JĘZYK MOLIZAŃSKICH CHORWATÓW JAKO PRZYKŁAD DAWNEGO SZTOKAWSKIEGO SYSTEMU Jezik moliskih Hrvata kao primjer davnog štokavskog sistema

Transkrypt

1 Krzysztof FERUGA, Emil TOKARZ Bielsko-Biała '282 JĘZYK MOLIZAŃSKICH CHORWATÓW JAKO PRZYKŁAD DAWNEGO SZTOKAWSKIEGO SYSTEMU Jezik moliskih Hrvata kao primjer davnog štokavskog sistema Język molizańskich Chorwatów stanowi obecnie źródło informacji dla wielu językoznawców, ze względu na ogromną liczbę zachowanych do dnia dzisiejszego archaicznych form leksykalnych i gramatycznych, które już dawno wyszły z użycia na terenie Macierzy. Genetycznie wywodzi się z zachodnich ikawskich dialektów sztokawsko-timockich charakteryzujących się starą nowosztokawską akcentuacją i izoglosami /št/ i /žd/. Język ten był przekazywany z pokolenia na pokolenie tradycją mówioną i dopiero w początkowych latach XXI wieku zauważyć można zintensyfikowaną działalność normatywną. Powstające obecnie próby normalizacji języka molizańskich Chorwatów mają na celu przede wszystkim uchronić go przed całkowitą italianizacją. Słowa klucze: Chorwaci, Molise, sztokawski, molizańsko-chorwacki, językoznawstwo Słowianie południowi stosunkowo późno przybyli na Półwysep Bałkański skutecznie go opanowując i tworząc nowe struktury społeczno-polityczne, jednocześnie zmieniając układ sił w tej części świata. Znaczna ich część od samego początku do lat 90. XX wieku, nieustannie czyniła starania o własną, wyrazistą pozycję w europejskiej przestrzeni polityczno-społeczno-kulturowej mając w swej tradycji okresy wspaniałej świetności, jak i bolesne upadki. Dopiero zmierzch XX wieku przyniósł im nowe, dotychczas nieosiągalne, możliwości. W wielowiekowej historii słowiańskich narodów, a zwłaszcza języków i organizacji społeczno-politycznych, nie było tak dogodnego okresu, w którym zrealizowały się właściwie wszystkie ich pragnienia i marzenia. Upadek totalitarnych systemów politycznych faszyzmu, a później komunizmu z jednej strony i integracja najbogatszych, demokratycznych narodów zachodnioeuropejskich, w ramach struktur Unii Europejskiej, z drugiej, zachwiały istniejący po II wojnie światowej pojałtański porządek. Równoczesność tych procesów spowodowała natychmiastową realizację tendencji to- 337

2 żsamościowych, które chciano usankcjonować jasnym statusem ustrojowym w europejskich strukturach politycznych. Wprawdzie po upadku faszyzmu większość narodów słowiańskich znalazła się w zasięgu, w jakimś sensie zróżnicowanych, ale totalitarnych, systemów komunistycznych (np. Bułgaria czy SFRJ), posiadając, często teoretycznie, możliwości własnego rozwoju, praktycznie była podporządkowana konkretnej ideologii. Zmuszało to do stosowania określonej polityki, w tym i językowej, dając znacznej części z nich, nierówne szanse. Żyjąc w strukturach wielonarodowych były one podporządkowane ideologii tzw. internacjonalizmu preferującej jeden, silniejszy naród i co za tym idzie jeden język (serbsko-chorwacki), pełniący funkcję ponadnarodowego środka komunikacji, nie uwzględniając w dostatecznym stopniu potrzeby tożsamościowe pozostałych narodów czy grup etnicznych. Powstanie nowych organizmów społeczno-politycznych po upadku komunizmu, w miejsce starych systemów, wytworzyło m. in. nową sytuację komunikacyjną, mającą zdecydowany wpływ na status współczesnych języków słowiańskich. W czasie, kiedy najbogatsze kraje Zachodniej Europy forsowały ideę ponadnarodowej integracji, łącząc się w struktury Unii Europejskiej, słowiańskie narody pośpiesznie finalizowały procesy odwrotne, tworząc, czasami w ekstremalnych warunkach (wojna domowa na Bałkanach), nowe struktury unitarne, gdzie język narodowy, kultura czy nawet wyznanie stanowiły ważny element dezintegracyjny. Tymczasem osłabienie systemu komunistycznego, powstanie w Polsce Solidarności, zburzenie muru berlińskiego i zjednoczenie Niemiec zmieniło zasadniczo polityczny obraz Europy. W Socjalistycznej Federacyjnej Republice Jugosławii poszczególne republiki zaczęły powoli, ale systematycznie kwestionować istniejącą koncepcję struktury federalistycznej państwa i to na różnych poziomach. Rozwiązania proponowane i stosowane przez jugosłowiańską armię, oprócz zniszczeń, licznych ofiar i nienawiści, nie przyniosły żadnych sensownych zmian. W konsekwencji istniejąca do tej pory południowosłowiańska federacja rozpadła się na unitarne państwa, gdzie język rodzimy stał się oficjalnym środkiem komunikacji we wszystkich sferach życia społecznego (por. języki bośniacki, chorwacki, słoweński, serbski i macedoński). Nieco inna sytuacja wytworzyła się w Czarnogórze. 1 Jednak po 2006 roku Czarnogórcy poszli śladem pozostałych byłych republik doprowadzając, pod wpływem pozytywnego plebiscytu, do realizacji zmian politycznych, społecznych i językowych. 2 1 Nikčević V. (1997): Crnogorski jezik. Geneza, tipologija, razvoj, strukturne osobine, funkcije. T. II (od do 1995 godine). Matica crnogorska. Cetinje. 2 Brom P. (2007): Czarnogórski standard wobec zróżnicowania językowego południowej Słowiańszczyzny. Wyd. ATH, Bielsko-Biała. 338

3 Zasadnicze zmiany w istniejących systemach językowych doprowadziły do powstania nowych standardów językowych, które w konsekwencji zostały uznane za języki urzędowe nowopowstałych państw. Języki, które na tym terenie stanowiły element politycznej walki, w relatywnie krótkim czasie zaczęły ulegać znacznym przeobrażeniom wewnętrznym, pogłębiając zróżnicowanie w procesie społecznego porozumiewania się. Nagle powstało zapotrzebowanie nanoszenia rozmaitych zmian, które powodowałyby zauważalne różnice między bliskimi sobie językami. Zintensyfikowanie tego typu zjawisk spowodowane były niewątpliwie złymi doświadczeniami z przeszłości, szczególnie wojennymi, oraz wyrazem samodzielności w każdym zakresie. 3 (E. Tokarz, 2004). Obecnie w miejsce dawnej Jugosławii (SFRJ) powstało siedem nowych organizacji pañstwowych: 1. Republika Serbii z Metohiją i Wojwodiną z urzędowym językiem serbskim, 2. Republika Czarnogóry - z językiem czarnogórskim 4 ; 3. Republika Chorwacji z Istrią i Dalmacją - z językiem chorwackim; 4. Republika Bośni i Hercegowiny - z językami: bośniackim, serbskim i chorwackim; 5. Republika Słowenii - z językiem słoweñskim, 6. Republika Macedonii - z językiem macedoñskim oraz ostatnio wyodrębniająca się Republika Kosowska z językiem albańskim. Wszystkie wymienione języki są oficjalnymi i urzędowymi z bogatą tradycją literacką. Ich zró nicowanie jest oczywiste i nie mo na go zakwestionować pod adnym względem, tym bardziej, i jest to proces ywy i dokonywane zmiany mają na celu kształtowanie odrębych języków. Koncepcja ka dej z tych norm jest inna, a ich odmienność wynika z ró nych uwarunkowañ i zale y od wielu czynników. Tak więc z serbsko-chorwackiego obszaru językowego genetycznie pochodzącego ze sztokawskiej grupy językowej wyodrębniły się cztery standandardy: bośniacki, chorwacki, czarnogórski i serbski. Do nich należy zaliczyć także język molizańskich Chorwatów, najmniejszej chorwackiej diaspory, posiadającej specyficzny status ze względu na swoje uwarunkowania geograficzne jak i historię rodzimego języka. Molizańscy Chorwaci zamieszkujący 3 wioski w regionie Molise (południowe Włochy) stanowią interesujący przykład społeczności oddalonych od Macierzy i egzystujących wśród narodów i kultur niesłowiańskich. Przodkowie ich przedostali się na nowe tereny mniej więcej w XVI w., starając się zachować swoją tożsamość słowiańską, mimo przerwania więzi z Macierzą. 3 Tokarz E. (2004): Zróżnicowanie językowe Słowiańszczyzny w kontekście integracji Unii Europejskiej. Idee wspólnotowe Słowiańszczyzny. Red. A. W. Mikołajczak, W. Szulc, B. Zieliński. Poznań, s Obecnie Czarnogórcy zmienili obowiazującą Ustawę z 1992 r. stwierdzającą, i językiem urzędowym w Czarnogórze jest język serbski (...) jezik Crnogoraca naziva se srpski (...) sankcjonującą rodzimy język urzędowy - czarnogórski. 339

4 Do dnia dzisiejszego walczą o swoje przetrwanie, chcąc utrzymać słowiańską kulturę i język, rozwijający się w odmiennym środowisku, w innych warunkach sąsiedzkiej kohabitacji, broniąc się przed licznymi zagrożeniami cywilizacyjnymi. W chwili obecnej ludności mówiącej na našo, językiem molizańsko-chorwackim, trudno jest jednoznacznie określić. Według oficjalnego spisu ludności z 1991 roku molizańskich Chorwatów było (w XVII wieku ok. 7-8.tys.). Obecnie nikt podobnej statystyki nie prowadzi. Sądzi się, że żywą aktywność językową można spotkać u około mieszkańców, co wynika z ich sytuacji społecznej. Na terenie tych trzech miejscowości nie prowadzi się nieomalże żadnej poważnej działalności gospodarczej. Starsza ludność żyje z niewielkich emerytur lub rent, trudniąc się jednocześnie rolnictwem (uprawa oliwek, winnej latorośli i zbóż), zaś aktywni zawodowo dojeżdżają do pobliskich miasteczek (Termoli, San Salvo, i in.), młodzież zaś jest zmuszona kształcić się w szkołach ponadpodstawowych i wyższych poza swoim miejscem zamieszkania. Wiąże się to ze znacznym odpływem ludności wiekowo stosunkowo młodej, dochodzi do częstych małżeństw mieszanych, a współczesny styl życia i mass-media, kościół, który jest wyłącznie włoski (duchowni i język używany w nabożeństwach) oraz bilingwizm wszystkich mieszkańców czynią wielkie spustoszenia w tożsamości, szczególnie wśród młodych ludzi. Zagrożenie pełnej romanizacji niewątpliwie istnieje. Sam język jeszcze do niedawna był przekazywany tradycją ustną. Niewiele jest zabytków zaświadczających go. Pisana literatura w tym języku właściwie nie istniała. Język tych trzech molizańsko-chorwackich miejscowości nie jest jednolity, istnieją rozmaite różnice, przede wszystkim w zakresie leksyki. Język molizańskich Chorwatów genetycznie wywodzi się z zachodnich ikawskich dialektów sztokawsko-timockich charakteryzujących się starą nowosztokawską akcentuacją i izoglosami /št/ i /žd/, choć w jego strukturze występuje wiele elementów czakawskich. 5 Czakawizmy zostały prawdopodobnie odziedziczone z czasów bliskiego sąsiedztwa okresu ucieczek przed wojskami tureckimi na zachód w kierunku wybrzeża Morza Adriatyckiego. Od momentu przybycia Słowian na nowe tereny osiedleńcze w środkowo-południowej części Włoch język przybyłych Słowian rozwijał się w specyficznych warunkach i okolicznościach, skutecznie izolowany od Macierzy, w najbliższym, niesłowiańskim sąsiedztwie. Był więc narażony na intensywne procesy dezintegracyjne, tracąc z czasem wiele elementów rodzimych, począwszy od poziomu fonetyczno-fonologicznego przez morfologiczny po syntaktyczny i przede wszystkim leksykalny. Zachowano więc wiele cech dawnego języka starochorwackiego, którym posługiwali się przodkowie molizańskich Cho- 5 Por. Hozjan S., Piccoli A.: Sociolingvistički status moliškega hrvatskega jezika danas. [w:] Ali tagliate. Parole di libro incompiuto. Vasto, s

5 rwatów, jeszcze przed przesiedleniem się w regiony południowych Włoch, oraz języków włoskiego i abruzyjsko-molizańskiego. Język był przekazywany z pokolenia na pokolenie tradycją mówioną i dopiero w początkowych latach XXI wieku zauważyć można zintensyfikowaną działalność normatywną. Powstały w tym czasie pierwsze słowniki i gramatyki. 6 Na obecny stan języka molizańskich Chorwatów ogromny wpływ wywarł język włoski, którego formy gramatyczne i leksykalne zostały częściowo zaaprobowane przez chorwackich mieszkańców tych trzech wiosek. Najwięcej zapożyczeń z języka włoskiego można spotkać na poziomie leksyki, a dotyczą one np. nazw miesięcy, określenia stopnia pokrewieństwa, liczebników itp., oraz składni. Część włoskich wyrazów została zeslawizowana. Również w formach gramatycznych spotkać możemy wpływy języka włoskiego, które widoczne są głównie we wspomnianych już formach liczebnikowych, w sposobie stopniowania przymiotników itp. Powstające obecnie próby normalizacji języka molizańskich Chorwatów mają na celu przede wszystkim uchronić go przed całkowitą italianizacją. Mieszkańcy Filića, Kruča i Mundimitra coraz bardziej dostrzegają, iż bez jakichkolwiek działań, mogą z biegiem czasu utracić swoją narodową tożsamość. Na co dzień używają języka włoskiego, oglądają włoską telewizję, czytają włoskie gazety itd. Dla wielu molizańskich Chorwatów słowa wypowiedziane przez Nicolę Neri w drugiej połowie XVIII wieku: Nemojte zabit naš lipi jezik! stały się mottem zachęcającym do działania na rzecz zachowania własnej kultury i tradycji, a przede wszystkim języka. Język molizańskich Chorwatów stanowi obecnie źródło informacji dla wielu językoznawców, ze względu na ogromną liczbę zachowanych do dnia dzisiejszego archaicznych form leksykalnych i gramatycznych, które już dawno wyszły z użycia na terenie Macierzy. Może on być także inspiracją powrotu standardu chorwackiego do źródeł. 6 Por. Sammartino A. (2004): Grammatica della lingua Croatomolisana / Gramatika moliškohrvatskoga jezika. Fondazione Agostina Piccoli. Profil International. Montemitro-Zagreb; Piccoli A., Sammartino A., (2000): Dizionario dell idioma croato-molisano di Montemitro / Rječnik moliškohrvatskoga govora Mundimitra. Fondazione Agostina Piccoli. Matica Hrvatska. Montemitro-Zagreb; Breu W., Piccoli G., (2000): Dizionario croato molisano di Acquaviva Collecroce. Dizionario plurilingue della lingua slava minoranca di provenienza dalmata di Acquaviva Collecroce in Provincia di Campobasso, dizionario, registri, grammatica, testi.campobasso. 341

6 Bibliografia: Breu W., Piccoli G., (2000): Dizionario croato molisano di Acquaviva Collecroce. Dizionario plurilingue della lingua slava minoranca di provenienza dalmata di Acquaviva Collecroce in Provincia di Campobasso, dizionario, registri, grammatica, testi.campobasso. Brom P., (2007): Czarnogórski standard wobec zróżnicowania językowego południowej Słowiańszczyzny. Wyd. ATH, Bielsko-Biała. Hozjan S., Piccoli A., (1999): Sociolingvistički status moliškega hrvatskega jezika danas. [w:] Ali tagliate. Parole di libro incompiuto. Vasto. Nikčević V., (1997): Crnogorski jezik. Geneza, tipologija, razvoj, strukturne osobine, funkcije. T. II (od do 1995 godine). Matica crnogorska. Cetinje. Piccoli A., Sammartino A., (2000): Dizionario dell idioma croato-molisano di Montemitro / Rječnik moliškohrvatskoga govora Mundimitra. Fondazione Agostina Piccoli. Matica Hrvatska. Montemitro-Zagreb. Sammartino A., (2004): Grammatica della lingua Croatomolisana / Gramatika moliškohrvatskoga jezika. Fondazione Agostina Piccoli. Profil International. Montemitro-Zagreb. Tokarz E. (2004): Zróżnicowanie językowe Słowiańszczyzny w kontekście integracji Unii Europejskiej. Idee wspólnotowe Słowiańszczyzny. Red. A. W. Mikołajczak, W. Szulc, B. Zieliński. Poznań. Krzysztof FERUGA, Emil TOKARZ THE LANGUAGE OF MOLISE CROATS AS AN EXAMPLE OF THE EARLIER SHTOKAV SYSTEM Summary The language of Molise Croats serves as a source of information for a lot of linguists nowadays. This is because of a huge number of preserved archaic lexical and grammatical forms, which have not been used in the motherland for a long time now. The language of Molise Croats genetically derives from the Western Ikavian Shtokavian-Timocki dialects, which are characterized by the old New Shtokavian accentuation and the isoglosses /št/ and /žd/. This language has always been passed down from generation to generation through speaking and only at the beginning of the XXIst century can the intensified normative activities be noticed. Nowadays, there are attempts to normalize the language of Molise Croats. The objective of these attempts is to protect the language from total Italianization. 342