INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Wieloletni (2011-2014) program badań pt. Konkurencyjność gospodarki żywnościow ^yaarunitucnjjiokajjzacji UlI3HniClJ Żywność - problemem Europy i świata Produkcja żywności - zwłaszcza wobec perspektywy wzrostu liczby ludności świata - wciąż należy do głównych problemów politycznych, gospodarczych i społecznych. Być może, w mniejszym niż przed laty stopniu słuszne jest stwierdzenie, że żywność jest bronią". Na pewno jednak zakłócenia na rynku żywnościowym w dalszym ciągu mogą być przyczyną poważnych konfliktów. Potwierdzają to np. niedawne wydarzenia w państwach Bliskiego Wschodu. Wiele jest zatem powodów, aby zagadnienia te były lepiej poznawane i badane, aby wiedzieć więcej o ich podłożu ekonomicznym, społecznym i politycznym. Z badań takich mogą powstać mniej lub bardziej trafne prognozy, a także propozycje zmian w polityce społeczno-gospodarczej państw i organizacji międzynarodowych. Ważnym wydarzeniem naukowym rozważającym te problemy była konferencja zorganizowana w Krakowie (25 października 2013 r.) przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej-PIB oraz Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. Problemy polskiego przemysłu żywnościowego były przedstawiane na tle powiązań z gospodarką europejską i rynkami światowymi. Nie można bowiem zrozumieć problemów naszego rynku bez uwzględnienia tego, co dzieje się na świecie. Prof. Andrzej Kowalski w referacie pt. Globalne uwarunkowania rozwoju polskiego sektora żywnościowego" omówił zagadnienie zmienności cen produktów rolnych jako podstawowego źródła ryzyka, z którym mają do czynienia producenci rolni. Globalizacja produkcji rolno-żywnościowej powoduje dziś, inaczej niż w przeszłości, głęboką wzajemną zależność rynków. Na przykład susza w Australii może być równoważona przez dobre plony w Europie, ale może też być przyczyną wzrostu cen światowych. Na ich poziom mogą jednak oddziaływać różne narzędzia polityki stabilizacyjnej. Unia Europejska stosuje m.in. taryfy cenowe i subsydia eksportowe. Jednak wiele takich działań może prowadzić do destabilizacji cen światowych. Nie ulega wątpliwości - stwierdza prof. Kowalski - że stabilizowanie cen pociąga za sobą wysokie koszty, osłabia samodzielne zarządzanie ryzykiem przez rolników, podnosi ceny konsumenckie, destabilizuje rynek światowy i wymaga użycia różnych niepożądanych instrumentów. Wahania cen są naturalną cechą wolnego rynku i tylko producenci potrafiący sobie z nimi radzić powinni długotrwale pozostać w branży. Jest to ekonomicznie wydajne rozwiązanie, które
nie zagraża bezpieczeństwu żywnościowemu. Autor omówił możliwości ograniczania ryzyka zarówno w rolnictwie (głównie w obszarze produkcji), jak i w polityce rolnej (wsparcie dochodów, interwencja rynkowa). Spośród dostępnych dla rolników strategii zarządzania ryzykiem największe znaczenie mają: dywersyfikacja źródeł dochodów, inwestycje, działanie w grupach marketingowych i poprawa efektywności. W ostatnich latach obserwuje się rozwój instrumentów ubezpieczeniowych. Ważną rolę w polityce ograniczania ryzyka spełnia Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Nie tylko umożliwia wybór przez kraje członkowskie najbardziej dogodnych instrumentów, ale dopuszcza także notyfikowane przez Komisję Europejską wsparcie krajowe. Jednak ta druga możliwość jest trudna do wprowadzenia w najbliższych latach. Kluczowym zagadnieniem będzie efektywność wydatkowanych środków finansowych. Polityka gospodarcza musi odpowiedzieć na kilka pytań: czy priorytetowym kierunkiem będzie wzmocnienie konkurencyjności produktów rolnych i przemysłu spożywczego w handlu światowym?, czy w kolejnych latach nowa polityka rolna w większym niż dotychczas stopniu będzie uwzględniać wartości związane z ochroną środowiska naturalnego i rozwojem obszarów wiejskich?, jakie będą relacje celów ekonomicznych i socjalnych finansowanych w ramach WTR? Odpowiedź na te pytania pozwoli określić charakter i model rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej. Udział poszczególnych sektorów w obrotach gospodarki unijnej (%) W Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie odbyła się konferencja pt. Przemysł spożywczy - otoczenie rynkowe, inwestycje, ekspansja zagraniczna", zorganizowana przez Zakład Ekonomiki Przemysłu Spożywczego Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej-PIB oraz Katedrę Strategii Zarządzania i Rozwoju Organizacji i Katedrę Zarządzania Jakością Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Obrady rozpoczęły wystąpienia prof. Andrzeja Pocztowskiego - prorektora UE, oraz prof. Andrzeja Kowalskiego - dyrektora IERiGŻ-PIB. kspansja zagraniczna Żywność i napoje Maszyny i urządzenia wyroby metalowe Produkty naftowe Udział wartości dodanej poszczególnych sektorów w PKB UE (%) Samochody Chemikalia Inne Prof. Renata Grochowska (IERiGZ-PIB) w referacie pt: Unijna polityka wsparcia sektora żywnościowego po 2013 roku" scharakteryzowała jego rolę w całej gospodarce unijnej. Jest to jeden z najważniejszych sektorów, charakteryzujący się dużym rozdrobnieniem - 99,1 proc. to małe i średnie przedsiębiorstwa, które zatrudniają 63,4 proc. pracowników i mają 49,3-procentowy udział w ogólnych obrotach sektora. Unia Europejska zmniejsza stopniowo swój udział w światowym eksporcie żywności. W 2002 roku wynosił on 20,5 proc, a w 2010 już tylko 16,5 proc. Charakteryzując instrumenty WPR mające służyć wsparciu sektora żywnościowego po 2013 roku w I i II filarze, autorka referatu zadała zasadnicze pytanie: czy te środki i instrumenty będą wystarczające do poprawy efektywności funkcjonowania i konkurencyjności unijnego sektora żywnościowego? Zwłaszcza że w obecnej polityce brakuje holistycznego spojrzenia na cały łańcuch żywnościowy, natomiast rozwiązuje się tylko problemy poszczególnych ogniw tego łańcucha. Kolejnym problemem jest rozproszenie rozwiązań prawno-legislacyjnych w różnych politykach unijnych oraz brak spójności między nimi. W podsumowaniu stwierdziła, że przyszłość sektora żywnościowego zależy od jego innowacyjności. Dr Marek Wigier (IERiGŻ-PIB) w referacie pt. Wsparcie publiczne polskiego sektora żywnościowego" nawiązał do tego, że polskie rolnictwo i sektor spożywczy korzystały z subwencji unijnych i krajowych. Umożliwiły one unowocześnienie i rozwój produkcji rolnej oraz modernizację zakładów przetwórczych.
Autor omówił przesłanki decydujące o pomocy państwa dla sektora żywnościowego. Są to: względy ekonomiczne, polityczne, społeczne, środowiskowe, w tym konkurencyjność, bezpieczeństwo żywnościowe, wsparcie dochodów, wielofunkcyjny rozwój, ochrona środowiska i zasobów naturalnych. Osiągane dzięki temu korzyści nie zwalniają nas jednak z obowiązku prowadzenia krytycznej a- nalizy efektywności pomocy publicznej. Należy zwrócić uwagę, iż jej udzielanie wynika z przekonania, że instytucje państwowe wiedzą, kto powinien osiągnąć sukces i w związku z tym mają prawo ingerować w wynik rozgrywki między podmiotami rynkowymi. Teoria racjonalnych oczekiwań (R.E Lucas i S.T. Sargent) wskazuje jednak, że pod- Analizując rozmiar i skutki dotacji finansowych dla polskiego sektora żywnościowego, autor stwierdził, że dotychczasowa polityka rolna umożliwiła unowocześnienie wielu gospodarstw i zakładów przetwórczych, poprawę bezpieczeństwa żywności, wzrost wartości dodanej i innowacyjności produkcji oraz poprawę konkurencyjności na rynkach międzynarodowych. Zmiany te nie wynikały jedynie z wykorzystania przez Polskę Wspólnej Polityki Rolnej, ale również z ewolucji warunków rynkowych. Przekształcenia w polskim rolnictwie i przemyśle spożywczym dowodzą, że innowacyjność jest główną determinantą warunkującą zachowanie konkurencyjności. W polityce rolnej na lata 2014 2020 trzeba będzie odpowiedzieć na pytanie o efektywność pomocy pub- Wartość nakładów inwestycyjnych w przemyśle spożywczym Inwestycje PROW 2007-2013 Wskaźnik średniej rocznej wartości pomocy z PROW w stosunku do ogólnej wartości inwestycji w branży Pomoc publiczna 5 mld z); 6% Wskaźnik kosztorysowej wartości inwestycji wspótf ina nsowa nych z PROW w stosunku do ogólnej wartości inwestycji w branży Inwestycje prywatne 77 mld zł; 94% mioty gospodarcze i ludzie elastycznie dostosowują swoje działania i oczekiwania do polityki państwa, wykorzystując wszelkie płynące z niej korzyści i unikając jej negatywnych skutków. Dlatego państwo powinno ingerować tylko w obszarach, w których ma wyraźną przewagę wobec mechanizmu rynkowego, gdy rynek nie chroni interesów ogólnospołecznych. licznej - środków unijnych i krajowych. Z przeprowadzonej analizy wynika, że pomoc ta wpływa korzystnie na rozwój technologiczny gospodarstw i przedsiębiorstw. Z drugiej jednak strony, transfery bezpośrednie nie wymuszały rozwiązań orga-nizacyjnych redukujących koszty produkcji. Im większy był udział płatności w wartości produkcji, tym niższa była efektywność i wykorzystanie zasobów.
Polska - Unia Jesteśmy ważnym producentem żywności. Pod względem wartości produkcji sprzedanej zajmujemy szóste miejsce w Unii Europejskiej za Niemcami, Francją, Włochami, Wielką Brytanią i Hiszpanią. Udział polskiego przemysłu spożywczego w produkcji sektora żywnościowego UE-27 wynosi 5 proc. w cenach bieżących, a w cenach porównywalnych 8,3 proc. Polska wyróżnia się w przetwórstwie tytoniu (10,4 proc. unijnej produkcji, jest trzecim producentem w UE); w przetwórstwie ryb również zajmujemy trzecią pozycję z 12-procentowym udziałem. Jesteśmy na czwartym miejscu w produkcji wyrobów mleczarskich (8 proc. produkcji unijnej) oraz w przetwórstwie owoców i warzyw (10,2 proc). Z kolei w przetwórstwie mięsa Polska jest na piątym miejscu (10,3 proc), szóstą pozycję zajmujemy w produkcji piekarskiej (6,5 proc), pasz (7,6 proc.) i napojów alkoholowych (9,5 proc). W przetwórstwie zbóż (6,5 proc), w branży olejarskiej (4,8 proc.) i napojów bezalkoholowych (6,9 proc.) zajmujemy siódmą pozycję, a na ósmym miejscu jesteśmy w produkcji wyrobów ciastkarskich i słodyczy (6,1 proc). Dane te zostały przedstawione w referacie pt. Miejsce polskiego przemysłu spożywczego w Unii Europejskiej" autorstwa mgr Małgorzaty Bułkowskiej, mgr Mirosławy Tereszczuk i dr. Roberta Mroczka (IERiGZ-PIB). Stwierdzili oni, że wartość produkcji polskiego przemysłu spożywczego w latach 2000-2011, wyrażona w cenach porównywalnych, wzrosła o 67 proc, tj. z 48,7 do 81,5 mld euro. Przeciętna wydajność pracy wzrosła do 120,3 tys. euro na 1 zatrudnionego w 2011 roku, ale była wciąż o połowę niższa niż w UE-15 i UE-27 oraz dwa razy niższa niż w Wielkiej Brytanii i Niemczech. Korzystniej dla Struktura działów produkcji przetwórstwa spożywczego głównych producentów żywności w Unii Europejskiej w 2010 roku (w proc.) Działy przemysłu spożywczego Polska Niemcy Francja Mięsny 22,5 22,7 21,0 Rybny 3,1 1,2 1,9 Mleczarski 12,8 13,1 16,8 Owocowo-warzywny 6,8 5,0 4,7 Olejarski 2,4 2,9 2,3 Zbożowo-młynarski 3,0 2,8 4,2 Paszowy 6,0 4,4 6,3 Piekarski 6,5 10,4 10,4 Napojów bezalkoholowych 3,6 3,6 4,2 Napojów alkoholowych 11,6 7,9 10,2 Tytoniowy 6,8 8,6 0,7 Produkcja pozostałych artykułów spożywczych 15,1 17,5 17,4 Razem 100,0 100,0 100,0 Wielka Brytania 15,2 2,9 7,5 5,2 0,6 6,4 6,3 6,4 4,0 14,6 10,5 20,3 100,0 Udział eksportu w wartości produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego (w %) Wyszczególnienie Polska Niemcy Francja Wielka Brytania Czechy Węgry Litwa Rumunia UE-15 UE-12 UE-27 2000 9,2 15,5 20,9 12,2 11,3 26,3 24,3 2,7 22,5 12,4 21,8 2011 26,2 27,4 28,7 16,6 26,2 46,6 60,4 16,6 31,2 30,6 31,1 UE-27 19,5 2,3 12,8 5,9 3,9 3,9 6,2 8,1 4,4 10,2 4,8 18,2 100,0 nas relacje te przedstawiają się w cenach porównywalnych. Wzrastał udział eksportu produktów przemysłu spożywczego w wartości produkcji sprzedanej tego sektora (w cenach bieżących). W 2011 roku wynosił 26,2 proc, podczas gdy w 2000 r. było to 9,2 proc. Przytoczone liczby wskazują, że zmniejsza się dystans dzielący nas od największych producentów żywności w UE i z roku na rok wzrasta udział polskiego przemysłu spożywczego w rynku unijnym. Nasz przemysł spożywczy dobrze wykorzystał szansę, jaką stworzyło przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Czy można powiedzieć, że Polska specjalizuje się w eksporcie żywności? Odpowiedzi na to pytanie udzieliła dr Iwona Szczepaniak (IERiGZ-PIB) w referacie pt. Znaczenie wymiany handlowej produktami rolno-spożywczymi w handlu zagranicznym Polski". Udział eksportu artykułów rolno-spożywczych w eksporcie ogółem jest wyższy niż udział importu tych produktów w imporcie ogółem. W 2012 roku wskaźniki te wynosiły odpowiednio 12,3 proc. i 8,8 proc. Tempo wzrostu polskiego eksportu rolno- -spożywczego na rynek światowy, w tym europejski, w latach 2003-2012 było znacznie wyższe niż całego naszego eksportu. Wyższe było również tempo wzrostu importu tych produktów. Sektor rolno-
Udział eksportu produktów rolno-spożywczych w polskim eksporcie ogółem (w proc.) 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 " 6 12,3 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 - UE-12 UE-15 Spoza UE-27 ś wiat Saldo obrotów polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi i pozostałymi (w mld USD) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Rolno-spożywcze Pozostałe ^ Ogółem -spożywczy jest jedną z nielicznych gałęzi gospodarki narodowej, która uzyskuje dodatni bilans w wymianie handlowej (5,3 mld USD w 2012 roku). Ze względu na znaczny deficyt w polskim bilansie handlowym i płatniczym nadwyżka w handlu produktami rolno- -spożywczymi ma ogromne znaczenie. Handel zagraniczny żywnością jest ważnym czynnikiem stabilizującym rynek wewnętrzny. Dane przytoczone przez autorkę referatu potwierdzają pozytywne zmiany strukturalne, jakie dokonały się w polskim rolnictwie i przemyśle spożywczym oraz rosnące znaczenie tego sektora dla gospodarki narodowej. O naszej specjalizacji w eksporcie żywności świadczy dodatnie saldo handlu tymi produktami, wysoka dynamika ich eksportu i rosnący udział żywności w eksporcie Polski ogółem. Od pewnego czasu trwają rozmowy o utworzeniu strefy wolnego handlu między Unią Europejską a USA Jest to ważne zagadnienie również dla naszego sektora rolno-spożywczego. Omówił je dr Janusz Rowiński (IERiGZ-PIB) w referacie pt Strefa wolnego handlu UE-USA - potencjalny wpływ na polski handel produktami rolno-spożywczymi". USA są dla polskiej gospodarki żywnościowej rynkiem o niewielkim i systematycznie malejącym znaczeniu. Udział USA w eksporcie rolno-spożywczym Polski zmniejszył się z 4,1 proc. w 2000 r. do 1,5 proc. w 2012 roku. Przyczyn tej zmiany jest kilka: USA są producentem i eksporterem surowców i produktów rolnych strefy klimatu umiarkowanego, na rynku amerykańskim są niższe ceny, obowiązują ostre przepisy sanitarne i fitosanitarne oraz cła na produkty unijne (w 2010 roku wyniosły one 2,1 proc. ad valorem). Mimo to niektóre gałęzie polskiego przemysłu mają szansę eksportu na tamtejszy rynek. Na przykład przemysł rybny (konserwy), mięsny (szynki konserwowe), młynarski (gluten pszeniczny i skrobia), mleczarski (sery), spirytusowy i cukierniczy. Po zawarciu umowy USA-UE nie należy spodziewać się szybkiego wzrostu naszego eksportu, ponieważ wa- Polska - eksport rolno-spożywczy (w mln USD i wskaźniki struktury) Wyszczególnienie 2000 2004 2009 2010 2011 2012 Ogółem Z tego: do UE poza UE W tym: do USA 2 565,2 1 696,2 869,0 105,0 6 483,6 4 785,4 1 698,2 197,9 15 580,4 12 507,1 3 073,3 303,9 17 498,9 13 805,0 3 693,9 310,0 20 851,6 16 255,6 4 596,0 288,9 22 082,1 16 755,5 5 326,6 324,3 Relacja 3/1 (w %) Relacja 4/1 (w %) Relacja 4/3 (w %) 33,9 4,1 12,1 26,2 3,1 11,7 19,7 2,0 9,9 21,1 1,8 8,4 22,0 1,4 6,3 24,1 1,5 6,1 Polska - saldo obrotów produktami rolno-spożywczymi (w mln USD) Wyszczególnienie 2000 2004 2009 2010 2011 2012 Ogółem Z tego: z UE spoza UE W tym: z USA 550,6 250,5 300,1 34,2 1 030,5 1 296,5-266,0 90,3 2 921,9 3 734,5-812,6 83,6 3 363,0 4 196,2-833,2-15,2 3 525,3 4 251,2-725,9 32,2 5 301,0 5 437,2-136,2 43,9
runki dostępu do rynku amerykańskiego poprawią się tylko nieznacznie. Natomiast zniesienie ceł w imporcie z USA może zmienić obecną sytuację, ponieważ cła unijne na produkty rolne importowane z USA wynosiły w 2010 r. 4,8 proc. ad ualorem. W konsekwencji niektóre polskie produkty będą wypychane" z rynku unijnego. Autor uważa, że konieczny jest aktywny udział polskiego rządu w negocjowaniu rolniczej części umowy o strefie wolnego handlu. Wprawdzie negocjacje prowadzi Komisja Europejska, ale mandat negocjacyjny zatwierdzają, a następnie kontrolują państwa członkowskie. Przemysł nowoczesny Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) w polskim przemyśle spożywczym były jednym z najważniejszych czynników jego modernizacji. Napływ kapitału zagranicznego trwał już od końca lat 90. ubiegłego stulecia. Natomiast ekspansja polskich firm za granicą rozpoczęła się po 2004 roku i osiągnęła najwyższy poziom w latach 2008-2011. Dane te przedstawił na konferencji dr Łukasz Ambroziak (IERiGZ-PIB). Inwestorzy zagraniczni w Polsce to przede wszystkim firmy z Niemiec, Fran- BIZ w przemyśle spożywczym - skumulowany poziom inwestycji w Polsce i polskich inwestycji za granicą (w mln euro) 12 000 10 000 8 000 4 000 2 000-2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 - - Zagraniczne inwestycje w Polsce Polskie inwestycje za granicą cji, Danii, Holandii i USA natomiast polskie przedsiębiorstwa inwestowały głównie w Wielkiej Brytanii, na Ukrainie, w Czechach, w Rosji, Norwegii, na Słowacji i Węgrzech oraz w Rumunii. Autor uważa, że wraz z rozwojem polskiego eksportu rolno-spożywczego nasze firmy z branży spożywczej będą coraz częściej inwestować za granicą. Potwierdza to sukces polskich inwestorów, których liczne przykłady przytoczono w referacie (np. Morpol, grupa Maspex, Mokate, PKM Duda, Kamis, Bakalland, Mlekovita, Indykpol, Polski Cukier SA). Producenci ponoszą odpowiedzialność za bezpieczeństwo żywności i są zobowiązani do wdrożenia systemów zapewniających jej należytą jakość: HACCP (ang. Hazard Analysis and Critkal Control Points), GHP (ang. Good Hygienic Practice) i GMP (ang. Good ManufacturingPractke). Mogą również wdrażać dobrowolne systemy zarządzania jakością ISO 9001 i ISO 22000. Są to międzynarodowe normy dotyczące zarządzania bezpieczeństwem żywności dla wszystkich firm włączonych w łańcuch żywnościowy. Poza tym producenci mogą stosować standard IFS (ang. International Food Standard), międzynarodowy standard bezpieczeństwa żywności, opracowany w 2002 roku przez przedstawicieli niemieckiego handlu detalicznego. Standard ten jest powszechnie uznawany w całej Europie Zachodniej (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, w której obowiązuje standard BRC - ang. Global Standard Food). Autorzy prezentacji pt. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i jakością żywności " - prof. Tadeusz Sikora (UEK w Krakowie) i dr Grażyna Morkis (IERiGZ-PIB) - omówili poziom ich wdrożenia w polskim przemyśle spożywczym. Przestrzeganie zasad wynikających z prawa żywnościowego gwarantuje, że produkowana żywność będzie bezpieczna dla konsumenta. W ostatnich latach mimo obowiązku wprowadzania systemów bezpieczeństwa mieliśmy do czynienia z aferami na rynku żywności. Na przykład dioksyny w mięsie, sól wypadowa, stosowanie mączki kostnej w żywieniu zwierząt itp. Były to rażące przypadki nieprzestrzegania zasad etycznych przez producentów. Ich odpowiedzialność jest szczególna, bowiem wytwarzane produkty wpływają bezpośrednio na zdrowie i życie konsumenta. Barierą dla nieuczciwych producentów ma być proponowane opracowanie kodeksu etyki producentów żywności, a przede wszystkim rygorystyczne przestrzeganie jego zasad oraz skuteczny nadzór inspekcji żywnościowych. Z danych przytoczonych przez autorów referatu 'wynika, że prawie wszystkie przedsiębiorstwa przetwarzające produkty pochodzenia zwierzęcego stosowały standardy GHP i GMP, a w grupie przedsiębiorstw produkujących żywność pochodzenia niezwierzęcego systemy te wdrożyło tylko 87 proc. Natomiast stan wdrożenia obligatoryjnego systemu HACCP był znacznie niższy i wynosił odpowiednio 52 i 63 proc. Ponadto, prowadzone badania wskazują na poważne różnice między branżami. Nieobligatoryjne systemy zarządzania jakością stosuje tylko niewielka liczba przedsiębiorstw przemysłu spożywczego (2-5 proc), przede wszystkim liderzy branż. Wzrasta zainteresowanie wdrożeniem i certyfikacją systemu ISO 22000 i standardu BRC, a spada zainteresowanie systemem ISO 9001. Dyskutowana jest propozycja utworzenia krajowego urzędu ds. żywności w miejsce kilku istniejących dziś instytucji nadzorujących. Na państwie ciąży obowiązek motywowania przedsiębiorstw do działań projakościowych, ale równocześnie, tak jak w innych krajach UE, stosowania prewencji w przypadku niewdrożenia obligatoryjnych systemów kontroli produkcji żywności.
Problemy ekonomiczne branż W minionych 20 latach w Polsce nastąpiły ogromne zmiany w produkcji buraków cukrowych oraz w przemyśle cukrowniczym. Przypomnijmy, że w 1990 roku powierzchnia uprawy buraków wynosiła 440 tys. ha, a w 2012 już tylko 190 tys. ha, zmniejszyła się również liczba plantatorów - z 383 do 36 tysięcy. Można powiedzieć, że sektor cukrowniczy osiągnął docelową strukturę, a obecne zmiany liczby plantatorów są niewielkie. Zmiany te są wynikiem reformy rynku cukru w UE, która spowodowała koncentrację produkcji buraków w regionach o najkorzystniejszych warunkach klimatycznych i w dużych gospodarstwach. W wyniku wprowadzonych w UE reform nastąpiła koncentracja produkcji cukru w pięciu krajach (Francji, Niemczech, Holandii, Polsce i Wielkiej Brytanii). Produkują one ok. 3/4 europejskiego cukru. Polska jest trzecim co do wielkości producentem (w sezonie 2011/2012 nasz udział wyniósł 11 proc). Przeprowadzone reformy spowodowały znaczącą poprawę efektywności technicznej i ekonomicznej tego sektora, a w Polsce oznaczało to także modernizację i zmniejszenie liczby cukrowni. Problemy przemian polskiego cukrownictwa omawiali na konferencji w Krakowie mgr Agnieszka Judzińska i dr Piotr Szajner (IERiGZ) w referacie pt. Polski przemysł cukrowniczy, przykład branży silnie regulowanej o strukturze oligopolistycznej". Restrukturyzacja tego przemysłu doprowadziła do powstania 4 koncernów, których udział w rynku wynosi kolejno: 36 proc.(7 cukrowni), 27 proc. (4 cukrownie), 25 proc. (5 cukrowni) i 11 proc. (2 cukrownie). Liczba cukrowni od 2000 roku zmniejszyła się z 76 do 18. Obecny potencjał produkcyjny sektora wynosi ok. 1,9 mln ton i jest porównywalny z potencjałem dawnych 76 cukrowni. Polska kwota produkcji cukru wynosi 1,4 mln ton i jest mniejsza od potencjału produkcyjnego i popytu krajowego, który wynosi 1,6 mln ton. Podlegamy restrykcyjnym przepisom unijnym dotyczącym zagospodarowania cukru wyprodukowanego ponad przyznaną kwotę. Na przykład eksport poza obszar UE lub zużycie cukru na cele niespożywcze traktowane są jako produkcja kwotowa w kolejnym sezonie. Niekorzystnym zjawiskiem jest duża zmienność krajowej produkcji cukru, spowodowana wahaniami warunków atmosferycznych w okresie kampanii. Zmienność ta wynosi od 1,4 do 1,9 mln ton. Reforma wymagała znacznych nakładów inwestycyjnych. W latach 2000-2012 na restrukturyzację przemysłu cukrowniczego wydano 3,1 mld zł, w 2/3 na nowe maszyny i urządzenia. Równocześnie wprowadzane były innowacje techniczne w produkcji cukru, wykorzystaniu energii odnawialnej, np. biogazu z wysłodków. Wskaźnikiem świadczącym o unowocześnianiu przemysłu jest wzrost technicznej wydajności pracy mierzonej wartością produkcji cukru na 1 zatrudnionego (w 2000 roku wynosiła 110 t na 1 zatrudnionego, a w 2012-600 ton). Liczba zatrudnionych zmniejszyła się z 18 tys. w 2000 roku do 3,3 tys. w 2012 roku. Oczywiście, wiązały się z tym koszty społeczne - cukrownia była często jednym z niewielu zakładów w regionie. Podsumowując, przekształcenia w przemyśle cukrowniczym spowodowały zmianę struktury rynku i poprawę efektywności gospodarowania. Ponadto, dobra koniunktura w kraju i na świecie zaowocowała korzystnymi wynikami ekonomiczno-finansowymi oraz umocnieniem pozycji konkurencyjnej sektora. Fundamenty przemysłu cukrowniczego są bardzo solidne, a dobra sytuacja finansowa ułatwia racjonalne inwestowanie. Obecnie rozważa się zmiany w systemie regulacji rynku cukru w UE, co oznaczałoby likwidację kwot produkcyjnych (w 2017 roku) i częściową liberalizację rynku. Decyzje o pełnej liberalizacji rynku mogą zostać podjęte po zakończeniu rundy WTO w Doha i redukcji taryfowych i pozataryfowych barier w handlu międzynarodowym. Naukowcy z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (prof. Krzysztof Firlej, mgr Aleksandra Bargiel, mgr Marcin Szymański) przedstawili bardzo interesujące wyniki badań dotyczących zagrożenia upadłością przedsiębiorstw polskiego przemysłu spożywczego. Upadłości przedsiębiorstw spożywczych w Polsce 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Jak wiadomo, zjawisko upadłości firm jest naturalnym regulatorem w systemie ekonomicznym. Znikają przedsiębiorstwa nieefektywne i niekonkurencyjne. Nie można więc uznawać, że jest to objaw patologii w gospodarce. Przeciwnie, następuje eliminowanie z rynku podmiotów słabych i nieudolnych. Jak wykazały badania, upadek przedsiębiorstw jest rezultatem popełnionych błędów, np. braku planu działalności, znalezienia miejsca na rynku, oceny zapotrze-
bowania na produkty, przerostu kosztów, utraty płynności finansowej, braku profesjonalnego marketingu itd. O zagrożeniu upadłością w przedsiębiorstwie świadczą różne symptomy, np. niższe od zakładanych przychody, straty finansowe, znaczny wzrost należności lub zobowiązań z tytułu dostaw usług i obowiązków wobec ZUS oraz urzędów skarbowych, a także rosnące koszty finansowe. Przeprowadzona analiza upadłości przedsiębiorstw przemysłu spożywczego w Polsce wykazała, że w latach 2005-2012 ich udział w ogólnej liczbie likwidowanych przedsiębiorstw wahał się od 53 do 8,9 proc. Autorzy referatu zbadali 25 przedsiębiorstw przemysłu spożywczego notowanych na GPW, wchodzących w skład indeksu WIG - spożywczy. Okazało się, że wśród nich są 3 przedsiębiorstwa zagrożone upadłością. Ponadto, z badań wynika, że podmioty małe i średnie należące do prywatnych właścicieli lepiej dostosowały się do współczesnych warunków konkurencyjnych, umocniły swoją pozycję na rynku i są najmniej zagrożone upadłością. s Świat się zmienia Globalizacja spowodowała ogromne zmiany w systemie produkcji rolno-żywnościowej. Ewolucję łańcucha żywnościowego od czasów najdawniejszych po obecne przedstawił na konferencji prof. Piotr Chechelski (IERiGZ-PIB). Nas, żyjących obecnie, najbardziej dotyczy to, co zdarzyło się w II połowie XX wieku. Był to szybki rozwój nowych technologii i środków produkcji. W rolnictwie - zielona rewolucja, GMO, nowoczesne środki ochrony roślin. W przemyśle spożywczym - polepszacze, utrwalacze, nowe rodzaje przetworzonej żywności. W handlu - nowe formaty (sklepy dyskontowe, centra handlowe, sprzedaż przez internet, nowe rodzaje transportu itp.). Pod wpływem procesów globalizacji rynek żywnościowy ewoluuje w kierunku silniejszej orientacji rynkowej (szybki przepływ informacji, rozwój marketingu i nauk związanych z żywnością, takich jak genetyka, mikrobiologia itp.). Coraz większe znaczenie mają aspekty jakościowe i ekologiczne, co ma zapewniać konsumentom bezpieczeństwo żywności o wysokich walorach jakościowych oraz chronić naturalne środowisko. Równocześnie mamy jednak do czynienia z innymi konsekwencjami przemian, m.in. takimi jak kryzysy żywnościowe, protekcjonizm państwowy, monopolizacja, rozwój korporacji transnarodowych (KTN), spekulacja na rynkach finansowych i zagrożenie bezpieczeństwa żywnościowego. Autor opracowania podaje przyczyny różnic w rozwoju łańcuchów żywnościowych. W państwach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego charakteryzują się one niskim stopniem integracji. Jest to najbardziej widoczne przy porównaniu początkowego i końcowego ogniwa, tj. producentów rolnych i przedsiębiorstw handlowych. Wynika to z położenia geograficznego, klimatycznego, wpływającego na wielkość i rodzaj produkcji oraz wielkość spożycia. Ma to również uwarunkowania historyczne, np. reformy rolne, tradycje, religia i wreszcie udział w rynku podmiotów globalnych. Cechą charakterystyczną współczesnej, globalnej gospodarki rolno-żywnościowej jest rosnąca dominacja korporacji transnarodowych (KTN) w poszczególnych ogniwach tego łańcucha. Świadczą o tym podane w referacie przykłady: 11 KTN dostarcza 81 proc. światowej chemii rolnej, 24 KTN kontrolują ponad połowę sprzedaży nasion siewnych, 4 KTN przemysłu piwowarskiego posiadają 51 proc. udziału w sprzedaży piwa na świecie, 6 KTN kontroluje 85 proc. światowego handlu zbożem. Są to tylko przykłady, bo procesy koncentacji dotyczą także wielu innych branż. W Polsce, w przemyśle spożywczym, liczba przedsiębiorstw w roku 2000 wynosiła 22 tys. i do 2008 roku zmniejszyła się do 16 tys. Natomiast w handlu detalicznym liczba przedsiębiorstw w 2008 roku, wynosząca 161 tys., zmalała do 110 tys. w 2013 roku. Zdaniem autora referatu, ewolucja łańcucha żywnościowego w ostatnich latach wyraźnie przyspiesza, rośnie koncentracja i integracja jego ogniw, co może prowadzić do unifikacji produktów, dominacji korporacji transnarodowych i wzrostu protekcjonizmu państwowego. Istnieje także niebezpieczeństwo, że procesy te wymkną się spod kontroli, co może zagrażać bezpieczeństwu żywnościowemu na świecie. Innowacyjność była jedną z sił napędowych rozwoju przemysłu spożywczego. Kwestię tę omówiła w swoim wystąpieniu pt. Innowacje otwarte w polskim przemyśle spożywczym" prof. Małgorzata Juchniewicz (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski). Konkurencja zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym wymaga od przedsiębiorstw przemysłu spożywczego podejmowania innowacji, które umożliwią uzyskanie przewagi dziś i w przyszłości. Model otwartych innowacji może być skutecznym instrumentem konkurowania. Przyjmuje się, że równie ważna jak konkurencja jest współpraca, która stwarza znacznie większą możliwość rozwoju innowacyjności niż działanie w pojedynkę. Producenci żywności mogą wówczas korzystać nie tylko z własnych zasobów, wiedzy i rozwiązań, ale pozyskiwać rozwiązania z zewnątrz. Zastosowanie tego modelu w polskim przemyśle spożywczym było dotychczas niewielkie. Na każde 10 wprowadzonych innowacji produktowych aż 8 firmy opracowały samodzielnie. W sektorze tym dominuje zdecydowanie innowacyjność zamknięta. Potwierdza to także niewielki odsetek podmiotów produkujących żywność, które współpracują w ramach inicjatyw klastrowych (poniżej 1 proc). Zwiększenie zakresu innowacji otwartych może przyspieszyć rozwój przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, ale stopień i zakres ich stosowania będzie zależał od strategii podmiotów prowadzących działalność innowacyjną.