WSPÓŁCZESNY JĘZYK SERBSKI I DYLEMATY JEGO UŻYTKOWNIKÓW

Lilianna MIODOŃSKA Bielsko-Biała 811.163.41'272 WSPÓŁCZESNY JĘZYK SERBSKI I DYLEMATY JEGO UŻYTKOWNIKÓW Spośród nowo powstałych standardów językowych jedynie język serbski zachował swoją liczącą około 200 lat kontynuację. Nadal respektuje paralelność wymowy ekawskiej oraz ijekawskiej oraz alfabetów cyrylicy i łacinki. Nie oznacza to jednak braku innych problemów, wynikających z nieustannego rozwoju oraz z jego kontaktów z innymi językami, wobec których był i pozostaje tradycyjnie otwarty. Kluczowe wyrazy: język serbski, współczesny, globalizacja, glottofagia, ekspansja, zagrożenia Rok 1990, stanowiący datę graniczną, wyznaczył kres istnienia języka serbsko-chorwackiego, chorwacko-serbskiego, serbskiego lub chorwackiego, obejmującego wspólną nazwą cały południowosłowiański diasystem, w którym wchodzące w jego skład poszczególne standardy językowe Serbów, Chorwatów, Bośniaków i Czarnogórców były uważane za jego warianty, bez względu na ich specyfikę oraz istniejące pomiędzy nimi różnice strukturalne. Na skutek dezintegracji językowej powstały cztery oddzielne idiomy, wyodrębnione w oparciu o komponent socjolingwistyczny. Stały się one równocześnie symbolem tożsamości narodowej i suwerenności państwowej krajów powstałych po rozbiciu federacji jugosłowiańskiej. W nowej sytuacji politycznej, w której zrodziła się potrzeba identyfikowania narodu z językiem, najważniejszą stała się jego funkcja prestiżowa, dzięki której poszczególne narodowości nadają swojemu kodowi językowemu rangę oficjalnego standardu, podnosząc tym samym swój status, zwłaszcza w stosunkach międzynarodowych. Należy podkreślić, iż spośród powstałych standardów językowych jedynie język serbski zachował swoją, liczącą około 200 lat kontynuację i w przeciwieństwie do pozostałych, nie musi podkreślać swej odrębności dla zaznaczenia różnic w stosunku do standardu chorwackiego, bośniackiego czy uznanego dopiero oficjalnie w 2007 r. standardu języka czarnogórskiego. Nadal respektuje paralelność wymowy ekawskiej oraz ijekawskiej oraz alfabetów 395

cyrylicy i łacinki. Nie oznacza to jednak braku innych problemów, wynikających z nieustannego rozwoju oraz z jego kontaktów z innymi językami, wobec których serbski był i pozostaje tradycyjnie otwarty. Dziś wzorem innych języków przyszło mu się konfrontować głównie z wpływami języka angielskiego. 1. Przykłady nowych tendencji językowych obserwowane we współczesnym języku serbskim 1.1. Glottofagia a globalizacja Problem globalizacji towarzyszy współczesnym społeczeństwom na co dzień. Wprawdzie przywykło się ją wiązać zwłaszcza z zagadnieniami dotyczącymi sfery gospodarki czy ekonomii, niemniej jednak dotknęła ona również lingwistyki. Obecnie bardzo wiele uwagi poświęca się relacjom językowym, stanowiącym jeden z aspektów stosunków pomiędzy narodami, społeczeństwami i państwami. Zagadnienia te, będące w centrum uwagi badań socjolingwistycznych, stanowią równocześnie przedmiot teoretycznych rozważań stosunkowo młodej dyscypliny nauki, którą jest lingwistyczna ekologia. Zakres jej zainteresowań został określony następująco: (...) ima za predmet odnos između određenog aspekta ljudske zajednice i njenog okruženja, pri čemu je specifično obeležje predmeta lingvističke ekologije očigledno odnos između jezika i okruženja u kojem jezik postoji i funkcioniše. 1 W ramach tej dyscypliny nauki pojawiło się znane od niedawna pojęcie, określone mianem glottofagii. Nazwa ta dotyczy pewnego rodzaju kolektywnego kulturowego i duchowego kanibalizmu, który nie został ukierunkowany na zniszczenie fizycznej substancji narodu, ale na najważniejsze w jego warstwie kulturowej, na zniszczenie języka. Glottofagia została określona jako prikriveni genocid oraz tihi jezički lapot. 2 Zjawisko to wydaje się być bardzo starym i zwykło się je wiązać z rozprzestrzenianiem się tzw. wielkich języków kosztem małych i średnich. Jednakże i te ostatnie żywią się np. swymi dialektami, czemu sprzyja wzrastająca urbanizacja. Tak więc lingwistyczna ekologia skoncentrowała swe badawcze zainteresowania na zagadnieniu relacji pomiędzy wielkimi i małymi językami i na ich otoczeniu, w które wchodzą (...) pre svega razni drugi jezici i određene društvene institucije, ali prema nekim mišljenjima i prirodni faktori, npr. geografski. Tome bi se morala dodati i pitanja zagađivanja jezika, bilo etičke prirode (npr. zloupotrebe jezika, koje u savremenim medijima dobijaju razme- 1 P. Piper, O velikim i malim jezicima u svetlu ligvističke ekologije, Filološki pregled, XXV/1998/1, s. 1. 2 Ibidem, s. 3. 396

re vrlo visokog stepena sofisticirane kriminalizovanosti), bilo estetičke prirode (potiskivanja poetske funkcije jezika prevashodno u sferu lepe književnosti, odnosno depersonalizovanje, depoetizovanje i naglašeno instrumentalizovanje jezika u većini drugih oblasti njegovog funkcionisanja) i dr. 3 Obserwacja obecnej sytuacji językowej w świecie pozwala na konstatację, iż większość populacji posługuje się najbardziej popularnymi językami, z których z uwagi na stopień upowszechnienia jednym z najczęściej używanych jest język angielski, pełniący funkcję międzynarodowego lingua franca. Jego zaś ingerencja wobec innych, małych języków powoduje ich modyfikacje, przekształcając mniej lub bardziej radykalnie obowiązujące w nich do tej pory standardy. 1.2. Zmodyfikowana fonetyka Bezpośrednią konsekwencją pojawienia się nowego, zapożyczonego słownictwa stało się zachwianie obowiązującego dotychczas, bardzo przejrzystego systemu fonologicznego, obejmującego 31 fonemów 25 spółgłosek i 6 samogłosek, wśród których znalazło się również zgłoskotwórcze r. Równocześnie z przyjmowaniem obcej leksyki pojawiają się w funkcji zgłoskotwórczej także inne sonany, np.: l i n (bicikl, džentlmen). Współczesny standard języka serbskiego znacznie odbiegł od rygorystycznych tradycyjnych norm językowych w zakresie występowania zarówno grup samogłoskowych, jak i spółgłoskowych. Dotychczasowe badania nad systemem fonetycznym języka serbskiego wykazały, iż na początku wyrazu obok grup spółgłoskowych złożonych z dwóch spółgłosek, utworzonych najczęściej poprzez zestawienie spółgłoski będącej obstruentem (spółgł. szczelinowe, zwarto-szczelinowe, zwarto-wybuchowe) i sonantu, np.: snaha, snažnost, šljivar, šnicla, snaga itp, bywają także zestawienia dwóch obstruentów, zdarza się to jednak znacznie rzadziej, np.: pčela, ptica, sto. Grupy złożone z trzech spółgłosek możliwe są tylko w następujących kombinacjach: obstruent + sonant + sonant, np.: smračiti, smrad, smršaviti lub w zestawieniach obstruent + obstruent + sonant, np.: strpati, zdrav, spremati, šmrk. Jeszcze większe ograniczenia dotyczą występowania grup sonantów. Jest to możliwe tylko w tym przypadku, kiedy na początku wyrazu występują wyłącznie spółgłoski v oraz m, np.: vlada, vlak, vlasnik, mnogo, mlakav, mlitavost itp. Trzy- lub czteroczłonowe grupy spółgłoskowe występują najczęściej wewnątrz wyrazów. Ta ostatnia możliwość jest spotykana głównie w wyrazach z sufiksem -stvo: vojvodstvo, gospodstvo, kumstvo, đavolstvo, poglavarstvo. Bywa, iż grupy spółgłoskowe są rozdzielone granicą morfemu. Z zagadnieniem tym pozostaje w ścisłym związku podział wyrazów na sylaby, który wyjaśnia 3 Ibidem, s. 1. 397

nam sposób tworzenia się grup spółgłoskowych w zależności od rodzaju występujących spółgłosek. Wspomniane już zmiany w dotychczasowej dystrybucji spółgłosek w grupach nastąpiły pod wpływem naporu obcej leksyki, który zaznaczył się w okresie powojennym i trwa nadal. W przejętych wyrazach możemy znaleźć najróżnorodniejsze połączenia spółgłoskowe, obce systemowi fonetycznemu języka serbskiego, np.: stj- (stjuardesa), -ksk- (ekskavator), -ftv- (softver), - mpj- (kompjuter), -nsn- (transnacionalan), -gst- (dragstor), -nsf- (transfer), - jtb- (skejtbord) itd. Dotychczasowe badania językoznawcze odnotowały istnienie przeszło 270 grup spółgłoskowych złożonych z trzech spółgłosek oraz około 40 z czterech 4, jedną zaś złożoną aż z pięciu spółgłosek. Zmiany w systemie spółgłoskowym dotknęły także sufiksów. Obok -st, - št, -zd, -žd, charakterystycznych dla języka serbskiego, pojawiły się zupełnie nowe, np.: -ks (kompleks, faks, hobist), -lm (film), -gl (singl, džingl), -tl (šatl), -id (humanoid), -ik (džojstik), -nk (džank), -rk (pačvork), -ft (draft), -nt (apstinent), -lt (kult, stelt), -rn (retern), -nd (bekgraund), -jk (brejk), -rt (ekspert) itd. Dotychczas potwierdzono istnienie 70 takich grup. 5 Pojawiające się ciągle nowe wyrazy, wymagają od osób nimi się posługujących umiejętności ich prawidłowego odczytywania. Dotyczy to m. in. skrótów pochodzących z języka angielskiego. W tym zakresie utrzymuje się tendencja, by nie przekształcać języka serbskiego w angloserbski i nie czytać skrótów po angielsku. I tu np. zamiast powszechnego, otwierającego strony internetowe www (dablju dablju dablju), będącego skrótem angielskiej syntagmy World Wide Web, sugeruje się jego odczytanie jako tri ve lub tri dupla ve, podobnie skrótu Kfor w miejsce Kafor lub Kejfor czy też nazwy nowych przekaźników informacji DVD jako de-ve-de lub devede zamiast di-vidi lub dividi. Jednak w przypadku CD i CD rom wymawia się te skróty jako ce-de i ce-de-rom, zaś rzeczownik kompakt mógłby służyć jako podstawa słowotwórcza do tworzenia np. przymiotnika kompaktni. 6 Współczesny standard języka serbskiego również w zakresie prozodii odbiega znacznie od ustalonego schematu. Jest ona systemem bardzo skomplikowanym i tworzą ją wysokość tonu poszczególnych głosek (rosnąca lub opadająca), ruchomy akcent muzyczny oraz różnice iloczasowe (zachowanie oboczności długich i krótkich samogłosek). Wyróżniamy w nim cztery akcentowane prozodemy i dwa nieakcentowane, których dystrybucja jest ściśle określona. Tak przedstawia się system idealny, opracowany przez Vuka Kara- 4 Zob. D. Petrović, Fonetika. [w:] Najnowsze dzieje języków słowiańskich, Srpski jezik. Opole 1996, s.106 107. 5 Tamże, s. 105. 6 Nazivi slova u ćirilici, Odluke odbora za standardizaciju srpskog jezika. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, s. 36. 398

džicia i uzupełniony przez Đ. Daničicia. Ze względu na ogromną różnorodność dialektów serbskiego obszaru językowego, większość jego terenu nie dostosowała się do powyższych norm. Obecnie napływ obcej leksyki spowodował kolejną znaczącą zmianę, tym razem dotyczącą dystrybucji akcentów. Klasyczny system rozkładu akcentów przestał obowiązywać. Dotyczy to akcentów opadających (dugosilazni i kratkosilazni), których położenie w wyrazie precyzyjnie określały normy serbskiej prozodii, a które coraz częściej spotykamy poza pierwszą sylabą. 1.3. Zjawisko analitycznej komparacji przymiotników i przysłówków We współczesnym języku serbskim można zaobserwować szerzące się zjawisko analitycznej komparacji przymiotników w miejsce przewidzianej standardem komparacji syntetycznej. Tendencję tę trudno uznać za nową, gdyż została ona odnotowana jeszcze w językach pochodzenia indoeuropejskiego, dla których jedną z charakterystycznych cech było stopniowanie syntetyczne. Jednak z czasem w wielu z nich było ono wypierane przez formy analityczne. Zjawisko to dotknęło również języka starogreckiego i nowogreckiego, a następnie łacińskiego, by rozszerzyć się na inne języki pochodzenia romańskiego. Kontakt zwłaszcza z językiem angielskim sprawił, iż w języku serbskim pojawiają się typowe dla niego konstrukcje, będące m. in. kombinacją obu typów stopniowań, np.: Gluma bi mogla da bude i delikatnija i kompleksnija, a svakako je morala biti više usaglašena sa...; Mnogo više otvoren, upućeniji, skloniji, svesniji... lub tylko analityczne: Za Ameriku, Balkan je još više udaljen..., Moram priznati da sam mnogo više zainteresovan, više sam svestan, više podređen... 7 W angielskim bierze również początek zjawisko coraz częściej występującego podwójnego komparatywu: Ljudima su više potrebnije... (L. Minčeta u NIN-u); (...) žena tuđa, za tobom sam više luđa (svakako zbog rime: biser pevaljke sa neke televizije); Kako je starija, sve je više razmaženija (profesor književnosti); (...) više uzrujaniji (...) nešto više gospodstveniji... (disertacija iz srpske književnosti). 8 Analityczna komparacja pojawia się także podczas tworzenia superlatywu. Dotyczy ona zwłaszcza form imiesłowów biernych. Czasem łączone są formy syntetyczne z analitycznymi, częściej jednak pojawiają się te ostatnie, np.: Tim putem se engleski, najrašireniji i najviše upotrebljavani internacionalni jezik...; (...) najviše hrabar potez... 9 7 D. Buntić, Analitička komparacija u srpskom jeziku. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, s. 8, 9. 8 Ibidem, s. 10. 9 Loco cit. 399

Zjawisko dotyczy także analitycznej komparacji przysłówka, np.: (...) trebalo je voditi više vešto...; mnogo više opasno..., a także form jego superlatywu, np.: najviše je meni teško... 10 1.4. Postępująca nominalizacja oraz ekspansja imiesłowów biernych Dla współczesnej normy języka serbskiego charakterystyczne jest zjawisko obserwowane również w innych językach europejskich, polegające na intensywnej nominalizacji. I tak powszechnie spotykane są wyrażenia typu: vršiti pripreme zamiast pripremati, biti od velikog uticaja (uticati), biti u širokoj upotrebi (široko se upotrebljavati) itp. Towarzyszy mu prawdziwa ekspansja imiesłowów biernych. Pojawia się szereg takich, które są używane w miejsce imiesłowów biernych znanych z innych języków słowiańskich, bądź europejskich. I. Grickat komentuje tę sytuację następująco: Tako se danas često govori posmatrani korpus problema, u smislu njegovog sadašnjeg, a ne pređašnjeg posmatranja. U tome se čine i dalji semantički koraci. U štampi se, npr., pojavila rečenica: Jeftiniji nakit, izuzev n a d a n o g većeg prometa, ne donosi nikakvu korist. To je za jezičkog stručnjaka gramatički prestup; ali je ipak nekakav simptom. Postalo je već novinarski kliše useljeni i neuseljeni stanovi, njihova su svojstva bila diskutovana i sl. Osim u ukalupljenom ili prosto lošem novinarskom slogu, ima te pojave i u knijževno pretencioznijim tekstovima: Sve je to zalepršano stotinama belih maramica. 11 Obok, wyliczając przykłady: ishitren, ispolitiziran, ispoetiziran, izraubovan, inkriminisan, primeren (okolnostima), izlizana (fraza), 12 dowodzi kolejnej tendencji tranzytywizacji czasowników. Równocześnie w języku codziennym mnożą się imiesłowy, których na próżno szukać w gramatykach: Uglavnom se to odnosi na particip prezenta. Po časopisima i knjigama sreću se izveštajući iskazi, određujuća komponenta, pripremajući aspekat sveta, krstareće rakete (...), brzo rotirajuće zvezde, nadilazeća kriza, oscilijuće čestice, totalizirajuća svest, misleće biće (...), jako privlačeća planeta ; pa i ovako: šireće opne gasa (prema širiti se). 13 Przykłady te świadczą o niewątpliwych przemianach, jakim ulega język i o odchodzeniu od dotychczasowych, obowiązujących w nim norm. 10 Loco cit. 11 I. Grickat, Naš standardni jezik kao pratilac opštih oblika kulture. [w:] Zbornik za filologiju i lingvistiku, XXVI/2, Novi Sad 1983, s. 92. 12 Ibidem, s. 93. 13 Ibidem, s. 94. 400

2. Feminizacja zawodów i konieczność stosowania politički korektnog govora Obecnie odnotowuje się tendencję do tworzenia wyrazów będących nazwami profesji wykonywanych przez kobiety. Obserwowane w tej dziedzinie zmiany pozwalają przypuszczać, iż wzbogacanie słownictwa będzie się odbywało spontanicznie, w miarę pojawiających się w tym zakresie potrzeb. Zjawisku temu towarzyszy jednak inny problem, którym jest równouprawnienie językowe, znacznie komplikujące sytuację. Wprowadzenie przez TV pojęcia PK jezika (jezik potičke korektnosti) wywołało burzę w społeczeństwie serbskim i falę bardzo złośliwych komentarzy. Przytoczony poniżej, najlepiej obrazuje nonsensowność pomysłu i dowodzi, iż język nie jest podatny na oddziaływanie odgórnych nacisków. (...) Reč koja je danas PK jeste - rod. Jer, pol je, kako nam objašnjavaju, biološka kategorija i podrazumeva binarnu strukturu, dok rod afirmiše ideju socijalne konstrukcije i uključuje sve vrste polnog opredeljenja. Nezgoda je jedino što se žreci PK nikako ne mogu dogovoriti koliko tačno ima rodova. U doba kada smo išli u gimnaziju postojali su heteroseksualci (muškarci i žene) i homoseksualci (m. i ž.). Pre pedesetak godina podučeni smo da je PK izraz za ove druge gej i lezbo osobe. Taman smo i to savladali, kad žreci PK skovaše izraz GLBT osobe. Skraćenica GLBT označava gej, lezbo, biseksualni i transseksualni rod. Dobro, naučismo i to, kad, ne lezi vraže, javiše se i druge kategorije koje zahtevaju inkluziju. Otvorite Vikipediju pod GLBT i videćete da se toj skraćenici sada dodaje i Q za queer (znaju samo da nisu heteroseksualni, ali nisu sigurni šta su), zatim A za aseksualne (asexual), T za one sa dvostrukim identitetom (two spirit), I za one čiji je seksualni identitet negde između (intersexial), P za panseksualne (pansexual), O za omniseksualne (omnisexual) itd. Politički sasvim korektna skraćenica glasila bi GLBTUADIPO, ali i to nije garancija da neko nije izostavljen. 14 3. Zagrożona cyrylica Przejawem wspomnianej już glottofagii może być również zagrożenie dla rodzimego pisma. Z taką sytuacją mamy już od dawna do czynienia w stosunku do serbskiej cyrylicy. Do wybuchu II wojny światowej cyrylica była uważana za alfabet serbski, o czym pisał m. in. w swej gramatyce jeden z najsłynniejszych ówczesn- 14 S. Antonić, Govorite li PK jezik?, (2008-04-23),http://www.politika.co.yu/pogledi/Slobodan- Antonic/t44565.lt.html 401

ych językoznawców A. Belić: A pišu li svi Jugosloveni samo ćirilicom? Pišu li njome i naša braća Hrvati i Slovenci? Ne, oni pišu drukčijim pismom latinicom. Kao što vidite, mi Jugosloveni imamo dva pisma: mi Srbi služimo se starim slovenskim pismom, ćirilicom, koja je sastavljena po smrti sv. braće Ćirila i Metodija, a preuredio je za naš jezik Vuk Karadžić; međutim, braća Hrvati i Slovenci primili su latinsko pismo, latinicu, koju je preuredio Vukov savremenik Ljudevit Gaj. 15 Natomiast w okresie powojennym cyrylica została obdarzona różnorodnymi określeniami jako pismo: zastarelo, prostačko, nazadno, seljačko, nacionalističko, fašističko. 16 Należy podkreślić, iż Serbowie jako jedyny naród na świecie, przyjęli równoprawność dwóch alfabetów, co okazało się największym niebezpieczeństwem dla samej cyrylicy. Wystarczy tylko spojrzeć na reklamy towarzyszące przechodniowi po serbskich ulicach, by stwierdzić, że gdzieś się zapodziała. Stidljivo, tek kao za ukras, među hiljadama rogobatnih skraćenica i imena s pretencioznim sufiksima company, group, commerc koja uzgred, ništa ne znače, pronaći ćete poneku srpsku reč. A o ćirilici u samom nazivu firme to je tek za gusle. Stranci, kojih ih je sve više na ulicama Beograda, Novog Sada i ostalih srpskih gradova, u Srbiji se osećaju odlično, kao kod kuće. Velike svetleće reklame, natpisi firmi, fensi prodavnica, butika i kafića, sve na engleskom, kao da su u Memfisu, a ne na Balkanu. 17 Problem cyrylicy pozostaje otwarty, zwłaszcza w tej chwili, gdy przygotowywana jest nowa konstytucja. Proponowane są w niej dwa warianty rozwiązań, zależnie od zgłaszających je partii politycznych. Jeden mówi, iż urzędowym językiem w kraju jest język serbski, a pismem cyrylica, drugi zaś powraca do dwóch alfabetów: cyrylicy i łacinki. Tymczasem pojawił się innowacyjny i zarazem bardzo kontrowersyjny projekt znanego lingwisty M. Šipki, dotyczący udoskonalenia łacinki i dostosowania jej do potrzeb współczesnego standardu języka serbskiego. Przewiduje zamianę dwuznaków (dygrafów) dž, lj oraz nj odpowiadającymi im pojedynczymi znakami (monografami). Swoją propozycję autor motywował jedynie potrzebą i możliwością doskonalenia serbskiej łacinki w myśl zasady, by jednemu grafemowi odpowiadał jeden fonem, podobnie jak w cyrylicy. U nizu razloga koje iznosi u korist ove promene, dr Šipka na prvom mestu navodi lingvistički i podseća da je sadašnja latinica kojom se služe Hrvati i Muslimani (Bošnjaci), a u velikom broju i Srbi i Crnogorci, nastala u 19. stoleću 15 A. Belić, A. Žeželj, Gramatika srpskohrvatskog jezika za I razred srednjih škola, Beograd 1940, s. 10. 16 D. Zbiljić, Sadašnjost i budućnost srpske ćirilice. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, s. 20. 17 Tema nedelje: Odumiranje ćirilice., (2008-04-16), http://www.politika.co.yu/rubrike/ Temanedelje/Odumiranje-cirilice/t323l.1t.html 402

kao rezultat Gajevih reformi, po ugledu na zapadnoslovenska latinička pisma, pre svih češko. Od inovacija Đure Daničića ostalo je samo slovo đ. 18 4. Troska o język i jej przejawy Wprawdzie o założeniu Rady lub Komisji ds. języka (jeszcze wówczas) serbsko-chorwackiego zaczęto mówić w 1978 r., jednakże względy natury politycznej sprawiły, że nigdy zamiar ten nie został sfinalizowany. Nastąpiło to niemal dziesięć lat później, w 1997 r., w zupełnie odmiennych okolicznościach. Z inicjatywy członków SANU powstał Odbor za standardizaciju srpskog jezika, a jego założycielami były: Akademie Nauk Serbii, Czarnogóry i Republiki Serbskiej, Institut za srpski jezik w Belgradzie, Matica srpska oraz większość wydziałów filologicznych. W nieco później przyjętym programie zapisano, iż jego głównym celem jest sistematsko normiranje srpskog jezika, s ekavskim i ijekavskim izgovorom, sveobuhvatno i u pojedinostima, i izrada odgovarajućih dokumenata i priručnika. Już wówczas założono, iż Odbor niti želi niti ima mogućnosti da svoje odluke nameće bilo kome: on nije zakonodavni ni administrativni organ, nego naučno i savetodavno telo. 19 Lingwiści są świadomi aktualnej sytuacji języka serbskiego i stopnia jego znajomości wśród serbskiego społeczeństwa. Winą za to obarcza się przede wszystkim system edukacji, która zajęcia dotyczące gramatyki języka ojczystego przewiduje jedynie na etapie szkolnictwa podstawowego, by później zajmować się wyłącznie zagadnieniami literatury, co prowadzi w konsekwencji do całkowitego braku właściwego wykształcenia językowego wśród młodych ludzi. Ponadto zewsząd płynące przykłady złych nawyków językowych prowadzą do bardzo poważnego zachwaszczenia współczesnego języka serbskiego. Należy jednak podkreślić, iż podejmowane są nad wyraz cenne inicjatywy, mające na celu aktywne działanie zapobiegające wprowadzaniu i utrwalaniu się negatywnych wzorców językowych. Służy temu np. internetowy poradnik językowy Politike oraz niemal cotygodniowa rubryka Jezik zamieszczona w NIN-e, prowadzona przez prof. I. Klajna. Na ostateczny kształt obu wpływa korespondencja czytelników, którzy dzielą się swymi uwagami, wątpliwościami, czasem komentarzami z autorami obu poradników, a tym samym z innymi czytelnikami. Świetny to pomysł i wart upowszechnienia, gdyż w ten sposób można dotrzeć do bardzo szerokiego grona odbiorców i przekazać im 18 Kultura: Srpska latinica kao ćirilica., (2008-04-16), http:/www.politika.co.yu/rubrike/kultura/srpska-latinica-kao-cirilica.1t.html 19 I. Klajn, Normativna lingvistika u Srbiji danas. [w:] Bosansko Hrvatski Srpski, Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, Wiener Slawistischer Almanach, Sonderband 57, Wien 2003, s. 125. 403

tą drogą spory zakres wiedzy lingwistycznej. Oto tylko przykład korespondencji nadesłanej przez jednego z czytelników, dotyczącej przenikających do języka serbskiego kroatyzmów. Zwrócił on uwagę na następujące błędy: spasio umesto spasao, upala umesto zapaljenje, ovisan umesto zavisan, oprost umesto oproštaj, rasveta umesto osvetljenje, napokon umesto najzad... Ima toga još mnogo, ali da spomenem i reč doba. Ta reč je srednjeg roda u srpskom jeziku, pa se ne može reći da je neko u srednjoj dobi. Tako govore Hrvati, ne mi. Ten sam korespondent napiętnował również inne: Tu se ukazuje na neke već klasične jezičke greške, kao igrač odmara zbog povrede (umesto: igrač se odmara), ili stilske greške kao kvalitetan igrač. Jedna prevodilačka greška (...): u članku prevedenom sa engleskog pominju se smrtonosne male boginje - a smrtonosne su VELIKE boginje (variole), iako se na engleskom zovu male (smallpox). W tym też artykule pojawiły się wyszczególnione błędne formy typu: možda prođu, možda uspeš, možda bude dobro (umesto: možda će proći, možda ćeš uspeti, možda će biti dobro), stanowiące przykłady wpływu języka chorwackiego na serbski, których jest bez liku. 20 Rubryka prof. Klajna służy również objaśnieniu nowych wyrazów, najczęściej obcego pochodzenia, np. anglicyzmu mobing, ale też bezlitośnie krytykuje przykłady tzw. języka serboangielskiego naših TV prevodilaca, koji pitaju Šta je tvoj problem? (umesto Šta je tebi? ) i U čemu je poenta? (umesto Čemu to? ). Ne da fabričke marke pretvaramo u brendove, šminku u mejkap, a da planove implementiramo umesto da ih ostvarujemo. Da ne poenglezimo i druge strane jezike, kao prevodilac serije Vetrovi rata odnosno Rat i sećanje na RTS-u. Nemačko prezime Štoler tu je postalo Stoler (jer tako izgovaraju Amerikanci), nemačko prezime Von Roon pretvoreno je u Fon Run (mada tu i američki spiker izgovara pravilno Fon Ron: verovali ili ne, ima jezika gde se dva o NE čitaju kao u ). Vrhunac je dostignut pre neko veče, s bitkom kod Voterlua. Srećom, Napoleon, pomenut u istoj rečenici s Vaterloom, nije postao Nepoulion! 21 Sygnalizowane błędy językowe świadczą o tym, iż w społeczeństwie serbskim nie zanikła całkowicie wrażliwość językowa, ale sytuację w tym zakresie trudno określić mianem zadowalającej. Dla ocenienia stanu kultury językowej w Serbii posłużę się następującym cytatem: Zapuštenost srpske govorne kulture mogla bi se posmatrati kao lice ili naličje zapuštenosti srpskog naroda na početku 21. veka i u mnogo čemu drugom, kao odraz njegove duhovne, kulturne, zdravstvene, demografske, političke i svake druge zapuštenosti. Od nekog ko živi zapušten i bolestan u ruševnoj kući bez broja, razva- 20 I. Klajn, Možda prođu, Kroatizmi u srpskom: razlog za uzbunu, ili normalni međujezički kontakti? [w:] NIN, 20/05/04, s. 49. 21 I. Klajn, Francuska bolest. [w:] NIN, 26/02/04, s. 43. 404

ljene ograde i kapije, od milostinje bogatih suseda i onoga što mu deca naprose po svetu... ne može se očekivati da govori biranim rečima, istančanim stilom i milozvučnim glasom. Narodu koji je preživeo sve ono što su Srbi preživeli i što preživljavaju od početka devedesetih godina do danas... ne sme se previše zamerati ako ponekad posustaje u... negovanju jezika. Lingvisti bi poslednji imali pravo da na to zaborave... 22 Literatura: Antonić, S.: Govorite li PK jezik?, (2008-04-23), http://www.politika.co.yu/pogledi/- Slobodan-Antonic/t44565.lt.html Belić, A., Žeželj, A.: Gramatika srpskohrvatskog jezika za I razred srednjih škola, Beograd 1940. Buntić, D.: Analitička komparacija u srpskom jeziku. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, str. 7 1. Grickat, I.: Naš standardni jezik kao pratilac opštih oblika kulture. [w:] Zbornik za filologiju i lingvistiku, XXVI/2, Novi Sad 1983, str. 81 99. Klajn, I.: Normativna lingvistika u Srbiji danas. [w:] Bosansko Hrvatski Srpski, Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, Wiener Slawistischer Almanach, Sonderband 57, Wien 2003, str. 123 34. Klajn, I.: Francuska bolest. [w:] NIN, 26/02/04, str. 43. Klajn, I.: Možda prođu, Kroatizmi u srpskom: razlog za uzbunu, ili normalni međujezički kontakti? [w:] NIN, 20/05/04, str. 49. Kultura: Srpska latinica kao ćirilica., (2008-04-16), http:/www.politika.co.yu/rubrike/kultura/srpska-latinica-kao-cirilica.1t.html Miodońska, L.: Współczesny standard języka serbskiego, Bielsko-Biała 2006. Nazivi slova u ćirilici, Odluke odbora za standardizaciju srpskog jezika. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, str. 36. Petrović, D.: Fonetika. [w:] Najnowsze dzieje języków słowiańskich, Srpski jezik. Opole 1996, str. 87 110. Piper, P.: O velikim i malim jezicima u svetlu ligvističke ekologije, Filološki pregled, XXV/1998/1, str. 1 14. Tema nedelje:odumiranje ćirilice., (2008-04-16), http://www.politika.co.yu/rubrike/temanedelje/odumiranje-cirilice/t323l.1t.html Zbiljić, D.: Sadašnjost i budućnost srpske ćirilice. [w:] Jezik danas, VIII/19-20, Novi Sad 2004, str. 19 23. 22 P. Piper, Slovo o jeziku. [w:] Jezik danas, 16, 2002.; cyt za: I. Klajn, Normativna lingvistika u Srbiji danas. [w:] Bosansko Hrvatski Srpski, Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, Wiener Slawistischer Almanach, Sonderband 57, Wien 2003, str. 132. 405

Lilianna MIODOŃSKA THE CONTEMPORARY SERBIAN LANGUAGE AND THE DILEMMAS OF ITS USERS Summary The Serbian language, which has preserved its around 200-year old continuation, nowadays is confronting problems which result from the influence of other languages, above all English. Its interference in small languages, comprising the Serbian language, causes numerous modifications that transform the so far binding standards to a more and less significant degree. Shaking the existing phonological system and evoking radical changes in scope of prosody are the results of the introduction of the new, borrowed vocabulary. Moreover, we can observe progressive nominalisation and expansion of passive participles. The issue of systematic expulsion of the native writing cyrylics has also been noted down. That is a classic manifestation of glottofagia, which constitutes an example of the cultural canibalism prepared to destroy what is most important in the cultural sphere of a given country its language. The normalisation of the contemporary Serbian language is watched by Odbor za standarizaciju srpskog jezika. Apart from that, esteemed initiatives have been taken to actively counteract introducing and entrenching negative language patterns. Among other things, they are the adequate language guides in magazines and the websites that are devoted to settling current linguistic problems. 406