ROZDZIAŁ I PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 1 Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Zielonogórski Faculty of Medicine and Health Sciences, University of Zielona Góra 2 Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski Faculty of Biological Sciences, University of Zielona Góra RYSZARD ASIENKIEWICZ 1, ARTUR WANDYCZ 2 Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego Age of menarche and level of morphofunctional development of female students of the University of Zielona Góra Słowa kluczowe: dojrzewanie, studentki, rozwój fizyczny i motoryczny, korelacje, charakterystyka porównawcza Key words: maturation, female students, physical and motor development, correlations, comparative characteristics. WSTĘP Menarche jest cechą o silnym uwarunkowaniu genetycznym i wysoce ekosensytywną, szczególnie na warunki życia [1,5,18]. Duże zróżnicowanie wieku pierwszego miesiączkowania związane jest z wielkością zamieszkiwanego środowiska, dzietnością rodziny, poziomem wykształcenia rodziców, zamożnością rodziny [5]. Pojawienie się pierwszej miesiączki jest charakterystycznym momentem dla dziewcząt informującym o wejściu w ostatnią fazę pokwitania (około roku po skoku pokwitaniowym) kończąc dojrzewanie płciowe [30]. Jak pisze Wilczewski [29], wiek menarche jest czułym miernikiem interakcji zachodzących pomiędzy środowiskiem a rozwijającym się pod jego wpływem organizmem młodych dziewcząt. Wyniki badań wschodniego regionu Polski prowadzonych w latach 1987-2007 wskazują na akcelerację wieku menarche analizowanych środowisk zamieszkania (wieś, małe miasto, duże miasto. W badaniach stwierdzono również zależność odwrotnie proporcjonalną kategorii wykształcenia rodziców z wiekiem menarche - przeciętne dojrzewania dziewcząt obniżały się wraz z podnoszeniem poziomu edukacyjnego matki i ojca. Wiek pierwszej miesiączki badanych dziewcząt obniżał się także wraz ze zmniejszeniem liczby dzieci w rodzinie, najpóźniej dojrzewały z rodzin wielodzietnych, natomiast najwcześniej jedynaczki [29].
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA Wyniki badań studentek WSP w Zielonej Górze odnoszące się do czasu dojrzewania [27.] wskazują, że wcześnie dojrzewające są przeciętnie najniższe, najlżejsze i najmniej otłuszczone. Studentki późno dojrzewające wyróżniały się wśród rówieśniczek przeciętnie wyższą wysokością ciała, większą smukłością budowy ciała, a także grubszą podściółka tłuszczową. Analiza wariancji nie wykazała istotnego wpływu wybranych cech somatycznych na wiek dojrzewania płciowego dziewcząt. Wyniki badań Łaski-Mierzejewskiej i Łuczak [10] wskazują na duże zróżnicowanie tempa dojrzewania od typu budowy ciała; dziewczęta wcześnie miesiączkujące charakteryzuje przewaga endomorfii, natomiast późno dojrzewające ektomorfii. W świetle powyższych informacji, celem pracy jest ukazanie zróżnicowania wieku dojrzewania studentek w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych oraz współzależności czasu pojawienia pierwszej menarche z rozwojem somatycznym i motorycznym. MATERIAŁ I METODY Badania wykonano wśród 457 studentek rozpoczynających kształcenie w Uniwersytecie Zielonogórskim w latach 2008-2010. Techniką martinowską w opisie za Drozdowskim [6], wykonano pomiary wysokości i masy ciała, grubości fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu i pod dolnym kątem łopatki, na podstawie których wyliczono wskaźnik smukłości oraz ciężar właściwy (według Łutowinowej, Utkiny i Cztiecowa) i skład ciała (według Chaniny) badanych studentek [6]. W oparciu o procentową zawartość tłuszczu w organizmie wyliczono według równania Keysa i Brożka [3] masę tłuszczu oraz masę tkanki aktywnej (LBM). Sprawność motoryczną badanych zespołów oceniono na podstawie wyników prób testu Pilicza oraz Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej, które dotyczyły [20]: a) zwinności, wyznaczonej czasem biegu po kopercie ; b) siły ramion, wyznaczonej odległością rzutu piłką lekarską 2 kg w przód zza głowy; c) c/siły eksplozywnej kończyn dolnych, wyznaczonej odległością skoku w dal z miejsca; d) siły zginaczy palców prawej i lewej ręki, wyznaczonej dynamometrem; e) gibkości, wyznaczonej skłonem tułowia w przód; f) wytrzymałości, wyznaczonej liczbą przejść z postawy do podporu przodem w czasie 30 s. Wiek pierwszej menarche studentek określono metodą retrospektywną z dokładnością do jednego miesiąca. Informacje dotyczące uwarunkowań środowiskowych i społecznych badanych zebrano metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki ankiety, natomiast narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety [14]. Odpowiedzi respondentek skategoryzowano. Udział studentek w badaniach był dobrowolny. 12
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego Obliczenia sporządzono za pomocą arkusza kalkulacyjnego Excel oraz pakietu statystycznego Statistica for Windows [24]. Istotność różnic między przeciętnymi porównywanych cech określono testem t-studenta. Współzależność wyników prób motorycznych z parametrami morfologicznymi oceniono współczynnikiem korelacji Pearsona oraz równaniami regresji liniowej. Równania regresji dla korelacji istotnych (wybiórczo) przedstawiają ryciny 3-11. Wyniki badań własnych odniesiono porównawczo do innych autorów. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Wiek badanych studentek wynosił M=20,61 lat (SD=1,13). Z charakterystyk przedstawionych w tabeli I wynika, że większość studentek rekrutuje się na studia w Uniwersytecie Zielonogórskim z miast (63,9% ogółu), natomiast co trzecia respondentka reprezentuje środowisko wiejskie (36,1%).Ojcowie badanych studentek posiadają głównie wykształcenie podstawowe lub zawodowe (47,7 % ogółu), następnie średnie (37,4 %), a co siódma posiada dyplom wyższej uczelni (14,9%). Matki co drugiej respondentki (51,8 % ogółu) legitymują się średnim wykształceniem, natomiast co czwartej z wykształceniem podstawowym lub zawodowym (26,5 %), a co piątej z wykształceniem wyższym (21,7 %). Większość ojców (59,7 % ogółu) badanych kobiet wykonuje pracę fizyczną, natomiast matek (42,7 %) jest pracownikami umysłowymi. Co czwarta z matek (23,6 %) i co ósmy ojciec (12,0 %) badanych studentek nie pracuje. Większość badanych studentek (90,1 % ogółu) ukończyła liceum ogólnokształcące, następnie technikum (6,8 %), a zaledwie 3,1 % liceum zawodowe. Wśród badanych, większość urodziła się jako pierwsze dziecko (44,4 %), następnie jako drugie (36,3%), a co piąta z respondentek (19,3 %) jako trzecie i z dalszych ciąży. Badane studentki w większości reprezentują rodziny z dwojgiem dzieci (43,8 %), następnie wielodzietne (troje i więcej, 32,6 %), a co czwarta z respondentek jest jedynaczką (23,6 %). Tabela I. Charakterystyka środowiskowa i społeczna badanego zespołu studentek Zmienna Kategorie N % Środowisko życia Wieś 165 36,1 Miasto 292 63,9 Podst-zawodowe 218 47,7 Wykształcenie ojca Średnie 171 37,4 Wyższe 68 14,9 Podst-zawodowe 121 26,5 Wykształcenie matki Średnie 237 51,8 Wyższe 99 21,7 Fizyczna 273 59,7 Charakter pracy ojca Umysłowa 129 28,2 Nie pracuje 55 12,0 13
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA Zmienna Kategorie N % Fizyczna 154 33,7 Charakter pracy matki Umysłowa 195 42,7 Nie pracuje 108 23,6 Liceum ogólnokształcące 412 90,1 Typ ukończonej szkoły średniej Liceum zawodowe 14 3,1 Technikum 31 6,8 Pierwsze 203 44,4 Kolejność urodzenia Drugie 166 36,3 dziecka Trzecie i kolejne 88 19,3 Jedno 108 23,6 Liczba dzieci Dwoje 200 43,8 w rodzinie Troje i więcej 149 32,6 Łącznie 457 100,0 Tabela II. Charakterystyka liczbowa wieku menarche studentek w odniesieniu do wybranych czynników społeczno-bytowych *- istotność na poziomie 0,05 ; **- istotność na poziomie 0,01 Zmienna Środowisko życia Wykształcenie ojca Wykształcenie matki Charakter pracy ojca Charakter pracy matki Typ ukończonej szkoły średniej 14 Kategorie M SD V Wieś (1) 12,77 1,04 8,14 Miasto (2) 12,90 0,99 7,68 Podst-zawodowe (1) 12,93 0,97 7,50 Średnie (2) 12,67 1,07 8,45 Wyższe (3) 13,05 0,89 6,82 Podst-zawodowe (1) 12,87 1,02 7,93 Średnie (2) 12,84 0,98 7,63 Wyższe (3) 12,86 1,06 8,24 Fizyczna (1) 12,87 0,99 7,69 Umysłowa (2) 12,84 1,04 8,10 Nie pracuje (3) 12,71 1,01 7,95 Fizyczna (1) 12,90 1,02 7,91 Umysłowa (2) 12,86 1,00 7,78 Nie pracuje (3) 12,77 1,01 7,91 Liceum ogólnokształcące (1) 12,84 1,00 7,78 Liceum zawodowe (2) 12,50 1,32 10,56 Technikum (3) 12,98 0,96 7,40 test t-- Studenta 1-2 1-3 2-3 - - - * - ** - - - - - - - - - - - -
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego test t-- Kategorie M SD V Studenta Zmienna 1-2 1-3 2-3 Pierwsze (1) 12,78 1,00 7,82 Kolejność urodzenia dziecka Drugie (2) 12,86 1,06 8,24 Trzecie i kolejne (3) 13,00 0,91 7,00 - - - Jedno (1) 12,68 1,07 8,44 Liczba dzieci Dwoje (2) 12,86 0,93 7,23 w rodzinie Troje i więcej (3) 12,97 1,06 8,17 - * - Łącznie (N=457) 12,85 1,01 7,86 - - - Jak z tabeli II wynika, zmienne środowiskowe i społeczne w różnym stopniu różnicują wiek dojrzewania studentek. Przeciętnie najwcześniej dojrzewają studentki, będące jedynaczkami i absolwentkami liceum zawodowego, zamieszkujące środowiska wiejskie, których oboje rodziców posiadają wykształcenie średnie, pozostających bez pracy oraz wychowującymi się w rodzinach z jednym dzieckiem. Różnice statystycznie istotne między przeciętnymi odnotowano tylko w kategorii czynnika wykształcenie ojca oraz liczba dzieci w rodzinie. [1] środowisko życia-wieś; [2] środowisko życia-miasto; [3] wykształcenie ojca - podst.- zawodowe; [4] wykształcenie ojca-średnie; [5] wykształcenie ojca-wyższe; [6] wykształcenie matki-podstawowe lub zawodowe; [7] - wykształcenie matki-średnie; [8] - wykształcenie matkiwyższe; [9] - praca ojca-fizyczna; [10] - praca ojca-umysłowa; [11] - praca ojca-nie pracuje; [12] - praca matki-fizyczna; [13] - praca matki-umysłowa; [14] - praca matki-nie pracuje Ryc.1. Wartości znormalizowane wieku menarche zespołów studentek w odniesieniu do zmiennych środowiskowych i społecznych 15
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA [1] typ ukończonej szkoły-liceum ogólnokształcące; [2] typ ukończonej szkoły-liceum zawodowe; [3] typ ukończonej szkoły-technikum; [4] kolejność urodzenia dziecka-pierwsze; [5] kolejność urodzenia dziecka-drugie; [6] kolejność urodzenia dziecka-trzecie i kolejne; [7]- liczba dzieci w rodzinie- jedno; [8] - liczba dzieci w rodzinie dwoje; [9] - liczba dzieci w rodzinie troje i więcej Ryc.2. Wartości znormalizowane wieku menarche zespołów studentek w odniesieniu do zmiennych środowiskowych i społecznych Ryciny 1-2 przedstawiają wiek dojrzewania studentek w poszczególnych kategoriach, których wartości zostały znormalizowane na średnią (M=0) odchylenie standardowe (SD=1) całego zespołu. Przyjmuje się, że wielkości są duże gdy przekraczają wartość 0,5 odchylenia standardowego, a bardzo duże gdy przekraczają wartość 1 SD. Jak z rycin wynika, badane studentki najbardziej różnią się między sobą w kategorii czynnika typ ukończonej szkoły średniej oraz wykształcenie ojca, natomiast najmniej w kategorii praca matki. Wykazane różnice są małe i bardzo małe nie przekraczające wartości 0,5 SD. Tabele III-IV zawierają informacje o kategoriach dojrzewania studentek oraz istotności różnic. We wszystkich zestawieniach kategorii czasu pierwszego miesiączkowania (wcześnie dojrzewające, w zakresie normalnej zmienności, późno dojrzewające), odnotowano różnice statystycznie istotne. Tabela III. Charakterystyka liczbowa wieku menarche studentek w kategoriach dojrzewania 16 Kategorie dojrzewania N % M SD V Wcześnie dojrzewające (< M 1 SD) 53 12,6 11,12 0,56 5,04 Zakres normalnej zmienności (M plus minus 1SD) 316 69,1 12,74 0,54 4,24 Późno dojrzewające (> M + 1 SD) 88 19,2 14,30 0,36 2,52 Łącznie 457 100,0 12,85 1,01 7,86
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego Tabela IV. Wielkość i istotność różnic wieku menarche studentek w kategoriach dojrzewania **- istotność na poziomie 0,01 Kategorie dojrzewania Wcześnie dojrzewające (< M 1 SD) - zakres normalnej zmienności (M plus minus 1SD) Wcześnie dojrzewające (< M 1 SD) - późno dojrzewające (> M + 1 SD) Zakres normalnej zmienności (M plus minus 1SD) - późno dojrzewające (> M + 1 SD) d test t-studenta - 1,62 20,05 ** - 3,18 40,73 ** - 1,56 25,50 ** Tabela V. Charakterystyka liczbowa cech morfologicznych i motorycznych studentek w odniesienie do szybkości dojrzewania *-istotność na poziomie 0,05 ; **- istotność na poziomie 0,01 Wcześnie Późno Istotność Cecha, Norma dojrzewające dojrzewające różnic między wskaźnik, M SD M SD M SD średnimi lomponent (1) (2) (3) 1-2 1-3 2-3 B-v 165,82 5,21 164,95 5,58 167,21 5,74 - - ** Masa ciała 63,26 9,76 59,36 9,02 57,78 8,43 ** ** ** Fałd brzuch 17,83 6,47 15,11 5,32 13,80 5,97 ** ** * Fałd łopatka 14,97 5,38 13,59 4,82 12,98 5,04 - * - Wsk. smukłości 41,40 2,64 42,33 2,07 44,14 2,30 ** ** ** Siła lewej reki 26,44 5,12 26,71 4,51 25,31 4,88 - - * Siła prawej reki 27,34 5,22 28,15 4,69 28,05 5,17 - - - Siła ramion 5,77 1,23 6,24 0,89 6,38 1,16 ** ** - Siła kk.dolnych 152,80 16,48 165,80 14,06 173,17 13,97 ** ** ** Gibkość 7,81 7,43 8,22 6,32 9,44 6,80 - - - Zwinność 29,85 2,85 29,40 2,31 29,26 2,11 - - - Wytrzymałość 11,90 2,03 12,61 1,78 12,92 1,92 ** ** - Tłuszcz [%] 27,06 5,37 26,25 5,80 25,49 6,21 - - - Tłuszcz [kg] 17,26 6,05 16,10 5,74 14,63 4,95 - ** * LBM [%] 72,60 6,34 73,75 5,88 74,71 5,69 - * - LBM [kg] 44,73 5,32 43,21 4,90 43,64 5,04 * - - Zespół studentek wcześnie dojrzewających (wiek M=11,12 lat) w porównaniu do rówieśniczek dojrzewających w zakresie normalnej zmienności i późno dojrzewających charakteryzuje się wyższymi wartościami przeciętnych masy ciała, grubości fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu i pod dolnym kątem łopatki, większą 17
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA tęgością budowy ciała, większą zawartością tłuszczu w organizmie i LBM (w kg), natomiast mniejszymi wartościami siły ramion i kończyn dolnych, gibkości, zwinności i wytrzymałości (tabela V). Studentki późno dojrzewające (wiek M=14,30 lat) względem pozostałych kategorii, są przeciętnie wyższe i lżejsze, charakteryzują się mniejszymi grubościami fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu i pod dolnym kątem łopatki, smuklejszą budowa ciała, większą procentową zawartością LBM, natomiast mniejszą globalną i procentową zawartością tłuszczu w organizmie. Uzyskują one także przeciętnie lepsze wyniki w sile ramion, sile eksplozywnej kończyn dolnych, gibkości, zwinności i wytrzymałości. Różnice statystycznie istotne odnotowano między przeciętnymi (tabela V): wysokości ciała, siły lewej ręki w kategoriach: zakres normalnej zmienności późno dojrzewające; 18 masy ciała, grubości fałdu skórno-tłuszczowego na brzuchu, wskaźniku smukłości, siły kończyn dolnych we wszystkich zestawieniach kategorii; grubości fałdu skórno-tłuszczowego pod dolnym kątem łopatki oraz LBM (wyrażonej w %) w kategoriach; wcześnie dojrzewające późno dojrzewające; siły ramion oraz wytrzymałości w kategoriach: wcześnie dojrzewające do zespołów zakresu normalnej zmienności i późno dojrzewających; zawartości tłuszczu w organizmie (wyrażonej w kg) w kategoriach: późno dojrzewające do zespołów wcześnie dojrzewających i w zakresie normalnej zmienności; LBM (w kg) w kategoriach: wcześnie dojrzewające - zakres normalnej zmienności. Tabela VI. Korelacje między wiekiem menarche a cechami somatycznymi, motorycznymi oraz komponentami ciała badanych studentek Cecha, wskaźnik, komponent Jednostka Wiek menarche (w latach) Wysokość ciała [cm] 0,11* Masa ciała [kg] -0,13** Wskaźnik smukłości [%] 0,20*** Tkanka tłuszczowa [%] -0,20*** Tkanka tłuszczowa [kg] -0,19*** LBM [%] 0,21*** LBM [kg] -0,02 Woda w organizmie [%] 0,16** Woda w organizmie [kg] -0,06 Siła ręki lewej [kg] -0,04 Siła ręki prawej [kg] 0,00
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego Cecha, wskaźnik, komponent Jednostka Wiek menarche (w latach) Siła ramion [m] 0,13** Siła kończyn dolnych [cm] 0,25*** Gibkość [cm] 0,03 Zwinność [s] -0,08 Wytrzymałość [cykle] 0,07 * - p<0,05; ** - p<0,01; *** - p<0,001 Jak z tabeli VI wynika, wiek menarche istotnie, dodatnio koreluje z wysokością ciała, wskaźnikiem smukłości, procentową zawartością LBM i wody, siłą ramion oraz siłą kończyn dolnych informując o zależnościach wprost proporcjonalnych - wraz ze zwiększaniem parametrów morfofunkcjonalnych obserwujemy późniejsze dojrzewanie studentek. W odniesieniu do masy ciała i zawartości tkanki tłuszczowej, odnotowano zależności odwrotnie proporcjonalne wraz ze zwiększaniem masy, w tym komponentu tłuszczowego następuje obniżanie wieku dojrzewania badanych studentek. Istotne współzależności cech somatycznych, komponentów ciała i wyników prób motorycznych z wiekiem menarche studentek opisano równaniami regresji, które przedstawiono graficznie na rycinach 3-11. Wysokość ciała [cm] y = 158,3215 + 0,5523 * x; r = 0,1102; p = 0,0257 185 180 175 170 165 160 155 150 145 140 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 3. Graficzny obraz zależności wysokości ciała od wieku menarche 19
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 100 y = 73,9033-1,1218 * x; r = -0,1303; p = 0,0083 90 Masa ciała [kg] 80 70 60 50 40 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 4. Graficzny obraz zależności masy ciała od wieku menarche 50 y = 37,6171 + 0,3846 * x; r = 0,2015; p = 0,00004 Wskaźnik smukłości [%] 48 46 44 42 40 38 36 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 5. Graficzny obraz zależności wskaźnika smukłości od wieku menarche 20
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego 45 y = 40,1364-1,0869 * x; r = -0,2066; p = 0,00002 Tłuszcz [%] 40 35 30 25 20 15 10 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 6. Graficzny obraz zależności procentowej zawartości tłuszczu w organizmie kobiet od wieku menarche Tłuszcz [kg] 40 35 30 25 20 15 10 5 y = 29,1823-1,0295 * x; r = -0,1890; p = 0,0001 0 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 7. Graficzny obraz zależności zawartości tłuszczu [kg] w organizmie kobiet od wieku menarche 21
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 90 y = 59,8531 + 1,0877 * x; r = 0,2067; p = 0,00002 85 80 LBM [%] 75 70 65 60 55 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 8. Graficzny obraz zależności procentowej zawartości LBM w organizmie kobiet od wieku menarche Woda [%] y = 43,8321 + 0,6372 * x; r = 0,1564; p = 0,0015 64 62 60 58 56 54 52 50 48 46 44 42 40 38 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 9. Graficzny obraz zależności procentowej zawartości wody w organizmie kobiet od wieku menarche 22
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego 11 y = 4,7916 + 0,1117 * x; r = 0,1308; p = 0,0080 10 Siła ramion [m] 9 8 7 6 5 4 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 10. Graficzny obraz zależności siły ramion od wieku menarche 220 y = 120,7931 + 3,4757 * x; r = 0,2473; p = 0,00000 200 Siła nóg [cm] 180 160 140 120 100 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Wiek menarche [lata] Rycina 11. Graficzny obraz zależności siły nóg od wieku menarche Wyniki badań wskazują, że czynnik genetyczny determinuje wiek menarche w zakresie 57-82 % [1,18], natomiast ważne znaczenie ma również oddziaływanie środowiska zewnętrznego, w którym wskazuje się liczbę dzieci w rodzinie [25], wykształcenie rodziców [17], czynniki psychiczne [16], czy też zanieczyszczenia środowiska [23]. Wyniki Ogólnopolskiego V Zdjęcia Antropologicznego Dzieci i Młodzieży z lat 2012-2014 informują, że przeciętna wieku menarche dziewcząt w Polsce wynosi 12,96 lat [7]. W ostatnim 24-leciu (obejmującym czas 1988-2012), we wszystkich kategoriach urbanizacji środowisk nastąpiła akceleracja tempa dojrzewania. Średnia 23
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA wieku menarche obniżyła się najbardziej na wsiach (obecnie wynosi M=13,11 lat), nieco mniej w małych miasteczkach (M=13,11 lat), a najmniej w dużych miastach (M=12,72 lat). Wiek menarche we wszystkich grupach wykształcenia ojca obniżył się, lecz zjawisko to nie było równomierne. Największej akceleracji tempa dojrzewania doznały córki ojców z wykształceniem podstawowym, a najmniejszej z zawodowym. W 2012 roku, najpóźniej dojrzewały córki ojców z zawodowym wykształceniem (M=13,11 lat), następnie podstawowym, średnim, natomiast najwcześniej dojrzewały z wyższym (M=12,74). W odniesieniu do wykształcenia stwierdzono, że najpóźniej dojrzewały córki matek z podstawowym wykształceniem (M=13,42 lat), następnie zawodowych, średnim, a najwcześniej z wyższym (M=12,84 lat). W odniesieniu do wielkości rodziny, najpóźniej dojrzewały dziewczęta z rodzin wielodzietnych (M=13,35 lat), następnie wychowujących się w rodzinach z trojgiem i dwojgiem dzieci, natomiast najwcześniej dojrzewają jedynaczki (M=12,81 lat). Z badań Łaski-Mierzejewskiej oraz Olszewskiej[11] wynika, że po transformacji ustrojowej największe przyspieszenie wieku menarche obserwowano u dziewcząt ze środowiska wiejskiego (zwłaszcza z mniej zamożnych warstw społecznych), co tłumaczy się poprawą warunków życia tej grupy ludności. Powyższe zjawisko potwierdza Wilczewski w badaniach regionu wschodniego Polski prowadzonych w latach 1987-2007 [29], gdzie przeciętna dojrzewania dziewcząt obniżyła się o 0,591 roku (w przeliczeniu na dekadę 0,285 roku).należy podkreślić, że zmiany ustrojowe w mniejszym stopniu znalazły swoje negatywne odbicie w tempie rozwoju dzieci i młodzieży na wsi aniżeli w środowiskach miejskich [2]. Zdaniem Bielickiego i wsp. [2] oraz Łaski-Mierzejewskiej i Olszewskiej [11], w środowisku polskim charakteryzującym się dużym rozwarstwieniem społecznym obniżanie przeciętnej wieku menarche stymulowane będzie akceleracją w grupach o niższym statusie społeczno-ekonomicznym. Potwierdzeniem tej zasady są wyniki badań trzech województw (podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego) wschodniej Polski odnoszące się do czynników takich jak poziom wykształcenia rodziców, dzietność rodziny [29]. W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo (w tym skandynawskich), pod koniec lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku odnotowano tendencje do zanikania gradientów społecznych we wskaźnikach rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego młodzieży [4, 8]. W Polsce, mimo stabilizacji od trzech minionych dekad wieku menarche dziewcząt warszawskich (od M=12,79 do M=12,73 lat), to nadal występują duże różnice pomiędzy grupami społecznymi [13]. Jak pisze Malinowski [15], osobnicy endomorficzni charakteryzujący się dużą masą ciała w stosunku do wysokości, znaczną grubością fałdów skórnotłuszczowych, znacznymi wymiarami szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie szybciej od osobników o budowie mezomorficznej, a zwłaszcza ektomorficznej, którą cechuje przewaga wymiarów długościowych, mała masa ciała, nieznaczne fałdy skórno-tłuszczowe i małe wymiary szerokościowe. Zależność ta przejawia się między innymi wcześniejszym około 1-2 lat występowaniem pierwszej menstruacji u dziewcząt endomorficznych. Szczególną cechą osobników później 24
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego dojrzewających są nieco wyższe wartości wysokości ciała, zwłaszcza długie kończyny dolne w stosunku do tułowia. Studentki szczecińskie wcześnie dojrzewające charakteryzują wyższe wartości obwodu pasa oraz wskaźników BMI, WHR, WHtR niż dziewczęta dojrzewające przeciętnie i późno [19]. Gimnazjalistki i licealistki z Końskich (woj. świetokrzyskie), późno dojrzewające w porównaniu z wcześnie dojrzewającymi wyróżniały się przeciętnie wyższą wysokością ciała oraz istotnie mniejszą masą ciała oraz większą smukłością budowy [28]. Zaprezentowane wyniki badań studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego w większości potwierdzają spostrzeżenia innych autorów [21, 22, 26], niemniej występujące odmienności zjawiska wskazują na zróżnicowanie regionów pod względem warunków ekonomicznych [31]. STWIERDZENIA 1. Wśród analizowanych zmiennych, tylko czynniki poziom wykształcenia ojca oraz liczba dzieci w rodzinie istotnie różnicowały wiek dojrzewania studentek. Przeciętnie najwcześniej dojrzewają studentki, będące jedynaczkami i absolwentkami liceum zawodowego, zamieszkujące środowiska wiejskie, których oboje rodziców posiadają wykształcenie średnie, pozostających bez pracy oraz wychowującymi się w rodzinach z jednym dzieckiem. 2. Studentki późno dojrzewające (wiek M=14,30 lat) względem wcześnie dojrzewających są wyższe, istotnie lżejsze, charakteryzują się mniejszymi grubościami fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu i pod dolnym kątem łopatki, smuklejszą budowa ciała, większą procentową zawartością LBM, natomiast mniejszą globalną zawartością tłuszczu w organizmie, przy różnicach statystycznie istotnych. Uzyskują one także istotnie wyższe wartości wyników w sile ramion, sile eksplozywnej kończyn dolnych i wytrzymałości. 3. Odnotowano istotną współzależność wieku menarche z wysokością i masą ciała, wskaźnikiem smukłości, komponentami ciała (zawartością tkanki tłuszczowej, LBM, wody w organizmie) oraz siłą ramion i kończyn dolnych. PIŚMIENNICTWO 1. Anderson et al.: Estimation of variance components for age at menarche in twin families. Behavior Genetics, 2007, 37, 668-677. 2. Bielicki T. i wsp.: Transformacja ustrojowa w Polsce w świetle antropologicznych badań 19-letnich mężczyzn. Monografia Zakładu Antropologii PAN nr 23, Wrocław 2003. 3. Brożek J. : Pomiar składników ciała. Materiały i Prace Antropologiczne, 1961, 29, 49-90. 4. Brundtland G. i wsp. : Height, weight and menarcheal age of Oslo schoolchildren during the last 60 years. Annals Human Biology, 1980,7, 307-322. 25
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA 5. Charzewski J. i wsp.: Antropologia. AWF, Warszawa 2011. 6. Drozdowski Z.: Antropometria w wychowaniu fizycznym. AWF, Poznań 1998. 7. Kozieł S. i wsp. (red.): Antropologiczne badania dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1966-2012. Zmiany sekularne i zróżnicowanie społeczne. Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2014. 8. Lindgren G.: Height, weight and menarche in Swedish urban school children. Annals of Human Biology, 1976, 3, 501-528. 9. Łaska-Mierzejewska T.: Wpływ stratyfikacji społecznej na rozwój i dojrzewanie młodzieży w Polsce, [w:] Problemy rozwoju zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej (red.) J. Rodziewicz-Gruhn, M.E. Pyzik. WSP, Częstochowa 1995/1996. 10. Łaska-Mierzejewska T., Łuczak E.: Uwarunkowania wysokiej zależności między budową ciała i wiekiem menarchy. Przegląd Antropologiczny, t.59, 115-119. Poznań 1996. 11. Łaska-Mierzejewska T., Olszewska E.: Antropologiczna ocena zmian rozwarstwienia społecznego populacji wiejskiej w okresie 1967-2001. Badania Dziewcząt. Studia i Monografie, 95.AWF, Warszawa 2003. 12. Łaska-Mierzejewska T., Olszewska E.: The maturation rate of girls living in rich and poor rural regions of Poland before and after transformation of 1989. Homo 2004, 55, 129-142. 13. Łaska-Mierzejewska T., Olszewska E.: Anthropological assessment of changes in living conditions of the rural population in Poland in the period 1967-2001. Annals Human Biology, 2007, 34, 3, 362-376. 14. Łobocki M. : Metody i techniki badan pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003. 15. Malinowski A.: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2009. 16. Matchock R.L., Susman E. J.: Family composition and menarcheal age: Antiinbreeding startegies. American Journal of Human Biology, 2006, 18, 481-491. 17. Matusik S. et al. : Socioeconomic determinants of menarche in rural polish girls using the decision trees method. Journal of Biosocial Science, 2011, 43, 257-269. 18. Morris D.H. et al.: Familial concordance for age at menarche: Analyses from the breakthrough generations study. Paediatric and Perinatal Epidemiology, 2011, 25, 306-311. 19. Olszewska K. i wsp. :Wczesny wiek menarche związek ze statusem społecznoekonomicznym oraz wybranymi czynnikami związanymi ze stanem zdrowia. Pomeranian Journal of Life Sciences, 2015, 61,1, 94-98. 20. Osiński W.: Antropomotoryka. AWF, Poznań 2003. 26
Ryszard Asienkiewicz, Artur Wandycz Wiek menarche a poziom rozwoju morfofunkcjonalnego studentek Uniwersytetu Zielonogórskiego 21. Rodziewicz-Gruhn J.: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania wysokości, masy ciała i wieku I miesiączki dziewcząt miejskich i wiejskich w regionie częstochowskim, [w:] Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego, (red.) Malinowski A., Tatarczuk J., Asienkiewicz R. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2002, 158-162. 22. Roślak M., Stolarczyk H.: Budowa somatyczna dziewcząt łódzkich a wiek pierwszej menstruacji, [w:] Biokulturowe uwarunkowania rozwoju, sprawności i zdrowia, (red.) Jaanna Rodziewicz-Gruhn. WSP w Częstochowie, Polskie Towarzystwo Antropologiczne, Częstochowa 2003, 101-106. 23. Roy J. R. et al.: Estrogen-like endocrine disrupting chemicals affecting puberty in humans-a review. Medical Science Monitor, 2009, 15(6), 137-145. 24. Statistica. Pakiet statystyczny. Wersja Polska. Stat-Soft Polska. Kraków 1998. 25. Szewd A. et al.: Influence of socioeconomical factors on age at menarche in Polish girls. Anthropologischer Anziger, 2013, 70,455-470. 26. Tatarczuk J.: Niektóre problemy dojrzewania dziewcząt w świetle uwarunkowań społecznych i morfologicznych,[w:] Dziecko Lubuskie (red.) A. Malinowski i wsp. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2005, 327-332. 27. Tatarczuk J.: Biospołeczne uwarunkowania rozwoju somatycznego i sprawność motoryczna wybranych grup młodzieży akademickiej. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2006. 28. Umławska W., Krzyżanowska M.: Ocena poziomu rozwoju fizycznego dziewcząt w okresie pokwitania na przykładzie uczennic z Końskich. Wiadomości Lekarskie 2008, LXI, 1-3, 37-42. 29. Wilczewski A.: Czy dystanse środowiskowe w rozwoju dzieci i młodzieży ze wschodniego regionu Polski ulegają zmianie? AWF w Warszawie, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2013. 30. Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa 2012. 31. Zaworski B.: Wpływ stratyfikacji społecznej na wiek występowania menarche u dziewcząt wiejskich z województwa pomorskiego, [w:] Auksologia a promocja zdrowia, (red.) Andrzej Jopkiewicz. Polska Akademia Nauk - Oddział w Krakowie, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce 2007, t.4, 115-123. 27
PROFILAKTYKA I EDUKACJA ZDROWOTNA STRESZCZENIE Celem pracy jest przedstawienie współzależności dojrzewania z rozwojem somatycznym i motorycznym studentek. Badania wykonano wśród 457 studentek rozpoczynających kształcenie w Uniwersytecie Zielonogórskim. Techniką martinowską wykonano pomiary cech somatycznych, na podstawie których wyliczono wskaźnik proporcji ciała (smukłości) oraz komponenty ciała. Sprawność motoryczną badanych kobiet oceniono na podstawie wyników prób testu Pilicza oraz Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej. Informacje dotyczące uwarunkowań społeczno-środowiskowych badanych studentek zebrano z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego. Na podstawie analizy statystycznej materiału stwierdzono istotną współzależność wieku menarchy z wysokością i masą ciała, wskaźnikiem smukłości, komponentami ciała (zawartością tkanki tłuszczowej, LBM, wody w organizmie) oraz siłą ramion i kończyn dolnych. ABSTRACT The aim of the paper is to present the interdependence of puberty and somatic and motor development of female students. The study was conducted among 457 female students who started their education at the University of Zielona Góra. The Martin technique was used to measure somatic features. The measurements were the basis to calculate the ratio of body proportions (slenderness) and body components. The motor fitness of the respondents was assessed in the Pilicz test results and the European Physical Fitness Test. Information on the socio-environmental conditions of the respondents was collected using the diagnostic survey. Based on the statistical analysis of the material, a significant correlation was found between the age of menarche and height, body weight, slender index, body composition (body fat content, LBM, body water) and arm and leg strength. Artykuł zawiera 29432 znaki ze spacjami + grafika 28