PODSTAWY EKONOMII INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

ANNA ZIELIŃSKA-GŁĘBOCKA PODSTAWY EKONOMII INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

Recenzent prof. dr hab. Piotr Dominiak Redaktor Wydawnictwa Dorota Zgaińska Projekt okładki i stron tytułowych Filip Sendal Skład i łamanie Maksymilian Biniakiewicz Publikacja sfinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego oraz z działalności statutowej Dziekana Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego e-isbn 978-83-7865-666-1 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Spis treści Przedmowa... 7 FUNDAMENTY UNII EUROPEJSKIEJ.... 9 1. Historia integracji europejskiej od ruchu paneuropejskiego okresu międzywojennego do powojennych inicjatyw integracyjnych.... 9 1.1. Ruch paneuropejski lat dwudziestych XX wieku... 9 1.2. Inicjatywy zjednoczeniowe po zakończeniu II wojny światowej... 10 2. Chronologia procesów integracyjnych w Europie.... 15 2.1. Pogłębianie integracji od wspólnot do Unii Europejskiej... 18 2.2. Poszerzanie integracji... 24 3. Modele integracji regionalnej ekonomiczne oraz politologiczne... 27 PODSTAWY GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ... 30 4. Populacja, wielkość gospodarek i finanse Unii Europejskiej................... 30 4.1. Populacja i poziom dochodów w Unii Europejskiej... 30 4.2. Wielkość gospodarek krajów członkowskich i stopień ich integracji... 32 4.3. Finanse Unii Europejskiej... 34 4.3.1. Budżet ogólny Unii Europejskiej... 35 4.3.2. Finanse pozabudżetowe... 40 5. Unia celna teoria i praktyka Unii Europejskiej.... 42 5.1. Teoretyczne podstawy unii celnej... 42 5.1.1. Graficzna prezentacja krótkookresowych skutków unii celnej... 44 5.2. Unia celna w Unii Europejskiej... 47 6. Wspólna polityka handlowa Unii Europejskiej... 50 6.1. Cele i narzędzia wspólnej polityki handlowej... 50 6.2. Etapy rozwoju wspólnej polityki handlowej... 55. 7. Rynek wewnętrzny podstawy funkcjonowania... 58 7.1. Od wspólnego rynku do rynku wewnętrznego... 58 7.2. Ochrona konkurencji na rynku wewnętrznym... 62 7.2.1. Fundamenty ochrony konkurencji na rynku wewnętrznym... 62 5

7.2.2. Specyfika konkurencji na rynku wewnętrznym... 63 7.2.3. Struktura europejskiej polityki konkurencji.......................... 65 8. Funkcjonowanie czterech wolności rynku wewnętrznego.... 72 8.1. Spójność rynkowa... 72 8.2. Przedsiębiorstwo na rynku wewnętrznym... 74 8.3. Swoboda przepływu dóbr, usług i kapitału... 79 8.3.1. Swoboda przepływu dóbr... 79 8.3.2. Swoboda świadczenia usług i przepływu kapitału... 81 8.4. Swoboda przepływu osób... 93 9. Nieefektywności i braki rynku wewnętrznego.... 97 9.1. Zróżnicowanie rozwoju jako podstawa polityki spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej... 97 9.2. Europejski model socjalny... 102 9.3. Europejska polityka ochrony środowiska i klimatu... 106 9.4. Wspólna polityka rolna i rybołówstwa... 110 10. Programy wsparcia efektywności rynku wewnętrznego Unii Europejskiej.... 115 10.1. Wspieranie przedsiębiorczości... 115 10.2. Wspieranie konkurencyjności i innowacyjności... 119 MAKROEKONOMIA UNII EUROPEJSKIEJ.... 124 11. Sytuacja makroekonomiczna Unii Europejskiej.... 124 12. Integracja monetarna w Unii Europejskiej... 132 12.1. Teoretyczne podstawy integracji monetarnej... 132 12.2. Powstanie i funkcjonowanie unii gospodarczej i walutowej... 137 12.2.1. Historia integracji monetarnej w Unii Europejskiej od Europejskiego Systemu Walutowego do powstania strefy euro... 137 12.2.2. Funkcjonowanie i reforma strefy euro w ramach unii gospodarczej i walutowej... 143 Literatura... 152

Przedmowa Od momentu, gdy we wrześniu 1946 roku Winston Churchiil wygłosił w Zurychu przemówienie przypominające dorobek międzywojennych pan-europeistów (Aristide a Brianda i Ryszarda Coudenhove-Calergi), zachęcając jednocześnie do zbudowania jakiejś formy Stanów Zjednoczonych Europy, integracja europejska nabrała wyraźnej dynamiki. Minęło ponad 60 lat od utworzenia wspólnot europejskich (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euratomu), które stały się siłą napędową procesów integracyjnych w Europie. Funkcjonująca obecnie Unia Europejska (UE) przejęła i rozwinęła dorobek wspólnot, tworząc nie tylko unię gospodarczą, lecz także unię polityczną. W niniejszej książce są omówione główne ekonomiczne problemy UE, z uwzględnieniem fundamentów politycznych oraz instytucjonalnych determinujących jej funkcjonowanie. W pierwszej części w sposób syntetyczny przedstawiono historię integracji, chronologię procesów integracyjnych oraz różne modele integracji regionalnej wyróżniane w teoriach integracji. W drugiej części zaprezentowano podstawy gospodarcze UE, w tym jej potencjał ekonomiczny, finanse budżet ogólny oraz finanse pozabudżetowe, oraz dwa wielkie programy tworzenia otwartej i konkurencyjnej gospodarki program unii celnej oraz czterech wolności jednolitego rynku wewnętrznego. W rozdziałach 5 i 6 tej części przedstawiono teoretyczne podstawy oraz praktykę funkcjonowania unii celnej oraz związanej z nią wspólnej polityki handlowej UE. Kolejne rozdziały są poświęcone zasadom i formom działania czterech wolności rynku wewnętrznego, swobodzie przepływu dóbr, osób, usług i kapitału, a także zawodnościom i brakom tego rynku. Omówione zostały główne kierunki unijnej polityki związane z rynkiem wewnętrznym, w tym polityka konkurencji, polityka społeczna, polityka spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, wspólna polityka rolna i rybołówstwa, polityka ochrony środowiska i klimatu, polityka przedsiębiorczości oraz innowacyjności. Trzecia część książki jest poświęcona problemom makroekonomicznym UE, w tym integracji walutowej w ramach unii gospodarczej i walutowej (UGW). Przedstawiono koncepcje teoretyczne integracji w ramach optymalnych obszarów walutowych, historię i funkcjonowanie UGW, a także doświadczenia utworzonej w 1999 roku strefy euro, jej kryzys oraz programy naprawcze. W tej części szczególne miejsce zajęło omówienie działań podjętych dla 7

ratowania i reformowania strefy euro, zwłaszcza w kontekście debaty na temat spełniania przez strefę kryteriów optymalności, w rozumieniu twórców teorii optymalnego obszaru walutowego Roberta Mundella, Petera Kenena i Ronalda McKinnona. Przedstawiono także wymogi niezależności działania krajowych banków centralnych oraz Europejskiego Banku Centralnego. Książka została pomyślana jako podręcznik do nauczania podstaw integracji europejskiej na kierunkach ekonomicznych oraz na kierunku stosunków międzynarodowych i studiach politologicznych. Ze względu na to, że prezentuje bardzo aktualny materiał informacyjny dotyczący funkcjonowania UE, może być przydatna także praktykom gospodarczym. Dziękuję mgr. Jakubowi Kwiatkowskiemu za pomoc w gromadzeniu i opracowaniu danych statystycznych dotyczących integracji europejskiej. Mam nadzieję, że książka spotka się z zainteresowaniem szerokiego grona czytelników. Anna Zielińska-Głębocka

FUNDAMENTY UNII EUROPEJSKIEJ 1. Historia integracji europejskiej od ruchu paneuropejskiego okresu międzywojennego do powojennych inicjatyw integracyjnych Po I wojnie światowej, nazywanej wielką wojną, miały miejsce dramatyczne wydarzenia: podpisanie traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919), na mocy którego Niemcy poniosły ogromne straty terytorialne na rzecz Francji (Alzację i północno- wschodnią Lotaryngię), Belgii, Polski, Danii, Czechosłowacji i Luksemburga, zasądzono także wysokie reparacje wojenne sięgające 3% rocznego PKB; powstanie i upadek Republiki Weimarskiej; rewolucja bolszewicka i powstanie Rosji Radzieckiej; odzyskanie niepodległości przez Polskę; narodziny faszyzmu włoskiego i narodowego socjalizmu w Niemczech; dojście do władzy Hitlera w dużej mierze w wyniku sprzeciwu wobec drakońskich postanowień traktatu wersalskiego; militaryzacja nazistowskich Niemiec. Na tym tle jasną kartą zapisał się ruch paneuropejski z lat dwudziestych. 1.1. Ruch paneuropejski lat dwudziestych XX wieku Początki jednoczenia się nowożytnej Europy należy wiązać z ruchem paneuropejskim lat dwudziestych XX wieku. Główne postaci ruchu to Ryszard Coudenhove-Kalergi i Aristide Briand. W 1923 roku Kalergi publikuje książkę Pan-Europe, w której definiuje koncepcję jednoczenia się Europy po strasznych doświadczeniach wielkiej wojny, wywołanych wrogością, konfliktami i nacjonalizmami dzielącymi narody europejskie. Kluczowe jest upowszechnienie się paneuropejskiego ducha wspólnoty i europejskiego patriotyzmu jako ukoronowania i uzupełnienia uczucia narodowego. Jedność Europy nie wymaga zaniku narodów, gdyż naród to zjawisko kulturowe, wspólnota ducha. Proces jednoczenia może przybrać różne formy od federacji przez konfederację, aż do europejskiej wersji stanów zjednoczonych. Jak pisze Łukaszewski (2002, s. 34 35), według koncepcji Coudenhove-Kalergi droga od anarchii europejskiej do organizacji paneuropejskiej wymaga etapów pośrednich, takich jak: zwołanie konferencji paneuropejskiej; zawarcie paktów i gwarancji wiążących wszystkie demokratyczne kraje Europy kontynentalnej; 9

utworzenie unii celnej i jednolitego obszaru gospodarczego; ewentualne powstanie stanów zjednoczonych Europy. Pierwszy kongres paneuropejski został zwołany w dniach 3 6 października 1926 roku w Wiedniu. Na kongresie przyjęto program i statut Unii Paneuropejskiej. W maju 1927 roku honorowe przewodnictwo unii przejął Aristide Briand. W czarny czwartek, 24 października 1929 roku, rozpoczął się wielki kryzys światowy, który doprowadził także do kryzysu Unii Paneuropejskiej. Jej twórca wyjechał do Stanów Zjednoczonych; do Europy wrócił dopiero w 1946 roku. 1.2. Inicjatywy zjednoczeniowe po zakończeniu II wojny światowej Idea jednoczenia się Europy powróciła po zakończeniu II wojny światowej w inicjatywach wielkich polityków europejskich uznawanych obecnie za ojców założycieli integracji europejskiej (tab. 1.1). Z działalności ojców założycieli narodziło się wiele inicjatyw, spośród których trzy miały kluczowe znaczenie dla stworzenia fundamentów jednoczącej się Europy. Inicjatywy te służyły budowaniu Europy, w której możliwe byłoby uniknięcie kolejnych konfliktów zbrojnych, zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i stabilności ekonomicznej dzięki: europejskiemu pojednaniu narodów i państw; europejskiej solidarności; współpracy i rozwiązywaniu sporów w sposób pokojowy, przez szukanie konsensusu, bez użycia siły zbrojnej. Powstanie Rady Europy (Council of Europe) Po wojnie rozwinął się ruch europejski na rzecz zjednoczenia Europy, nawiązujący do międzywojennych idei zjednoczeniowych Ryszarda Coudenhove-Kalergi i Aristide a Brianda. Narodziny tego ruchu są związane z Kongresem Europejskim z maja 1948 roku, w którym uczestniczyli ojcowie założyciele, Robert Schuman, Alcide de Gasperi, Paul-Henri Spaak i Konrad Adenauer, a także ponad tysiąc działaczy na rzecz jedności Europy. Na kongresie została przyjęta deklaracja polityczna, nawołująca do politycznego i gospodarczego jednoczenia się Europy przy ograniczonej roli państwa narodowego. Uczestnicy zaapelowali też o rozpoczęcie debaty w sprawie utworzenia międzynarodowej organizacji wspierającej demokrację i prawa człowieka. Rezultatem kongresu było podpisanie przez 10 państw traktatu londyńskiego, 5 maja 1949, powołującego Radę Europy jako międzynarodową organizację, której celem jest promocja i ochrona demokracji, praw człowieka, a także współpraca w zakresie kultury i problemów społecznych 1. 1 Traktat londyński podpisały: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy. Obecnie w skład Rady Europy wchodzi prawie 50 państw europejskich. Polska jest jej członkiem od 1991 roku. Rada Europy nie jest organem UE. 10

Tab. 1.1. Altiero Spinelli Jean Monnet Robert Schuman Alcide de Gasperi Politycy uważani za ojców założycieli zjednoczonej Europy Polityk włoski, internowany i więziony przez włoskich faszystów, założyciel europejskiego ruchu federalistycznego, zwolennik budowania jedności europejskiej w oparciu o europejską konstytucję lub traktat unijny Polityk francuski, zwolennik jednoczenia Europy etapami, w miarę gromadzenia doświadczenia i osiągania praktycznych sukcesów. Propagator idei europejskiego pojednania, w tym z Niemcami, podkreślający potrzebę europejskiej solidarności. Po wojnie zostaje przewodniczącym Państwowego Komisariatu Planu, organizującego odbudowę kraju po zniszczeniach wojennych. Proponuje sektorowe podejście do integracji, co znalazło wyraz w przygotowaniu projektu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, utworzonej na podstawie traktatu paryskiego, podpisanego 18 kwietnia 1951 przez sześć państw założycielskich, który wszedł w życie 23 lipca 1952. Monnet był pierwszym przewodniczącym Wysokiej Władzy, organu decyzyjnego EWWiS. Opracował także projekt Europejskiej Wspólnoty Obronnej, który jednak nie wszedł w życie ze względu na odmowę ratyfikacji przez Zgromadzenie Narodowe Francji 30 sierpnia 1954. Razem z Robertem Schumanem przygotował ideową deklarację, kładącą podwaliny pod integrację europejską, ogłoszoną na konferencji prasowej w Paryżu 9 maja 1950, znaną jako deklaracja Schumana Polityk francuski pochodzący z Lotaryngii, deklarujący się jako człowiek pogranicza Francji i Niemiec, zwolennik pojednania francusko- niemieckiego. Uważał, że tylko zjednoczenie i solidarność państw i narodów europejskich pozwoli zachować pokój i odpowiedzieć na wyzwania XX i XXI wieku. Warto przytoczyć jego ważne zdanie: Europejczyk, który myśli, nie może już z makiaweliczną satysfakcją cieszyć się z niepowodzenia swego sąsiada: wspólne przeznaczenie jednoczy wszystkich na dobre i na złe (cyt. za: Łukaszewski 2002, s. 126). Było to wyraźne potępienie nacjonalizmu. W rządzie francuskim Schuman pełnił funkcję ministra finansów oraz ministra spraw zagranicznych. W Paryżu 9 maja 1950 ogłosił deklarację ideową deklarację Schumana Polityk włoski, jako premier rządu w latach 1945 1953 był zaangażowany we włączenie Włoch do procesu jednoczenia Europy. Uważał, że nie wolno koncentrować się tylko na sprawach własnego narodu, potrzebna jest solidarność i współpraca europejska. Zwolennik silnej jedności europejskiej, zaangażowany w projekt Europejskiej Wspólnoty Obronnej 11

cd. tab. 1.1 Paul Henri Spaak Konrad Adenauer Polityk belgijski, zaangażowany w opracowanie traktatów rzymskich, uznawany za autora koncepcji Beneluksu unii celnej i ekonomicznej Belgii, Holandii i Luksemburga, która weszła w życie 1 stycznia 1948 na podstawie konwencji podpisanej 5 września 1944. Premier rządu belgijskiego przed wojną i w latach 1946 1949, pełnił także wiele funkcji w organizacjach międzynarodowych, w Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych, w NATO, był także przewodniczącym Europejskiej Organizacji Współpracy Ekonomicznej, utworzonej w 1948 w celu koordynacji pomocy udzielonej 16 państwom europejskim w ramach amerykańskiego planu Marshalla Polityk niemiecki, zdecydowany przeciwnik nazizmu, kanclerz Niemiec w latach 1949 1963, przewodniczący Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDU) od 1946 roku. Demokrata wierzący w niezbywalne prawa każdej jednostki ludzkiej i podstawowe wartości demokratyczne. Zwolennik włączenia Niemiec w struktury europejskie; uważał, że wyczerpały się możliwości tradycyjnego państwa narodowego, a przyszłość należy do wielkich ugrupowań wielonarodowych budowanych na zasadzie dobrowolności i równouprawnienia. Uważany za ojca proeuropejskiej polityki całej klasy politycznej Niemiec Rada Europy, w trakcie prawie 70 lat istnienia, opracowała ponad 220 konwencji i protokołów, wśród których najważniejsze to Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku, Europejska Karta Społeczna oraz karty dotyczące samorządu terytorialnego (lokalnego i regionalnego). Z Radą Europy są związane liczne instytucje, przede wszystkim Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu oraz Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo (tzw. Komisja Wenecka) organ doradczy składający się z ekspertów w dziedzinie prawa konstytucyjnego i międzynarodowego, opiniujących wydawane przez władze państwowe akty prawne i decyzje, które mają konsekwencje w zakresie demokracji, praworządności, praw człowieka. Rada Europy i jej organy nie należą do ram instytucjonalnych Unii Europejskiej, ale członkostwo w Radzie jest kluczowym warunkiem przystąpienia do Unii. Deklaracja Schumana Na konferencji prasowej w Paryżu 9 maja 1950 minister spraw zagranicznych Francji Robert Schuman ogłosił przygotowaną razem z Jeanem Monnetem deklarację ideową, określającą zasady jednoczenia się Europy. W deklaracji znalazły się trzy ważne przesłania: idea stworzenia wspólnoty europejskiej na podstawie połączenia interesów państw członkowskich, ich obywateli i społeczności, zwłaszcza w sferze ekonomicznej; propozycja stopniowego jednoczenia Europy na bazie jej kolejnych praktycznych osiągnięć (czyli zgodnie z zasadą, wykonujemy następny krok, 12

kiedy poprzedni przyniósł efekty ) i kształtowania się realnej solidarności między krajami; apel o przełamanie tradycyjnej wrogości między Francją i Niemcami oraz wykorzystanie francusko-niemieckiej współpracy jako zaproszenia kolejnych krajów europejskich do budowy wspólnoty europejskiej; urzeczywistnieniem tej idei miało być poddanie francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali pod wspólny zarząd wysokiej władzy i w perspektywie budowa pierwszej z europejskich wspólnot Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Deklaracja zapowiadała ewolucyjne, stopniowe podejście do integracji europejskiej, rozpoczętej od integracji sektorowej w sferze gospodarczej z możliwością pogłębiania współpracy w kolejnych obszarach, a także rozszerzania składu członkowskiego o kolejne zainteresowane kraje. Odłożona została koncepcja, promowana m.in. przez Altiero Spinelliego i ówczesnych federalistów, rozpoczęcia jednoczenia Europy od stworzenia europejskiej konstytucji lub traktatu unijnego. Efektem deklaracji było podpisanie 18 kwietnia 1951, przez sześć krajów: Francję, Włochy, Niemcy, Belgię, Holandię i Luksemburg, traktatu paryskiego, ustanawiającego EWWiS na okres 50 lat. Traktat wszedł w życie 23 lipca 1952 i wygasł w lipcu 2002 roku. Do dzisiaj 9 maja dzień ogłoszenia deklaracji Schumana, jest obchodzony jako Dzień Europy. Plan Marshalla Dla tworzenia fundamentów ekonomicznych jednoczącej się Europy duże znaczenie miała realizacja planu pomocy amerykańskiej dla Europy w latach 1948 1952 tzw. planu Marshalla (European Recovery Program). Z pomocy technicznej i ekonomicznej wartej 13 mld dolarów (według obecnej wyceny byłoby to ponad 100 mld dolarów) skorzystało 16 państw, które dla potrzeb koordynacji Planu i stabilizacji kursów walut utworzyły Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Program pomocy dla Rosji został odrzucony przez Stalina, a na jego polecenie także przez władze Polski i Czechosłowacji. W miarę rozwoju programu pomocy OEEC stała się forum dobrowolnej współpracy między krajami europejskimi na rzecz handlu, płatności i tworzenia dużych zintegrowanych rynków. Jej sukcesorem była utworzona przez 20 wysoko rozwiniętych i demokratycznych państw, w grudniu 1960 roku, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), skupiająca obecnie 35 państw, w tym od 1996 roku Polskę. Problemy do dyskusji 1. Kierując się doświadczeniami Europy w zakresie pojednania narodów po konflikcie zbrojnym, podejmij dyskusję na temat możliwości pojednania krajów bałkańskich po wojnie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. 2. Wyjaśnij rolę Rady Europy (Council of Europe) w procesie paneuropejskiej integracji. 13

3. Wyjaśnij, dlaczego integracja europejska promuje pokój. Oceń wpływ tych założeń na kształt współczesnej Europy. 4. Wyjaśnij, dlaczego niektóre kraje organizują referenda przed decyzją o wstąpieniu do UE. Sprawdź, jak to wygląda w krajach członkowskich. 5. Podejmij dyskusję z twierdzeniem, że dla procesów współpracy europejskiej ważna jest obecność w polityce charyzmatycznych przywódców. 6. Opracuj własną treść preambuły do traktatu twoich marzeń.

2. Chronologia procesów integracyjnych w Europie Przebieg procesów integracyjnych od lat pięćdziesiątych stanowi potwierdzenie wyboru metody stopniowej, ewolucyjnej integracji zgodnie z deklaracją Schumana. Jest zgodny także z koncepcją teoretyczną stadiów integracji opracowaną przez Béla Balassę, wyróżniającego kolejne etapy, przez jakie mogą przechodzić kraje podejmujące współpracę regionalną (tab. 2.1). Koncepcja Balassy była rozwijana przez kolejnych ekonomistów zajmujących się integracją regionalną. Tab. 2.1. Stadia integracji według Béla Balassy i następców 1. Strefa wolnego handlu (Free Trade Areas, Free Trade Arrangements FTAs; Preferential Trade Arrangements PTAs) 2. Unia celna (Customs Union) pełna niepełna, np. ograniczona do produktów przemysłowych 3. Wspólny rynek (w UE jednolity rynek europejski rynek wewnętrzny) pełny niepełny, np. bez swobody przepływu osób, usług, technologii 4. Unia ekonomiczna / gospodarcza pełna (ujednolicenie polityki gospodarczej, np. wspólne systemy podatkowe, wspólny budżet, wspólna polityka fiskalna) niepełna (koordynacja wybranych kierunków polityki strukturalnej, regionalnej, makroekonomicznej) Obszar krajów, na którym znoszone są cła i inne ograniczenia handlowe, udzielane są specjalne preferencje krajom członkowskim. Kraje utrzymują jednak swoją autonomię w kształtowaniu relacji z krajami trzecimi, w tym w zakresie ceł i narzędzi pozataryfowych Grupa krajów, które poza strefą wolnego handlu wprowadzają wspólną zewnętrzną taryfę celną, mogą także prowadzić wspólną politykę handlową wobec krajów trzecich Grupa krajów, które poza unią celną wprowadzają swobodę przepływu czynników produkcji: pracy, kapitału ludzkiego, kapitału fizycznego, technologii, a także wspólne regulacje dotyczące tej swobody Kraje będące wspólnym rynkiem podejmują koordynację swoich działań w dziedzinie polityki gospodarczej lub realizują wspólną politykę na szczeblu ponadnarodowym 15

5. Unia monetarna / walutowa Kraje tworzą obszar walutowy ze wspólną walutą i wspólną polityką monetarną. Mogą budować nowe ponadnarodowe instytucje obsługujące unię walutową, jak wspólny bank centralny, wspólny fundusz monetarny 6. Unia gospodarcza i walutowa Formuła przyjęta w UE, łącząca unię walutową strefy euro z koordynacją polityki gospodarczej 7. Unia polityczna / unia obywatelska / unia narodów cd. tab. 2.1 Zintegrowane gospodarczo kraje decydują się na objęcie wspólnymi regułami dziedzin pozagospodarczych, jak wspólna polityka bezpieczeństwa, wspólna polityka zagraniczna i obronna, polityka azylowa, współpraca wymiaru sprawiedliwości, wspólnotowe obywatelstwo, wspólnotowe wartości, wspólne prawo nadrzędne nad prawem krajowym itd. Przechodzenie na kolejne etapy integracji znajduje potwierdzenie w sześćdziesięcioletniej historii procesów integracyjnych. Krótki przegląd najważniejszych wydarzeń z tego okresu przedstawione w tab. 2.2. Tab. 2.2. 16 Chronologia ważnych wydarzeń integracji europejskiej Lata 50. XX wieku Europejska Wspólnota Węgla i Stali (traktat paryski podpisany 18 kwietnia 1951, wszedł w życie 23 lipca 1952, wygasł w 2002) powołana na 50 lat przez tzw. Szóstkę kraje założycielskie: Francję, Włochy, Niemcy, Holandię, Belgię i Luksemburg traktaty rzymskie podpisane przez Szóstkę, powołujące Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Euratom (zawarte 25 marca 1957, weszły w życie 1 stycznia 1958) Lata 60. 80. XX wieku powstanie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu EFTA (1960); kraje członkowskie: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Wielka Brytania fuzja organów EWWiS, EWG i Euratomu powstanie jednolitych ram instytucjonalnych (traktat o fuzji podpisany 8 kwietnia 1965, wszedł w życie 1 lipca 1967) wejście w życie unii celnej (od 1 lipca 1968) rozszerzenie wspólnot o Wielką Brytanię, Irlandię i Danię (traktaty akcesyjne podpisane 22 stycznia 1972, wchodzą w życie 1 stycznia 1973) powstanie Europejskiego Systemu Walutowego (1 stycznia 1979) podpisanie układu z Schengen między Belgią, RFN, Francją, Luksemburgiem i Holandią (14 czerwca 1985) rozszerzenie wspólnot o Grecję (od 1 stycznia 1981) oraz o Hiszpanię i Portugalię (od 1 stycznia 1986)

cd. tab. 2.2 jednolity akt europejski pierwsza modyfikacja traktatów (podpisany w 1986, wszedł w życie 1 lipca 1987) Lata 90. XX wieku wejście w życie Konwencji wykonawczej do układu z Schengen (19 czerwca 1990) i włączenie całości układów do traktatu amsterdamskiego (z 1997) Traktat o UE (podpisany w Maastricht 7 lutego 1992, wchodzi w życie 1 listopada 1993) zmiana nazwy EWG na Wspólnota, ustanowienie trzech filarów integracji europejskiej podpisanie układów europejskich z krajami Europy Środkowo-Wschodniej 10 krajów składa wnioski o członkostwo w UE, rozpoczynają się negocjacje akcesyjne (30 marca 1998) czwarte rozszerzenie UE Austria, Finlandia i Szwecja dołączają do UE (1 stycznia 1995) traktat amsterdamski (podpisany 2 października 1997, wchodzi w życie 1 maja 1999) uruchomienie programu budowy unii gospodarczej i walutowej (trzy etapy, od 1 lipca 1990 do 1 stycznia 1999) wprowadzenie wspólnej waluty (od 1 stycznia 1999), powstanie strefy euro XXI wiek przyjęcie (2000) strategii lizbońskiej poprawy konkurencyjności UE do 2010 roku podpisanie traktatu nicejskiego (26 lutego 2001); traktat wchodzi w życie (1 lutego 2003) i potwierdza warunki rozszerzenia UE o kolejne kraje Grecja w strefie euro (1 stycznia 2001) wprowadzenie do obiegu banknotów i monet euro / centy zakończenie procesu przejścia na euro (change-over to euro) (luty 2002) szczyt w Atenach podpisanie traktatów akcesyjnych z 10 krajami kandydującymi (16 kwietnia 2003) rozszerzenie UE o 10 krajów Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta (1 maja 2004) Bułgaria i Rumunia przystępują do UE (1 stycznia 2007), a Słowenia do strefy euro Polska przystępuje do układu z Schengen (21 grudnia 2007) podpisanie traktatu lizbońskiego, obejmującego Traktat o UE (TUE) oraz Traktat o funkcjonowaniu UE (TFUE) (13 grudnia 2007, wchodzi w życie 1 grudnia 2009) Cypr i Malta przystępują do strefy euro (1 stycznia 2008) zaczyna się głęboki kryzys finansowy i gospodarczy, zwłaszcza w strefie euro (wrzesień 2008) Słowacja w strefie euro (1 stycznia 2009) przyjęcie (2010) strategii Europa 2020 na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia na okres 2010 2020 Estonia w strefie euro (1 stycznia 2011), Łotwa w strefie euro (1 stycznia 2014), Litwa w strefie euro (1 stycznia 2015) pakiet reform strefy euro (2012) przystąpienie Chorwacji do UE (1 lipca 2013) rozpoczęcie nowej perspektywy finansowej UE na lata 2014 2020 uruchomienie procedury wyjścia Wielkiej Brytanii z UE (Brexit) (29 marca 2017) 17

2.1. Pogłębianie integracji od wspólnot do Unii Europejskiej Pogłębianie integracji w sferze gospodarczej oznaczało przejście od pierwotnej współpracy sektorowej, którą tworzyła Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej Euratom), do współpracy horyzontalnej obejmującej całe gospodarki, czego wyrazem było utworzenie w 1957 roku Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), jej kolejne modyfikacje, a także wejście w życie w 1999 roku unii gospodarczej i walutowej ze wspólną walutą euro. W trakcie sześćdziesięcioletniej praktyki integracyjnej znacząco poszerzył się katalog zadań gospodarczych, obejmując nie tylko unię celną, rynek wewnętrzny, politykę rolną, społeczną i transportową, lecz także integrację monetarną, problemy zatrudnienia, ochrony środowiska, badań naukowych, ochrony zdrowia, spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, zmian klimatycznych, problemów energetycznych itd. Do zadań gospodarczych dołączono też cele pozagospodarcze, takie jak wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa oraz polityka w zakresie tworzenia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Pogłębianie integracji w sferze politycznej wiązało się z rozszerzaniem kompetencji organów ponadnarodowych w wyniku pojawiania się nowych zadań integracyjnych, co teoria integracji określa jako proces rozlewania się (spill over), czyli generowania nowych wyzwań w miarę efektywnej realizacji celów bieżących. Towarzyszy temu powstawanie nowych instytucji, takich jak Europejski Bank Centralny oraz liczne europejskie zdecentralizowane agencje i urzędy, np. Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej (Frontex), Europejska Agencja Środowiska (EEA), Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), Europejska Agencja Leków (EMA), Europejski Urząd Policji (Europol), Europejska Jednostka Współpracy Sądowej (Eurojust); realizowane są nowe programy działania (np. strategia lizbońska, strategia Europa 2020), zawierane są nowe porozumienia międzyrządowe, np. układ z Schengen, pakt stabilności i wzrostu, pakt fiskalny itd. W celu realizacji procesu pogłębiania integracji została wybrana metoda kooperatywnego federalizmu, łącząca funkcje wykonawcze instytucji narodowych i wspólnotowych. Federalizacja, nazywana metodą wspólnotową, oznacza, że kraje zgadzają się na wspólne zasady i cele oraz na działania instytucji wspólnotowych (ponadnarodowych) niezbędne do ich osiągnięcia. Z kolei kooperacja, określana też jako metoda współpracy międzyrządowej, przejawia się we współdziałaniu krajów w imię narodowych i wspólnotowych interesów, przy zagwarantowaniu państwom członkowskim pewnego poziomu autonomii. W ostatnich dekadach dokonały się w ugrupowaniu europejskim kluczowe zmiany ustrojowe, nastąpiło przejście do nowego etapu integracji, przewidującego tworzenie coraz ściślejszego związku między narodami Europy w formie Unii Europejskiej. Początki tych zmian zostały wprowadzone w traktacie z Maastricht (Traktacie o UE), podpisanym 7 lutego 1992 (wszedł w życie 1 listopada 1993). 18

Traktat ten ustanawiał UE opartą na trzech filarach: pierwszy stanowiła Wspólnota Europejska (zastępująca EWG, EWWiS, oraz Euratom), drugi wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, a trzeci współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych. Zapowiadał także powstanie unii gospodarczej i walutowej, określając jednocześnie kryteria przystąpienia do unii walutowej, znane jako kryteria z Maastricht. Kolejny krok w budowie UE przyniósł traktat z Lizbony podpisany 13 grudnia 2007 (wszedł w życie 1 grudnia 2009), który objął dwa traktaty o takiej samej mocy prawnej: Traktat o UE (TUE), który w sposób ogólny definiuje podstawowe zasady, wartości i cele UE, oraz Traktat o funkcjonowaniu UE (TFUE), koncentrujący się głównie na jej problemach społeczno-gospodarczych. Traktat z Lizbony zniósł, pochodzący z Maastricht, podział UE na trzy filary, postanawiając, że UE zastępuje Wspólnotę Europejską i jest jej następcą prawnym. Zgodnie z traktatem lizbońskim, państwa członkowskie przyznają UE kompetencje do osiągnięcia ich wspólnych celów i są zdecydowane kontynuować proces tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy. Traktat z Lizbony potwierdził UE jako wspólnotę wartości przywiązaną do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawnego. Katalog wspólnych wartości został zdefiniowany w art. 2 TUE: Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn. O konsekwencjach naruszenia tych wartości mówi art. 7 TUE, określając tryb postępowania w przypadku wystąpienia wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez państwo członkowskie wartości, o których stanowi art. 2 TUE 2. W wyniku zmian dokonanych w europejskich traktatach ukształtował się obowiązujący obecnie ustrój polityczny UE oparty przede wszystkim na wspólnych wartościach i wspólnym prawie. Unia obejmuje trzon gospodarczy, na który składają się unia celna, rynek wewnętrzny, unia walutowa i unia gospodarcza, oraz trzon społeczno-polityczny z unią obywatelską i polityczną (unią narodów). Oba trzony są obudowane wspólnymi wartościami i wspólnym prawem. Ustrój ten charakteryzuje się kilkoma ważnymi zasadami. 2 Art. 7 TUE ust. 1: Na uzasadniony wniosek jednej trzeciej państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego lub Komisji Europejskiej, Rada, stanowiąc większością czterech piątych swych członków, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić istnienie wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez państwo członkowskie wartości, o których mowa w artykule 2. Przed dokonaniem takiego stwierdzenia Rada wysłuchuje dane państwo członkowskie i, stanowiąc zgodnie z tą samą procedurą, może skierować do niego zalecenia ; ust. 3: ( ) Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, może zdecydować o zawieszeniu niektórych praw wynikających ze stosowania traktatów dla tego państwa członkowskiego w Radzie. Rada uwzględnia przy tym możliwe skutki takiego zawieszenia dla praw i obowiązków osób fizycznych i prawnych. 19

1. Integracja gospodarcza w ramach UE opiera się na wolnych, otwartych i konkurencyjnych rynkach, służąc jednocześnie tworzeniu ściślejszego związku między narodami Europy. Podstawową wykładnię podziału kompetencji między instytucje wspólnotowe i krajowe zapewnia zasada pomocniczości (subsydiarności). W sferach, które nie są zastrzeżone do wyłącznych kompetencji UE, jej działania mogą jedynie wspomagać, a nie zastępować działania szczebla narodowego (władz centralnych, regionalnych, lokalnych). Chodzi o to, aby decyzje były podejmowane jak najbliżej obywateli i jak najbardziej efektywnie. Z tego względu UE popiera rozwój społeczeństwa obywatelskiego, którego przejawem jest m.in. działanie organizacji pozarządowych (non governmental organization NGO), oddolne tworzenie wspólnot i programów, a także zgłaszanie inicjatyw obywatelskich w skali krajowej, regionalnej czy europejskiej (obywatelstwo UE jako uzupełnienie obywatelstwa krajowego). Zasadę pomocniczości definiuje art. 5 TUE: Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii. Zakres i forma działania UE muszą w tym kontekście być zgodne z zasadą proporcjonalności, wymagającą, aby żadne jej działanie nie wykraczało poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów traktatowych. 2. Dla większej transparentności zasady pomocniczości w TUE i w TFUE dokonano wyraźnego wyszczególnienia kompetencji UE. W TUE do kompetencji UE zaliczono definiowanie i realizowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej. Z kolei w TFUE zapisano wyraźny podział kompetencji na kompetencje wyłączne UE, kompetencje dzielone oraz kompetencje mające na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań krajów członkowskich. Podział ten, zgodnie z charakterem TFUE, dotyczy sfery zadań społeczno-gospodarczych i kulturowych. Do wyłącznych kompetencji UE należą: unia celna; ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych dla funkcjonowania rynku wewnętrznego; polityka pieniężna w odniesieniu do krajów, których walutą jest euro; zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa; wspólna polityka handlowa. Z kolei do kompetencji dzielonych między UE i kraje członkowskie zaliczono: rynek wewnętrzny; politykę społeczną; spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną, rolnictwo i rybołówstwo; środowisko; ochronę konsumentów; transport; sieci transeuropejskie; energię; przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedli 20

e-isbn 978-83-7865-666-1