil caoacraennoro oróopa po~1tejji peaonennyerca nobblehjie "TaK 'ljicja TpYTHet1 Ha KonyJaU;JiOHHOMnynxre KaK Ji 0~OC06JeH111sroro rrymera 'OT npyrnx nacex, MATNG FLGHTS OF QUEENS AND DRONES OF HONEY BEES (Apis mellifera L.) Z. K o n o p a c k a Sum mary The observations of mating behaviour of 452 queens and about 2000 drones were conducted in years 1957, 1958, 1962, 1963 and 1964. in mating stations with isolatlon radius of 5-7 km. Group of these queens made their mating flights in the presence of small number of drones (about 5 per 1 queen), gro up in presence of larger number of drones (about 30 per 1 queen). n 196 2 only group was observed in mating flights. n years 1957 and 1958 the queens and drones in the mating stations and outside of them were dark (Apis meuifica mewfica L.), but in years 1962-64 cordovan queens and drones of Apis meuifica ligustica Spin. were introduced in the mating stations, Number of the flights (mating and nonrnating) of queens and duration of the flights were observed. The volume of semen brought by 123 queens in their oviducts was measured, and the progeny of 66 cordovan queens was examined, The per cent of mated queens varied in different years but the averagę for 4 ye ars in both groups was similar (67,8~/0 and 73,3010). The per cent of mating flights in relation to all flights of the queens was slightly greater in gr oup than in group (average 23,4% and 16,1~/0). The average number of nonmating flights per 1 queen was greater in group than in gr oup but there was no differerice between the groups on the averagę number of mating flights. The averagę duration of mat ing fl ights varied in different years but it was similar in both gr oups in any one year, The nonrnating fl ights duration averaged longer in group than in group (l0,7 min. and 7,7 min.), The volume of semen brought by the queens from 1 mating flight was on an averagę sirnil ar in both groups (8,15 mm! in group and 6,07 mm" in group ). t was observed that the weather conditions influenced the flights of queens more significatly than the number of drones present in the mating stations, and 29

the queens were influenced also indirectly by the influence of the weather on the activity of drones. The queens that were moved for different distances from their hives returned still (in small percentage) from 1,5 km, and the drones from distances as far as 5 km. The per cent of returning queens and drones diminished with the distance of moving from their hives. The examination of the drones in 4 drone congregation areas at the distance of 0.,5, 1 and 1,5 km from the mating station showed that the dark drones from outside congregated in the vicinity of the mating station. The percentage of the cordovan drones (from the mating station) was smaller in these congregations during the period of flights of group than during the flights of group of queens. The examination of the progeny of cordovan queens showed that the queens of group had less cordov.an bees than those of gro up (average 26G/~ and 77,f!J/&). No queen of group raised purely cordovan progeny where in group there were 41,90/& of such queens. The observations of the queens in 1962 mated in presence of smal! number of drones in the mating station with arger solatlon gave similar results to these of group in other years. The number of drones,at the mating station with isolatłon 5-6 km didn't influence in a significant manner the mating behaviour of the queens. The average distance of their flights was arge enough for roating queens with dr 0- nes drifting from outside of the mating station into the congregation areas near the station. However, the larger the number of drones in the roating station the greater the per cent of queens mated to these drones. Enlarging both the number of drones and the solatlon circle of the mating station is very essential for preventing mismatings.